İsmi Birləşmələr: Qrammatik Əsasları,Sintaktik Xüsusiyyətləri, Növləri

Azərbaycan dilinin zənginliyini və qrammatik müxtəlifliyini anlamaq üçün onun nitq hissələrinin və onların birləşmələrinin funksiyasını dərindən öyrənmək vacibdir. İsmi birləşmələr – bu dilin strukturunda mühüm yer tutan qrammatik vahidlərdən biridir. Onlar, söz birləşmələrinin arasında mənalı və sintaktik əlaqəni təşkil edir, cümlənin quruluşunu və məna yükünü formalaşdırır. İsmi birləşmələr dilin təmizliyini, ifadə dəqiqliyini və üslubi zənginliyini təmin edir.

İsmi birləşmələr – əsasən ismlər arasında yaranan əlaqələrdir və Azərbaycan dilinin sintaktik sistemində geniş istifadə olunur. Bu birləşmələr ismin digər sözlərlə əlaqəsini və cümlədə funksiyasını müəyyən edir. Eyni zamanda, ismi birləşmələr çox vaxt cümlənin mənasını dəyişə və ya dərinləşdirə bilir.

İsmi birləşmələrin anlayışı və qrammatik əsasları

İsmi birləşmə, Azərbaycan dilində iki və ya daha çox ismin müəyyən qaydalar əsasında birləşərək yeni bir sintaktik vahid əmələ gətirməsidir. Bu birləşmələr iki əsas məqsəd daşıyır: adlanan obyektin xüsusiyyətini, aidiyyətini və ya vəziyyətini göstərmək, həmçinin cümlədəki sintaktik əlaqəni təmin etmək.

İsmi birləşmələr, təkcə isimləri deyil, eyni zamanda isimlərlə sifət, əvəzlik və digər nitq hissələrini birləşdirə bilər. Lakin onların ən vacib xüsusiyyəti, adətən əsas və əlavə isimlərin bir araya gəlməsi ilə yaranmasıdır.

İsmi birləşmələrin növləri

Azərbaycan dilində ismi birləşmələr əsasən aşağıdakı növlərə bölünür:

1. İsimlə isim birləşmələri

Bu növdə iki isimdən ibarət birləşmə yaranır və burada adətən biri əsas, digəri əlavə funksiyasını daşıyır. Məsələn:

• Kitab səhifəsi
• Ana dil
• Uşaq bağçası

Əlavə isim əsas ismi təyin edir, onun xüsusiyyətini və aidiyyətini göstərir.

2. Sifətlə isim birləşmələri

Sifət əsas ismin xüsusiyyətini ifadə edir və adətən əsas isimdən əvvəl gəlir:

• Ağ ev
• Böyük şəhər
• Gözəl bağ

3. Əvəzliklə isim birləşmələri

Burada əvəzlik əsas ismin yerinə çıxır və onu təyin edir:

• Mənim kitabım
• Onun evi
• Sənin fikrin

4. Sayla isim birləşmələri

Say əsas ismi təyin edir və onun sayını göstərir:

• Üç kitab
• Beş uşaq
• İki maşın

5. Mürəkkəb ismi birləşmələr

Bir neçə sözdən ibarət, birləşmiş anlayış ifadə edən isim birləşmələridir:

• Azərbaycan Respublikası
• Milli Məclis
• BMT Təşkilatı

İsmi birləşmələrin yaranma yolları

İsmi birləşmələr əsasən aşağıdakı üsullarla yaranır:

• Yardımçı sözlərlə: “-ın”, “-in”, “-un”, “-ün” kimi əlavə ədatları ilə: “kitabın səhifəsi”, “uşağın oyuncağı”.
• Birbaşa qoşma və birləşmə: “Qara dəniz”, “Ağ ev”.
• Əvəzlik və ismin birgə işlənməsi: “Mənim kitabım”.
• Say və isim birləşməsi: “Beş alma”.
• Mürəkkəb terminlərin yaradılması: “Mədəni irs”, “Təhsil Nazirliyi”.

Bu yollar dilin qrammatik strukturunu zənginləşdirir və ifadə vasitələrini genişləndirir.

İsmi birləşmələrin sintaktik xüsusiyyətləri

İsmi birləşmələr cümlədə sintaktik funksiyalarına görə əsasən adlıq, təyinat və əlavəlilik funksiyalarını daşıyır. Əsas isim cümlənin əsas subyekti və ya obyektidir, əlavə isim isə onu təyin edir, müəyyənləşdirir. Bu əlaqə bəzən bağlayıcı vasitəsilə, bəzən isə sadəcə söz ardıcıllığı ilə ifadə olunur.

Məsələn, “kitab səhifəsi” birləşməsində “səhifə” əsas isimdir, “kitab” isə əlavə, yəni aidiyyəti göstərir. Burada “kitab” sözü “səhifə” sözünün məna dairəsini məhdudlaşdırır.

İsmi birləşmələrin semantik funksiyası

İsmi birləşmələr semantik olaraq əşyaların, şəxslərin və anlayışların dəqiq təsvirinə xidmət edir. Onlar vasitəsilə:

• Müəyyən bir obyekti digərindən fərqləndirmək;
• Əlaqə və aidiyyəti göstərmək;
• Xüsusiyyət və keyfiyyəti vurğulamaq;
• Sayı, miqdarı bildirmək mümkündür.

Məsələn, “qırmızı alma” ifadəsi almanın növünü və rəngini müəyyən edir, “uşaq bağçası” isə aidiyyəti göstərir.

İsmi birləşmələrin üslubi rolu

İsmi birləşmələr dilin ədəbi və gündəlik üslubunda ifadənin dəqiqliyini, cümlənin ahəngini, məna yükünün balansını təmin edir. Onlar mətnin oxunaqlılığını və anlaşıqlığını artırır, mövzunun daha dolğun və təsirli çatdırılmasını təmin edir.

İsmi birləşmələrin qrammatik qaydaları və səhvlər

İsmi birləşmələrdə ən çox rast gəlinən qrammatik səhvlər aşağıdakılardır:

• Əlavə və əsas isim arasındakı hal uyğunluğunun pozulması:
  “Kitabın səhifəsi” düzgün, “kitab səhifəsi” isə daha ümumi anlayışdır.
• Sifət və ismin uyğun gəlməməsi:
  “Qara dəniz” doğru, “qara su” yanlış ola bilər (məzmun baxımından).
• Say və isim uyğunluğu:
  “İki alma” düzgün, “iki almaq” isə qrammatik səhvdir.
• Mürəkkəb ismi birləşmələrin düzgün yazılmaması:
  “Milli Məclis” böyük hərflə, “milli meclis” yanlış yazılır.

İsmi birləşmələrin Azərbaycan dilində tətbiqi və nümunələr

Günlük həyat nümunələri:

• “Ana dili” – millətin əsas dilini bildirir.
• “Dostluq münasibətləri” – sosial əlaqələri ifadə edir.
• “Kitabxana binası” – konkret obyektin yerini göstərir.
• “Bakı şəhəri” – coğrafi yer adıdır.
• “Təhsil sistemi” – cəmiyyətin təhsil sahəsini göstərir.

Ədəbi nümunələr:

Azərbaycan ədəbiyyatında ismi birləşmələr geniş şəkildə istifadə olunur və poetik ifadələrin yaranmasında vacib rol oynayır. Məsələn, Nizami Gəncəvinin əsərlərində “qızıl saçlı”, “göy üzlü”, “şah sübhü” kimi təsvirlər ismi birləşmələr vasitəsilə yaradılır.

İsmi birləşmələr və onların dil öyrənməsində rolu

Azərbaycan dilini öyrənənlər üçün ismi birləşmələrin düzgün istifadəsini mənimsəmək dilin qrammatik və semantik əsaslarını anlamağa kömək edir. Bu bilik həm yazılı, həm də şifahi nitqin düzgün qurulmasında, ifadə qabiliyyətinin artırılmasında əhəmiyyətlidir.

İsmi birləşmələr Azərbaycan dilinin əsas qrammatik və semantik vahidlərindən biri olmaqla, cümlənin mənasını dəqiqləşdirir, nitqin strukturunu zənginləşdirir. Onlar ismlərin qarşılıqlı əlaqəsini, aidiyyətini, xüsusiyyətini və sayını göstərir. İsim birləşmələrin düzgün qurulması dilin tələblərinə cavab verməklə yanaşı, ifadənin aydınlığına və mətnin üslubuna müsbət təsir edir. Azərbaycan dilinin zəngin ifadə imkanlarından səmərəli istifadə etmək üçün ismi birləşmələrin xüsusiyyətlərini dərindən öyrənmək vacibdir. Bu, həm gündəlik nitqdə, həm də ədəbi və elmi mətnlərdə daha səlis və anlaşıqlı danışmağa və yazmağa imkan verir.

Ən Çox Verilən Suallar