İybilmə hissi insanın ətraf mühiti qavramasında mühüm rol oynayan əsas duyğulardan biridir. Bu hiss vasitəsilə biz ətrafımızdakı qoxuları ayırd edə bilir, təhlükələri sezə bilir və həyat keyfiyyətimizi yüksəldə bilirik. Lakin bəzi hallarda bu hiss müvəqqəti və ya daimi olaraq itə bilər ki, bu da insanın gündəlik həyatına ciddi təsir göstərə bilər. Pandemiya dövründə xüsusilə koronavirusun (COVID-19) yaratdığı simptomlardan biri kimi iybilmə qabiliyyətinin itməsi (anosmiya) çox geniş yayılmışdı.
İybilmə nədir və necə işləyir?
İybilmə, yəni olfaktor sistemin fəaliyyəti burnun selikli qişasındakı xüsusi iy reseptorlarının ətrafa yayılan uçucu maddələri hiss etməsi ilə başlayır. Bu molekullar burun boşluğunda yerləşən olfaktor epitelə çatdıqda, sinir impulsları əmələ gəlir və beyinin qoxu mərkəzi olan olfaktor soğanağa ötürülür. Oradan da bu impulslar beyinin müxtəlif hissələrinə yayılaraq müəyyən qoxuların tanınmasını və yaddaşa yazılmasını təmin edir.
İybilmənin itməsinin əsas səbəbləri
İybilmənin itməsinə səbəb olan faktorlar müxtəlifdir və onlar ümumilikdə infeksion, mexaniki və nevroloji səbəblərdən qaynaqlanır. Məsələn, COVID-19, qrip və soyuqdəymə kimi virus infeksiyaları burun içindəki reseptorların fəaliyyətini zəiflədir. Sinusit və xroniki iltihabi proseslər də iybilməni azalda bilər. Bundan əlavə, burun polipləri, arakəsmə əyriliyi, kəllə-beyin travmaları və əməliyyat sonrası sinir zədələnmələri kimi mexaniki problemlər də iybilməni məhdudlaşdırır. Neyroloji səbəblər isə Alzheimer, Parkinson, şəkərli diabet, vitamin çatışmazlıqları və yaşlanma ilə bağlı ola bilər.
İybilmənin bərpası mümkündürmü?
Əgər iybilmə sinirləri tam zədələnməyibsə, bərpa böyük ölçüdə mümkündür. Bu, əsasən səbəbin xarakterindən, pasiyentin yaşından və orqanizmin reaksiya sürətindən asılıdır. Əgər problem keçicidirsə və sinir hüceyrələri yenilənmə qabiliyyətini saxlayırsa, uyğun terapiya ilə iybilmə hissi bərpa edilə bilər.
Diaqnostika və qiymətləndirmə üsulları
İybilmənin itməsinin səbəbini müəyyən etmək üçün bir sıra diaqnostik üsullardan istifadə olunur. Buraya olfaktometriya (qoxu testləri), burun endoskopiyası, beyin MRT və KT müayinələri daxildir. Həmçinin qan analizləri vasitəsilə vitamin çatışmazlıqları və infeksiyalar da aşkarlana bilər. Diaqnozun düzgün qoyulması bərpa prosesinin uğurlu aparılmasında əsas rol oynayır.
İybilmənin bərpası yolları
İybilmənin bərpası üçün istifadə olunan müalicə üsulları səbəbdən asılı olaraq fərqlənir. Ən effektiv metodlardan biri qoxu terapiyasıdır. Bu terapiya zamanı pasiyent gündə iki dəfə müxtəlif qoxularla (məsələn, limon, mixək, evkalipt, gül) burun reseptorlarını stimullaşdırır. Bu proses 3-6 ay ərzində davam etməlidir.
Dərman müalicəsi də geniş istifadə olunur. Burada kortikosteroid burun spreyləri, B12 vitamini, sink əlavələri və lazım olduqda antibiotik və ya antiviral preparatlar təyin edilir. Fizioterapiya və alternativ üsullar kimi burun masajı, akupunktura və nəfəs məşqləri də sinir uclarını stimullaşdırmaqda faydalı ola bilər.
İybilmə itkisinin psixoloji təsirləri
İybilmənin itməsinin yalnız fiziki deyil, psixoloji nəticələri də ciddi ola bilər. İnsanlar dad hissini də itirə biləcəyi üçün iştahsızlıq və qidalanma pozuntuları yaşaya bilərlər. Bundan əlavə, qoxu ilə təhlükəni sezə bilməmək (məsələn, qaz sızması) kimi problemlər yarana bilər. Bəzi insanlarda depressiya və təşviş pozuntuları da müşahidə olunur. Bu baxımdan iybilmənin bərpası həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi baxımından olduqca vacibdir.
COVID-19 və iybilmə pozuntusu
Koronavirus pandemiyası dövründə iybilmə pozuntusu çox geniş yayılmışdı. SARS-CoV-2 virusu burun boşluğundakı iy reseptorlarına və onları dəstəkləyən hüceyrələrə təsir edərək ani iybilmə itkisinə səbəb olurdu. Çox zaman bu simptom ilk olaraq ortaya çıxır və bəzi hallarda illərlə davam edə bilər. Bu səbəbdən də COVID-19-dan sonra qoxu terapiyasının aparılması və vitamin əlavələrinin istifadəsi tövsiyə olunur.
Bərpa üçün faydalı məsləhətlər
İybilmənin bərpası üçün gündəlik həyatda edilə biləcək bəzi tədbirlər mövcuddur. Buruna yaxşı təsir edən təbii qoxularla təmasda olmaq, məsələn, qəhvə, limon, sarımsaq kimi məhsulları qoxulamaq faydalıdır. Burun gigiyenasına diqqət etmək, siqaretdən uzaq durmaq və nəfəs məşqləri etmək də bərpa prosesini sürətləndirir. Qidalanma baxımından isə sink, A və B12 vitamini ilə zəngin qidalar (balıq, yumurta, qaraciyər və s.) seçilməlidir.
Uşaqlarda iybilmə pozuntuları
Uşaqlarda iybilmə pozuntusu nadir hallarda rast gəlinir, lakin virus infeksiyaları fonunda baş verə bilər. Uşaqlar öz hisslərini tam ifadə edə bilmədikləri üçün valideynlər diqqətli olmalı və uşağın davranışındakı dəyişikliklərə fikir verməlidirlər. Uşaqlarda müalicə metodları böyüklərlə oxşar olsa da, daha yumşaq terapiya üsulları seçilməlidir. Pediatr və lor mütəxəssislərinin tövsiyəsi ilə qoxu terapiyası və vitamin dəstəyi aparılmalıdır.
Nə zaman həkimə müraciət etməli?
Əgər iybilmə itkisi 10-14 gündən artıq davam edirsə və ya bu simptomlarla yanaşı digər nevroloji əlamətlər (başgicəllənmə, baş ağrısı, əzələ zəifliyi) varsa, mütləq həkimə müraciət edilməlidir. Diaqnostika üçün lor, nevroloq və lazım olduqda infeksionist mütəxəssislərlə məsləhətləşmək faydalı olacaq.
İybilmə hissi insan həyatında əsas duyğu sistemlərindən biridir və onun itkisi həm fiziki, həm də emosional cəhətdən ciddi narahatlıqlara səbəb ola bilər. Müxtəlif səbəblərlə meydana çıxan iybilmə pozuntuları düzgün diaqnoz və davamlı müalicə ilə böyük ölçüdə bərpa oluna bilir. Xüsusilə qoxu terapiyası və dəstəkləyici müalicələr bu baxımdan effektiv hesab olunur. Əsas məsələ səbəbi vaxtında müəyyənləşdirmək, mütəmadi olaraq tədbir görmək və səbrli olmaqdır. İnsanlar öz sağlamlıqlarına diqqət yetirərək bu problemi aradan qaldıra və həyat keyfiyyətlərini bərpa edə bilərlər.
Ən Çox Verilən Suallar
İybilmə hissi əsasən virus infeksiyaları (COVID-19, qrip), sinusit, burun polipləri, kəllə-beyin travmaları, burun arakəsməsinin əyilməsi, nevroloji xəstəliklər (Alzheimer, Parkinson), vitamin çatışmazlığı və yaşlanma səbəbindən itə bilər.
Hazırda ən effektiv üsul qoxu terapiyası hesab olunur. Bu metodda pasiyent gündə 2 dəfə müxtəlif efir yağlarını qoxulamaqla sinir hüceyrələrini stimullaşdırır. Terapiya minimum 3-6 ay davam etməlidir.
Əksər hallarda bəli. COVID-19-a yoluxmuş şəxslərin çoxunda iybilmə qabiliyyəti 2-4 həftə ərzində bərpa olunur. Lakin bəzi hallarda bu proses 6 ay və ya daha uzun çəkə bilər.
İybilmə itkisini qiymətləndirmək üçün olfaktometriya (qoxu testi), burun endoskopiyası, MRT və KT görüntüləmə, qan analizləri və bəzən nevroloji testlər aparılır.
Bəli. Dərman müalicəsində kortikosteroid burun spreyləri, B12 vitamini, sink və iltihabəleyhinə dərmanlar istifadə olunur. Dərmanlar yalnız həkim göstərişi ilə qəbul edilməlidir.
Qoxu terapiyasında güclü efir yağları (limon, gül, mixək, evkalipt) seçilərək gündə 2 dəfə 10 dəqiqə qoxulanmalıdır. Bu proses hər gün fasiləsiz davam etməli və beyin həmin qoxunu tanımağa çalışmalıdır.
Yaşlı insanlarda sinir hüceyrələrinin regenerasiyası daha zəif olsa da, əksər hallarda bərpa mümkündür. Gənc və orta yaşlı şəxslərdə isə müalicəyə daha tez cavab verilir.
Bəzi hallarda qarşısını almaq mümkündür. Qış aylarında viruslardan qorunmaq, burun gigiyenasına əməl etmək, siqaretdən uzaq durmaq və vitamin balansını qorumaqla risk azaldıla bilər.
Bəli. İybilmə hissi dad bilmə ilə sıx əlaqəlidir. İybilmə pozulduqda çox vaxt dadlar da zəifləyir və ya tamamilə itə bilər.
Əgər iybilmə itkisi 10-14 gündən çox davam edirsə və ya digər simptomlarla (başgicəllənmə, halsızlıq, baş ağrısı) müşayiət olunursa, mütləq həkimə müraciət edilməlidir. Uzun müddətli simptomlar nevroloji xəstəlik əlaməti ola bilər.
