İyli Qələm: Tərkibi, İstifadəsi

Son illərdə məktəbli və tələbə ləvazimatları arasında tez-tez rast gəldiyimiz yeni bir məhsul – iyli qələm geniş populyarlıq qazanmışdır. Xüsusilə uşaq və yeniyetmələr arasında estetik cazibəsi və xoş qoxusu ilə diqqət çəkən bu qələmlər, təkcə yazı vasitəsi olaraq deyil, eyni zamanda sensorik stimullaşdırma məqsədilə də istifadə edilir. Lakin “xoş qoxulu” bu vasitənin tərkibi, istifadəsi və sağlamlıq baxımından mümkün təsirləri haqqında geniş məlumat əksər insanlar üçün ya qeyri-kafidir, ya da ümumiyyətlə yoxdur.

İyli qələm nədir?

İyli qələm, adi qələmlərdən fərqli olaraq yazı zamanı və ya sadəcə olaraq ucu açıldıqda xüsusi qoxu yayan qələm növüdür. Bu qoxular müxtəlif ətirli kimyəvi maddələrlə və ya sintetik aromatizatorlarla təmin olunur.

Əsasən iki növ iyli qələm mövcuddur:

• Flomaster tipli iyli markerlər (sulu əsaslı və ya spirt əsaslı)
• Quru karandaş və qrafit əsaslı iyli qələmlər (xüsusi rezin tərkibli)

Bu məhsullar estetik məqsədlərlə yanaşı, bəzi hallarda sensor inteqrasiya terapiyası, qavrama inkişafı, diqqət cəmləmə və emosional stabilləşdirmə məqsədilə də istifadə edilir.

Kimyəvi tərkibi

İyli qələmlərin tərkibi çox zaman istifadə olunan materiala və markaya görə dəyişir. Lakin ümumi struktur aşağıdakı komponentlərə əsaslanır:

Bəzi ucuz məhsullarda zərərli kimyəvi birləşmələr – məsələn, ftalatlar, benzen törəmələri və toluol tapıla bilər. Bu isə xüsusilə azyaşlılar üçün təhlükə mənbəyi ola bilər.

İstifadə sahələri

İyli qələmlər bir çox fərqli sahədə istifadə olunur. Bu sahələri aşağıdakı kimi sıralamaq olar:

Təhsil və məktəb ləvazimatları

• Məktəblilər arasında motivasiya artırmaq üçün
• Əlyazma məşqlərində maraq oyatmaq
• Qrafik və rəsm işlərində fərqli hisslər yaratmaq
• Təlim terapiyasında sensor inteqrasiya məqsədilə

Psixologiya və terapiya

• Autizm spektrində olan uşaqlarda duyğu tənzimlənməsi
• Diqqət pozğunluğu olanlarda fokuslanma dəstəyi
• Aromaterapiya ilə birgə istifadə (stress azaldıcı rol)

Marketinq və brendinq

• Firmalar brend loqolarını iyli qələmlərlə çap edir
• Tanıtım məhsulu kimi qoxulu markerlər hazırlanır

İyli qələmin uşaq psixologiyasına təsiri

Sensorik cəhətdən aktiv olan uşaqlar üçün bu tip qələmlər müəyyən dərəcədə emosional sabitlik və öyrənmə istəyiyarada bilər. İyli qələmin qoxusu beyində limbik sistemlə birbaşa əlaqəli olduğuna görə, emosional reaksiya və yaddaş proseslərinə təsir göstərə bilər.

Müsbət təsirlər:

• Konsentrasiya artımı
• Marağın yüksəlməsi
• Yaddaş dəstəyi
• Rənglər və qoxularla emosional yüksəliş

Potensial risklər:

• Qoxulara qarşı allergik reaksiya
• Kimyəvi maddələrə uzunmüddətli məruz qalma
• Asılılıq və ya psixoloji ehtiyac yaratma

Sağlamlıq baxımından risklər

İyli qələmlərin əsas narahatedici tərəfi onların kimyəvi tərkibi və buxarlanma effekti ilə bağlıdır. Aşağıdakı sağlamlıq riskləri mümkündür:

Tənəffüs yollarına təsir

• Spirt əsaslı markerlərdə yüksək buxarlanma nəticəsində baş ağrısı, başgicəllənmə yarana bilər
• Benzol kimi maddələr xroniki tənəffüs pozuntularına səbəb ola bilər

Dəri və allergik təsirlər

• Bəzi sintetik qoxular allergik dəri reaksiyaları doğura bilər
• Əl ilə çox təmas allergik kontakt dermatiti riskini artırır

Davamlı kimyəvi məruz qalma

• Aşağı keyfiyyətli məhsullarda fənol, ftalat və formaldehid tapıla bilər
• Bu maddələr uzun müddətdə sinir sistemi və hormon sisteminə mənfi təsir edə bilər

Normativ və təhlükəsizlik tələbləri

ABŞ-da ASTM D-4236 və Avropada EN71 standartları bu tip məhsullarda istifadə olunan kimyəvi maddələrin təhlükəsizlik səviyyəsini tənzimləyir.

Azərbaycanda isə belə məhsulların təhlükəsizlik sertifikatının və gigiyenik uyğunluq sənədinin olması vacibdir. Valideynlər bu növ məhsulları alarkən mütləq etibarlı istehsalçılardan və sertifikatlı mallardan istifadə etməlidir.

Keyfiyyətli iyli qələm necə seçilməlidir?

Valideyn və müəllimlər üçün tövsiyələr

• İyli qələmlərin istifadəsi nəzarətli və məhdud olmalıdır
• Yalnız dərs zamanı və ya xüsusi tapşırıqlarda istifadə edilməlidir
• Əgər uşaqda baş ağrısı, öskürək və ya səpki müşahidə olunursa, dərhal istifadə dayandırılmalıdır
• Ən əsası – uşağa qələmi qoxulamaq yox, yazmaq üçün istifadə etməsi aşılanmalıdır

Ətraf mühitə təsir

Bəzi iyli qələmlərdəki sintetik maddələr, tullantıya çevrildikdə su və torpaq üçün çirkləndirici təsirə malik ola bilər. Bu baxımdan bioloji parçalana bilən və ekoloji təmiz materiallardan hazırlanmış qələmlər daha üstün sayılır.

İyli qələm, sadəcə yazı aləti deyil, həm estetik, həm də psixoloji təsirə malik çoxfunksiyalı bir vasitədir. Düzgün və nəzarətli istifadə olunduqda uşaqların öyrənmə prosesinə müsbət təsir göstərə bilər. Lakin tərkibindəki kimyəvi maddələr və buxarlanma xüsusiyyətlərinə görə valideyn və müəllimlərin xüsusi diqqət göstərməsi vacibdir. Keyfiyyətli məhsullar seçilməli, uşaq sağlamlığı prioritet tutulmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar