İynəyarpaqlı Meşələr: Biomüxtəliflik, Ekoloji Rol

Yer kürəsinin yaşıl örtüyünü təşkil edən meşələr, təbiət üçün əvəzolunmaz funksiyalara malikdir. Onların içərisində xüsusi yer tutan iynəyarpaqlı meşələr, həm biomüxtəliflik baxımından, həm də iqlim tarazlığının qorunmasında həyati rol oynayır. Bu meşələr əsasən şimal yarımkürəsində geniş yayılıb və sərt iqlim şəraitinə uyğunlaşmışdır. Azərbaycanda da dağlıq ərazilərdə bu meşələrə rast gəlinir. İynəyarpaqlı ağacların yarpaqları iynə şəklində, davamlı və fotosintezə yararlı quruluşa malikdir. Məqalədə bu meşə növünün xüsusiyyətləri, yayılması, təbii və iqtisadi əhəmiyyəti, qarşılaşdığı təhlükələr və mühafizə tədbirləri geniş şəkildə izah edilir.

İynəyarpaqlı ağacların əsas xüsusiyyətləri

İynəyarpaqlı ağaclar adətən sərt və soyuq iqlimə, eyni zamanda quraqlığa davamlıdır. Bu ağacların yarpaqları nazik, sərt və mumlu qatla örtülüdür ki, bu da onların su itkisini minimuma endirir. Yarpaqların iynə formasında olması, bitkinin fotosintez prosesini qışda da davam etdirməsinə imkan verir. Ən çox yayılan iynəyarpaqlı ağac növləri aşağıdakılardır:

• Şam (Pinus)
• Küknar (Abies)
• Ladin (Picea)
• Sərv (Cupressus)
• Tuya (Thuja)

Bu ağaclar illərlə yaşaya və çoxsaylı toxumlar vasitəsilə nəsillərini davam etdirə bilir.

İynəyarpaqlı meşələrin coğrafi yayılması

İynəyarpaqlı meşələr dünyanın müxtəlif bölgələrində, əsasən isə boreal zonada geniş yayılmışdır. Bu zona Şimal yarımkürəsində yerləşir və aşağıdakı ölkələri əhatə edir:

• Kanada – Dünyada ən geniş boreal meşə sahələrindən birinə sahibdir.
• Rusiya – Sibir regionunda minlərlə kvadrat kilometr ərazidə bu meşələr yerləşir.
• Skandinaviya ölkələri – İsveç, Norveç və Finlandiyada sıx iynəyarpaqlı örtüklər mövcuddur.
• Şimali Çin və Koreya – İqlimə uyğunlaşmış ladin və şam meşələri.
• Azərbaycan – Quba, Qəbələ, Şamaxı, Lerik və İsmayıllı bölgələrində lokal iynəyarpaqlı meşə sahələri mövcuddur.

Bu meşələr adətən yüksək dağlıq ərazilərdə, səthə yaxın yeraltı su təbəqələrinin olduğu torpaqlarda böyüyürlər.

Ekosistemdə rolu və əhəmiyyəti

İynəyarpaqlı meşələr təkcə ağaclardan ibarət deyil; bu ekosistemlər minlərlə canlı növünə ev sahibliyi edir. Meşələr:

• Karbon qazını udur, atmosferin karbon balansını tənzimləyir.
• Torpağın eroziyasını və sürüşməsini azaldır.
• Havanın rütubətini və yağış dövranını tənzimləyir.
• Heyvanlar üçün qida və yuva mühiti yaradır – maral, ayı, canavar, kirpi, sincap, quş növləri bu meşələrdə yaşayır.
• Mikroorqanizmlərin və göbələklərin çoxalmasına şərait yaradır.

Həmçinin bu meşələr sərinləşdirici təsir göstərərək iqlimin kəskinləşməsinin qarşısını alır.

İqlim dəyişikliyi və təsirləri

İqlim dəyişikliyi iynəyarpaqlı meşələri birbaşa təhdid edir. Səbəblər aşağıdakılardır:

• Orta illik temperaturun yüksəlməsi ilə bəzi iynəyarpaqlı növlər yaşaya bilmir.
• Yanğınların tezliyi və şiddəti artır, bu isə minlərlə hektar meşə örtüyünün məhv olmasına səbəb olur.
• Zərərvericilər və xəstəliklər çoxalır – misal üçün, şam qabıq böcəyi (bark beetle) iynəyarpaqlı ağacları sürətlə yoluxdurur.
• Quraqlıq və su resurslarının azalması, köklərin inkişafını ləngidir.

Bu səbəblərdən dolayı bu meşələrin dayanıqlılığı zəifləyir və ekosistemlər pozulur.

İqtisadi və sosial əhəmiyyəti

İynəyarpaqlı meşələr insan fəaliyyəti üçün də çox qiymətlidir:

• Ağac emalı sənayesi üçün əsas xammaldır.
• Tikinti materialları, mebel, kağız, selüloz, rezin kimi məhsullar iynəyarpaqlı ağaclardan hazırlanır.
• Əczaçılıq və kosmetologiya sahəsində də bu ağaclardan istifadə olunur – xüsusilə ladin və sərvdən əldə edilən efir yağları.
• Ekoturizm və sağlamlıq turizmi üçün əvəzolunmazdır. Bu meşələrdə oksigen səviyyəsi yüksək olduğu üçün astma və tənəffüs problemləri olan insanlar üçün faydalıdır.
• Ətraf mühit maarifləndirilməsi və təbiət sevgisinin formalaşdırılması baxımından məktəblər üçün ideal təbiət dərsliyidir.

Təhlükələr və təbii risklər

İynəyarpaqlı meşələr aşağıdakı təhlükələrlə üz-üzədir:

• Yanğınlar – xüsusilə yaz və yay aylarında quraqlıq səbəbilə.
• Zərərvericilər və göbələk infeksiyaları – ağacların daxili quruluşunu dağıdır.
• Nizamsız meşə qırmaları – qeyri-qanuni kəsimlər ekosistemin balansını pozur.
• İnsan fəaliyyəti – yol tikintiləri, sənaye tullantıları, otlaq və kənd təsərrüfatı meşə sahələrini məhv edir.
• Şəhərsalma və infrastruktur genişlənməsi – iynəyarpaqlı örtükləri təzyiq altında saxlayır.

Azərbaycanda iynəyarpaqlı meşələr

Azərbaycan da bu meşə növünün yayılmasına malik ölkələrdən biridir. Əsasən dağlıq və subalp zonalarında aşağıdakı bölgələrdə yayılmışdır:

• Quba və Qusar – şam və ladin örtükləri.
• Qəbələ və İsmayıllı – qarışıq meşə zonaları.
• Şamaxı və Tovuz – sərv və şam ağacları dominantdır.
• Lerik və Yardımlı – yüksək dağ zonasında səpələnmiş iynəyarpaqlı örtük sahələri.

Azərbaycan iqlim dəyişiklikləri və qeyri-qanuni meşə qırmaları səbəbindən bu meşə növlərini itirmək riski ilə qarşı-qarşıyadır. Dövlət səviyyəsində bu ərazilərin qorunması və meşə bərpa proqramlarının gücləndirilməsi vacibdir.

Mühafizə tədbirləri və tövsiyələr

İynəyarpaqlı meşələrin qorunması üçün aşağıdakı addımlar atılmalıdır:

• Davamlı meşə təsərrüfatı siyasətləri tətbiq olunmalıdır.
• Yanğınların qarşısını almaq üçün monitorinq sistemləri qurulmalıdır.
• Meşə bərpa proqramları genişləndirilməli və yeni fidanlar əkilməlidir.
• Maarifləndirmə tədbirləri, məktəblər və yerli əhali üçün təşkil olunmalıdır.
• Qanunsuz kəsimlərə qarşı cərimə və hüquqi mexanizmlər sərtləşdirilməlidir.
• Ekoturizm təşviq olunmalı, eyni zamanda meşələrin qorunmasına yönəlik yerli layihələr dəstəklənməlidir.

İynəyarpaqlı meşələr təbiətin ən dəyərli xəzinələrindəndir. Onların qorunması yalnız ekoloji deyil, həm də sosial və iqtisadi sabitlik üçün vacibdir. Bu meşələr planetin oksigen deposudur və onlara qayğı göstərmək bəşəriyyətin həm bugünkü, həm də gələcək rifahının təminatıdır. İqlim dəyişikliyinin yaratdığı təhdidlər qarşısında bu meşələrin qorunması və bərpası artıq seçim deyil, zərurətdir.

Ən Çox Verilən Suallar