Oqtay Eloğlu: Təhlili, Məzmunu, Üslub Xüsusiyyətləri

Azərbaycan ədəbiyyatının XX əsrin əvvəllərindəki yüksəlişində xüsusi rol oynamış sənətkarlardan biri də Cəfər Cabbarlı olmuşdur. Onun yaratdığı ədəbi irs milli düşüncənin, azadlıq arzusunun və sosial ədalət ideallarının təcəssümüdür. Cəfər Cabbarlı təkcə dramaturq deyil, həm də maarifçi, ideoloq və milli ruhun daşıyıcısı kimi tanınır. O, klassik Şərq dünyagörüşü ilə Avropa maarifçiliyini birləşdirərək yeni bir ədəbi istiqamət formalaşdırmışdır.

“Sevil”, “Aydın”, “Almaz” kimi əsərləri ilə yanaşı, “Oqtay Eloğlu” pyesi də yazıçının ideoloji və estetik düşüncəsinin zirvəsi sayılır. Bu əsər Azərbaycan dramaturgiyasında ilk dəfə olaraq fərdin daxili ziddiyyətləri ilə ümummilli azadlıq ideallarını bir araya gətirir. Cəfər Cabbarlının “Oqtay Eloğlu” əsəri Azərbaycan xalqının mənəvi oyanışının simvoluna çevrilmiş, cəmiyyətin dönüş nöqtəsində öz fikrini və sözünü deməyə çalışan bir ziyalının portretini yaratmışdır.

Əsərin Yaranma Tarixi və Konteksti

“Oqtay Eloğlu” 1929-cu ildə yazılmış və dərhal ictimai-siyasi müzakirələrin mərkəzinə düşmüş bir dram əsəridir. Bu dövr Azərbaycan ədəbi-mədəni tarixində sosialist realizminin yeni formalaşdığı, ideoloji təzyiqlərin artdığı və köhnə ilə yeninin qarşıdurmasının yaşandığı bir mərhələ idi. Cabbarlı bu mühitdə həm yeni sistemin təzyiqlərini, həm də köhnə cəmiyyətin boşluqlarını incə psixoloji təhlillərlə tənqid edir.

Əsər həm tarixi şəraitin, həm də yazıçının şəxsi dünyagörüşünün məhsuludur. Cəfər Cabbarlının bu pyesdə yaratdığı Oqtay obrazı, əslində, dönəmin ziyalısını təmsil edir – xalqının gələcəyini düşünən, lakin keçmişlə bu gün arasında qalan, şüurunda əzab çəkən bir insan.

Əsərin Məzmunu və Struktur Təsviri

“Oqtay Eloğlu” beş pərdədən ibarət klassik dramaturji quruluşa malikdir. Əsərin baş qəhrəmanı Oqtay – qərbdə təhsil almış, Avropa mədəniyyətindən bəhrələnmiş, lakin milli dəyərlərə bağlı bir ziyalıdır. O, vətənə qayıtdıqdan sonra öz biliklərini xalqın rifahı üçün sərf etmək istəyir. Ancaq qarşılaşdığı reallıq – cəhalət, mənəvi gerilik, xalqdan uzaq zadəgan zümrənin lovğalığı – onun ideallarına zidd gəlir.

Oqtayın sevgilisi Leyla isə başqa bir təbəqənin – şəhər zadəganlarının nümayəndəsidir. O, Qərb dəyərlərini formal olaraq qəbul edir, lakin əslində bu dəyərlərin mənəvi mahiyyətini anlamır. Leylanın xarakteri vasitəsilə yazıçı saxta maarifçiliyi, müasirlik görüntüsü altında gizlənən mənəvi yoxsulluğu ifşa edir.

Əsər boyunca Oqtayın mübarizəsi həm cəmiyyətlə, həm ailəsi ilə, həm də öz içindəki tərəddüdlərlə davam edir. Bu dramatik konflikt əsərin əsas fəlsəfi dayağıdır.

Obrazların İdeoloji Yükü

Cəfər Cabbarlının “Oqtay Eloğlu” əsərindəki əsas obrazlar simvolik və ideoloji məna daşıyır. Oqtay – intellektual ziyalının, xalqına xidmət etmək istəyən fədakar gəncin simvoludur. Onun xarakteri içində təzadlı hisslər – inamla ümidsizlik, sevgi ilə nifrət, romantika ilə realizm arasında çarpışır.

Leyla – modernizmin yanlış anlaşılmasının təcəssümüdür. O, xarici görkəmcə “müasirdir”, lakin dəyərlər baxımından konservativ, egoist və fərdi rahatlığı hər şeydən üstün tutan bir şəxsiyyətdir. Oqtayın onu tərk etməsi, əslində, saxta “müasir qadın” modelinə qarşı etirazdır.

Əsərdə digər obrazlar – Zadəganlar, İsmayıl bəy, Mirzə və s. – həm feodal qalıqlarının, həm də cəmiyyətdəki sosial tabakanın təmsilçiləridir. Cabbarlı onları tənqid edərək xalqın oyanışına mane olan təbəqə kimi təqdim edir.

Fəlsəfi və İdeoloji Yanaşma

“Oqtay Eloğlu” təkcə məhəbbət, cəmiyyət və ziddiyyətlər mövzusunda yazılmış bir dram deyil. Əsərin dərin fəlsəfi qatları var. Oqtayın çıxışları, monoloqları, daxili konfliktləri vasitəsilə müəllif insan və cəmiyyət münasibətlərinə, azadlıq və məsuliyyət, intellekt və xalq arasında münasibətə dair ciddi suallar ortaya qoyur.

Əsərin əsas ideyası ziyalının xalqdan ayrı düşməməsi, onun dərdinə şərik olması, qaranlıqda yol göstərməsi fikri üzərində qurulub. Oqtay yalnız öz fikrini demək deyil, həm də xalqı maarifləndirmək, oyatmaq, dirçəltmək istəyir. Oqtayın cəmiyyət qarşısındakı bu məsuliyyət hissi, onu yalnız bir dramatik qəhrəman yox, həm də ideoloji lider kimi təqdim edir.

Dil və Üslub Xüsusiyyətləri

Cəfər Cabbarlı əsərdə həm klassik ədəbi dili, həm də xalq danışıq üslubunu ustalıqla birləşdirir. Dialoglar canlı, axıcı və emosional cəhətdən yüklüdür. Oqtayın çıxışlarında bədii təsvir vasitələri – təşbehlər, metaforalar, ritorik suallar – geniş yer tutur. Bu üslub onun fikirlərinin emosional təsir gücünü artırır.

Müəllif müasirləşmə ilə milli dəyərlərin sintezini yaratmaq məqsədilə Avropa dramaturgiyasından öyrəndiyi forma və strukturu yerli məzmunla zənginləşdirir. Bu, əsəri həm milli, həm də universal səviyyədə qiymətləndirilməyə layiq edir.

Sosial Reallıq və Tarixi Kontekst

“Oqtay Eloğlu” əsəri sosial reallığı təhrif etmədən, eyni zamanda estetik çərçivədə təqdim edən sənət nümunəsidir. Əsərdəki mühit – Bakının zadəgan dairəsi, maarifçilik hərəkatı, xalqın cəhalət içində qalması – XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan cəmiyyətinin real mənzərəsini təqdim edir.

Cəfər Cabbarlı bu əsəri ilə həm də keçmişin yükündən azad olmaq, gələcəyə aydın baxmaq üçün insanlara güzgü tutur. Əsər xalqı oyatmaq, onlara öz dəyərlərini başa salmaq və Avropa maarifçiliyinin müsbət tərəflərini tanıtmaq üçün yazılmışdır.

Əsərin Teatr Səhnəsində Təqdimatı

“Oqtay Eloğlu” ilk dəfə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında uğurla səhnələşdirilmişdir. Tamaşa ictimaiyyət tərəfindən böyük maraqla qarşılanmış, həm sənət, həm də ideya baxımından yüksək dəyərləndirilmişdir. Oqtay obrazını ifa edən aktyorlar bu rolu yalnız səhnə nümayişi kimi deyil, həm də ideoloji mübarizə kimi qəbul etmişlər.

Rejissorlar əsərin fəlsəfi və siyasi yönlərini qabartmaqla onu canlı sənət əsərinə çevirmişlər. Tamaşalar zamanı Oqtayın dramatik çıxışları və daxili sarsıntıları tamaşaçılarda dərin emosional təsir buraxmışdır.

Əsərin Müasir Əhəmiyyəti

“Oqtay Eloğlu” əsəri bu gün də öz aktuallığını qoruyur. Ziyalının cəmiyyətdəki rolu, xalq qarşısında məsuliyyət, qadın-kişi münasibətləri, cəhalətə qarşı maarifçilik ideyası bu gün də müzakirə mövzusudur. Gənc nəslin bu əsər vasitəsilə öz tarixi və mənəvi kimliyini dərk etməsi mümkündür.

Cəfər Cabbarlı bu əsərlə həm öz dövrünə, həm də gələcəyə səs salır. Oqtay obrazı bu gün də xalqın mənəvi oyanışı üçün simvol olaraq yaşamaqdadır.

Cəfər Cabbarlının “Oqtay Eloğlu” əsəri Azərbaycan dramaturgiyasının ən möhtəşəm nümunələrindən biridir. Əsər həm məzmun, həm forma, həm də ideya baxımından bənzərsizdir. Yazıçı bu əsərdə milli maarifçiliyin, sosial tənqidin və vətəndaş məsuliyyətinin estetik nümunəsini yaratmışdır.

Oqtayın faciəsi onun idealistliyi ilə reallıq arasındakı uçurumda sıxılıb qalmasıdır. Bu faciə təkcə bir fərdin deyil, həm də bütün bir millətin dönüş nöqtəsini təmsil edir. Cəfər Cabbarlı bu əsər vasitəsilə oxucunu öz vicdanı ilə üz-üzə qoyur və maarifçiliyi yalnız formal deyil, dərin mənəvi məsələ kimi təqdim edir.

Ən Çox Verilən Suallar