Orqan Transplantasiyası : İnkişafı, Növləri, Donor, Retsipiyent

Müasir tibbin ən böyük uğurlarından biri olan orqan transplantasiyası, insan həyatının qorunması və xəstələrin yaşama şansının artırılması baxımından inqilabi əhəmiyyət daşıyır. Bu sahə, yalnız tibb elminin deyil, həm də etik, hüquqi, sosial və psixoloji baxımdan dərin bir mövzudur. Orqan köçürülməsi, ağır xəstəliklər və həyatla bağdaşmayan orqan çatışmazlığı olan xəstələrin həyatını xilas etmək üçün tətbiq olunan, insan bədəninin bir və ya bir neçə orqanının xəstə və ya işləməyən orqanla əvəzlənməsi prosedurudur. Dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda da orqan transplantasiyası son illər sürətlə inkişaf edir və bu sahədə həm tibbi nailiyyətlər, həm də maarifləndirici fəaliyyətlər artır. Orqan köçürülməsi təkcə həkimlərin peşəkarlığı və texniki imkanlarla deyil, həm də cəmiyyətin bu məsələyə yanaşması, donor və retsipiyent hüquqlarının qorunması, etik və hüquqi normativlərin tətbiqi ilə birbaşa bağlıdır.

Orqan Transplantasiyası Nədir?

Orqan transplantasiyası — bir insanda işləməyən və ya tamamilə sıradan çıxmış orqan və ya toxumanın, başqa bir insanın sağlam orqanı və ya toxuması ilə əvəzlənməsi əməliyyatıdır. Tibbdə transplantasiya adətən orqanların (ürək, qaraciyər, böyrək, ağciyər, mədəaltı vəzi və s.) və bəzi toxumaların (dəri, sümük, qığırdaq, damar, göz buynuz qişası və s.) köçürülməsi ilə həyata keçirilir. Əməliyyatın məqsədi xəstənin həyati funksiyalarını bərpa etmək, həyatını uzatmaq və həyat keyfiyyətini yüksəltməkdir.

Orqan köçürülməsi üçün donor və retsipiyent lazımdır. Donor – orqan və ya toxumanı verən, retsipiyent isə onu qəbul edən şəxsdir. Donor həm canlı, həm də beyin ölümü diaqnozu qoyulmuş şəxs ola bilər. Hər iki halda ciddi tibbi və etik meyarlar gözlənilməlidir.

Orqan Transplantasiyasının Tarixi və İnkişafı

Orqan transplantasiyası bəşəriyyətin qədim arzularından biri olsa da, bu sahədə real uğurlar XX əsrin ikinci yarısından başlayıb. İlk transplantasiya cəhdləri qədim Misirdə və Hindistanda qeydə alınsa da, müasir dövrün elmi əsaslı əməliyyatları 1950-ci illərdə ABŞ-da həyata keçirilib. 1954-cü ildə dünyada ilk uğurlu böyrək transplantasiyası ABŞ-da, Joseph Murray tərəfindən icra olunub. 1963-cü ildə ilk dəfə qaraciyər transplantasiyası, 1967-ci ildə isə Cənubi Afrikada Christian Barnard tərəfindən ilk ürək köçürülməsi baş tutub.

Müasir tibbdə, yeni immunosupressiv dərmanların (orqan rəddinin qarşısını alan preparatlar), mikrocərrahiyyə texnologiyalarının və genetik uyğunluq testlərinin tətbiqi orqan transplantasiyasının uğur faizini xeyli artırıb. Hazırda ABŞ, Almaniya, Fransa, Türkiyə, Yaponiya və bir çox ölkələrdə orqan transplantasiyası ən yüksək səviyyədə həyata keçirilir və on minlərlə insanın həyatını xilas edir.

Orqan Transplantasiyasının Əsas Növləri

Orqan transplantasiyasının əsas növləri aşağıdakılardır:

• Böyrək Transplantasiyası: Dünyada ən çox tətbiq edilən orqan köçürülməsi növüdür. Xroniki böyrək çatışmazlığı, dializ asılılığı və digər ağır nefroloji xəstəliklərin yeganə effektiv müalicə yoludur.
• Qaraciyər Transplantasiyası: Hepatitlər, qaraciyər sirrozu, genetik və metabolik xəstəliklər zamanı həyata keçirilir.
• Ürək Transplantasiyası: Terminal ürək çatışmazlığı və ağır kardiyomiyopatiya hallarında həyata keçirilir.
• Ağciyər Transplantasiyası: Ağır ağciyər fibrozları, xroniki obstruktiv ağciyər xəstəlikləri və digər pulmonar xəstəliklərdə tətbiq olunur.
• Mədəaltı Vəzi və Bağırsaq Transplantasiyası: Diabet və bəzi mədə-bağırsaq xəstəlikləri zamanı tətbiq edilir.
• Göz Buynuz Qişası, Dəri, Sümük, Qığırdaq və Damar Transplantasiyası: Daha çox rekonstruktiv cərrahiyyədə, yanıq və travmalarda, ortopedik və oftalmoloji əməliyyatlarda istifadə edilir.

Donor və Retsipiyent: Seçim, Uyğunluq və Etik Tələblər

Orqan transplantasiyasında donor və retsipiyent arasında genetik və immunoloji uyğunluq, qan qrupları, toxuma uyğunluğu kimi əsas meyarlar ciddi şəkildə yoxlanılır. Donor seçimi üç istiqamətdə aparılır:

• Canlı donor: Adətən yaxın qohum və ya ailə üzvləri, bəzən isə könüllü donorlar orqanlarını (əsasən böyrək və qaraciyərin bir hissəsi) verə bilər. Canlı donorun sağlamlığı və əməliyyatdan sonrakı həyat keyfiyyəti xüsusi tibbi və psixoloji yoxlamalardan keçir.
• Beyin ölümü donorları: Bu halda, bütün beyin funksiyaları dayanmış, lakin ürək və qan dövranı aparatlar vasitəsilə qorunan şəxsdən orqan alınır. Beyin ölümü beynəlxalq meyarlara uyğun rəsmi komissiya tərəfindən təsdiqlənir və donorun iradəsi, ailəsinin razılığı əsas götürülür.
• Yaxın canlı donor: Bəzi ölkələrdə, xüsusən dini və etik baxımdan donorluğa daha sıx nəzarət olunur.

Retsipiyentlər isə adətən xüsusi gözləmə siyahısına daxil edilir və orqan tapıldıqda uyğunluq testləri və cərrahi hazırlıq aparılır.

Orqan Transplantasiyasında İmmunoloji Uyğunluq və Rəddolma Problemləri

Transplantasiya əməliyyatının uğuru, əsasən, donor və retsipiyent arasında immunoloji uyğunluqdan asılıdır. Əgər orqan tam uyğun gəlmirsə, bədənin immun sistemi yeni orqanı “yad” kimi qəbul edir və ona qarşı müdafiə reaksiyası – rəddolma baş verir. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün transplantasiyadan əvvəl və sonra immunosupressiv dərmanlar təyin olunur. Bu preparatlar orqanizmin immun sistemini zəiflədir və transplante edilmiş orqanın bədəndə yaşamasını təmin edir. Ancaq bu dərmanların uzunmüddətli istifadəsi bəzi əlavə risklər, o cümlədən infeksiyalar, onkoloji xəstəliklər və s. yarada bilər.

Orqan Transplantasiyasının Hüquqi və Etik Aspektləri

Orqan köçürülməsi yalnız tibbi deyil, həm də etik və hüquqi normalarla tənzimlənir. Dünyanın bir çox ölkəsində bu sahədə xüsusi qanunvericilik qəbul edilib. Əsas prinsiplər aşağıdakılardır:

• Donorluq könüllü və ödənişsiz olmalıdır. Heç bir orqan alqı-satqısı və ya məcburi donorluq qanunla qadağandır.
• Donorun və ailəsinin razılığı alınmalıdır. Beyin ölümü olan donor üçün ailənin icazəsi əsas şərtdir.
• Bütün mərhələlər şəffaf və nəzarət altında olmalıdır. Transplantasiya mərkəzləri ciddi akkreditasiya və dövlət nəzarətindən keçir.
• Retsipiyentlərin seçimi bərabərlik və tibbi ehtiyaca əsaslanmalıdır. Qanunvericilikdə orqan paylanması üçün ədalətli gözləmə siyahıları nəzərdə tutulur.

Etik məsələlər sırasında isə orqan alverinin, insan ticarətinin, məcburi və icbari donorluğun, sosial və iqtisadi fərqlərin qarşısının alınması xüsusi diqqət tələb edir. Beynəlxalq səviyyədə, Dünya Səhiyyə Təşkilatı və digər qurumlar bu məsələlərdə dövlətlərə metodiki və hüquqi dəstək verir.

Azərbaycanda Orqan Transplantasiyasının İnkişafı və Mövcud Vəziyyət

Azərbaycanda orqan transplantasiyası XX əsrin sonlarından, xüsusilə 2000-ci illərdən inkişaf etməyə başlayıb. Respublikanın bir neçə ixtisaslaşmış klinikasında böyrək və qaraciyər transplantasiyası uğurla həyata keçirilir. Son illər dövlətin və səhiyyə qurumlarının təşəbbüsü ilə transplantasiya sahəsində hüquqi baza gücləndirilib, cəmiyyətin maarifləndirilməsi və donor mədəniyyətinin formalaşdırılması istiqamətində addımlar atılıb.

Ölkədə əsasən canlı donorlar vasitəsilə böyrək və qaraciyər köçürülməsi aparılır. Beyin ölümü donorlarından istifadə isə hələ məhduddur və bu istiqamətdə hüquqi və sosial çətinliklər mövcuddur. Hazırda Milli Onkologiya Mərkəzi, Mərkəzi Klinik Xəstəxana, Akademik M.A. Topçubaşov adına Elmi-Cərrahiyyə Mərkəzi və digər aparıcı səhiyyə müəssisələri transplantasiya əməliyyatlarını həyata keçirir.

Donor sayının artırılması, orqan alverinin qarşısının alınması, cəmiyyətin maarifləndirilməsi və donor banklarının yaradılması sahəsində davamlı işlər aparılır. Azərbaycanın transplantologiya üzrə həkimləri beynəlxalq təcrübə mübadiləsində, elmi simpozium və konfranslarda fəal iştirak edir.

Orqan Transplantasiyasının Sosial və Psixoloji Təsiri

Orqan köçürülməsi həm retsipiyent, həm donor, həm də ailə üçün böyük psixoloji və sosial dəyişikliklərlə müşayiət olunur. Retsipiyentlər üçün bu, yeni həyat şansı, normal fəaliyyət və ümid deməkdir. Eyni zamanda, əməliyyatdan sonrakı həyat tərzində dəyişikliklər, immunosupressiv müalicənin yan təsirləri və psixoloji adaptasiya dövrü ola bilər.

Donorlar üçün isə bu, insan həyatının xilasına səbəb olmaq, bəşəri dəyərlərə xidmət etmək kimi yüksək mənəvi motivasiyadır. Həmçinin donor və ailəsi üçün psixoloji dəstək, maarifləndirmə və sosial təminatlar vacibdir. Cəmiyyətdə donorluq mədəniyyətinin formalaşması üçün geniş təbliğat və ictimai maarifləndirmə işləri aparılır.

Orqan Transplantasiyasının Gələcək Perspektivləri və Elmi Yeniliklər

Son illər elmi-texniki tərəqqi və biotexnologiyaların inkişafı orqan transplantasiyası sahəsində yeni dövr açır. Bioprintinq texnologiyası (3D bioprinterlərlə süni orqanların yaradılması), kök hüceyrə tədqiqatları, immunogenetika və genetik mühəndislik bu sahənin gələcəyini formalaşdırır. Hazırda dünyanın bir çox elmi mərkəzlərində süni orqanların, toxuma mühəndisliyinin və transplantasiya üçün yeni dərmanların hazırlanması üzərində iş gedir. Gələcəkdə orqan donor çatışmazlığı probleminin minimuma endirilməsi, rəddolma hallarının azalması və əməliyyat risklərinin azaldılması gözlənilir.

Orqan transplantasiyası müasir tibbin ən mürəkkəb, lakin insan həyatını ən çox dəyişdirən və xilas edən sahələrindən biridir. Bu prosesdə cərrahın peşəkarlığı, texnoloji imkanlar, cəmiyyətin maariflənməsi, donorluq mədəniyyəti və hüquqi normalar vacib yer tutur. Azərbaycanda transplantologiya sahəsinin inkişafı, donor banklarının yaradılması, əhali arasında donorluq ruhunun gücləndirilməsi üçün dövlət və ictimaiyyət səylə çalışır. Hər bir insanın donor ola biləcəyi barədə düzgün və geniş məlumatlandırılması, ictimaiyyətin bu sahədə dəstəyinin artırılması ölkəmizdə orqan transplantasiyası sahəsinin uğurlu inkişafının açarıdır.

Ən Çox Verilən Suallar