Ovsunlamaq : Mənası, Rituallar, Nümunələri

İnsan cəmiyyətləri tarix boyu təbiət qüvvələri və gözəgörünməz aləmlə qarşılıqlı münasibət qurmaq üçün müxtəlif inanclar, rituallar və magik təcrübələrdən istifadə ediblər. Bu mənəvi ənənələrin mərkəzində isə “ovsunlamaq” (bəzən “ovsun etmək” və ya “ovsun oxumaq” kimi də işlənir) anlayışı dayanır. Ovsunlamaq qədim türk və Azərbaycan mifologiyasında, xalq inancında, el arasında qorxulardan, xəstəliklərdən, bədbəxtliklərdən qorunmaq və ya bəzi istəklərin yerinə yetməsi üçün müraciət edilən xüsusi magik praktikadır. Bu anlayış təkcə folklorda deyil, həm də gündəlik danışıqda, adət-ənənələrdə, xalq təbabətində və bədii ədəbiyyatda geniş işlədilir. Ovsunlamaq ifadəsi həm söz, həm də hərəkət və əşya üzərində təsir gücünə inamın simvoludur. Azərbaycanda ovsunlamaq mövzusunun kökləri dərin və çoxşaxəlidir: o, xalqımızın mədəni-mənəvi kodunda qorunmuş, müxtəlif mərasimlərdə, inanclarda, gündəlik həyat nümunələrində yaşamaqda davam edir.

Ovsunlamaq Sözünün Mənası və Etimologiyası

Ovsunlamaq sözü qədim türk dillərində “ovs” kökündən yaranıb və “magik təsir etmək”, “gizli güc vasitəsilə istədiyini əldə etmək” mənasını ifadə edir. Bu sözün kökü “ovs” və ya “osun” kimi variantlarda qədim türklərin magik-fəlsəfi dünyagörüşündə rast gəlinir. Azərbaycan dilində ovsunlamaq, əsasən, bir şəxsin, hadisənin və ya əşyanın üzərində xüsusi söz, dua, mahnı, magik hərəkət və ya yazılı simvollar vasitəsilə təsir göstərmək, onu istənilən hala gətirmək, qorumaq və ya dəyişdirmək məqsədini bildirir.

Ovsunlamaq sözü leksik mənada həm obyektiv (real təsir) və həm də subyektiv (inam və qorxuya əsaslanan psixoloji təsir) səciyyə daşıyır. Məsələn, insanlar xəstəlikdən, pis gözdən, bədbəxtlikdən qorunmaq üçün “ovsun oxutdurmaq”, “ovsun yazdırmaq” kimi rituallara müraciət edirlər. Burada əsas mexanizm xüsusi dualar, ayələr, qədim magik formulalar və ya xalq arasında dolaşan sözlər vasitəsilə enerji və ya ruhi təsirə nail olmaqdır.

Tarix və Etnomədəni Kök

Ovsunlamaq anlayışının kökləri Azərbaycan və ümumtürk xalq inancında qədim dövrlərə gedib çıxır. Qədim türklərdə, o cümlədən Azərbaycan türklərində ovsun, cadu, tilsim, dua, baxırcılıq və şamanlıq ənənələri bir-birinə çox yaxın olub. Ovsun əsasən qoruma və müalicə məqsədi daşıyıb. Məsələn, körpə uşaqlar, gəlinlər, heyvanlar, mal-qaralar, ev-eşik və məhsul üçün ovsunlar oxunub, xüsusi yazılar hazırlanıb, talismanlar və amuletlərdən istifadə edilib. Xalq arasında “göz dəyməsin” deyə oxunan ovsunlar, “dil açsın” deyə körpələrə deyilən sözlər, mal-qaranın sağlam olması üçün yazılan yazılar və ya başa, əlinə bağlanan ip və ya gözmuncuğu hamısı ovsunlamanın nümunələridir.

Ovsunlamağın Ritualları və Əsas Nümunələri

Ovsunlamağın ən yayılmış forması söz və ya xüsusi mətn oxumaqdır. Bu ritualların icrası zamanı adətən təmiz suda, çörəkdə, duzda, yumurtada, bıçaq və ya digər simvolik əşyada xüsusi dua və magik sözlər deyilir. Ovsunlar həm xəstəliklərin müalicəsi, həm bədbəxtlikdən qorunmaq, həm də istəklərin yerinə yetməsi üçün icra olunur.

Məşhur ovsun nümunələrinə aşağıdakılar daxildir:

• Qoruyucu ovsunlar: Körpəni, evi, heyvanı pis gözdən, bədbəxtlikdən qorumaq üçün oxunan dua və sözlər.
• Müalicəvi ovsunlar: Baş, diş, qızdırma, qorxu, dil açılması, epilepsiya və sair xəstəliklərə qarşı xüsusi ovsun mətni və mərasimlər.
• Məhsul və bolluq üçün ovsunlar: Tarlaların, ağacların, məhsulun bol olması üçün yazılan, oxunan rituallar.
• Ailə və məhəbbət ovsunları: Evliliyin, ailə səadətinin, sevgi və dostluğun möhkəm olması üçün icra olunan mərasimlər.

Bəzi ovsun mətnləri nəsildən-nəslə ötürülən şifahi ənənənin bir hissəsidir, bəziləri isə yazılı formada amulet, bıçaq, ip və ya digər qoruyucu vasitələrə əlavə edilir.

Ovsunlamaq və Xalq Təfəkküründə Yeri

Azərbaycan xalqının mifoloji düşüncəsində ovsunlamaq qismən qoruyucu, qismən müalicəvi, bəzən də hücumçu magik vasitə sayılıb. İnsanlar ovsun vasitəsilə bəd ruhları, pis enerjini, xəstəlikləri dəf edə biləcəklərinə inanırlar. Eyni zamanda, ovsun bəzən intiqam, rəqibə zərər vermək (cadu, tilsim) kimi qara magiyanın tərkib hissəsi kimi də dəyərləndirilir. Lakin ən çox işlənən ovsunlar müsbət, yəni qoruyucu və şəfa məqsədli olub.

Ovsun, həm də ailədə, toy və yas mərasimlərində, ilin dönüş mərhələlərində (Novruz, Yeddilik, Qurban bayramı və s.) müxtəlif mərasimlərin ayrılmaz hissəsi olub. Qədim şaman və övliya ənənələrinin izləri ovsunlamanın məzmununda və icrasında aydın görünür. Xüsusilə qadınlar, nənə və analar ovsunları nəsildən-nəslə ötürən, qoruyucu duaları söyləyən əsas icraçılar sayılıb.

Ovsun və Yazılı Ədəbiyyatda, Folklorda

Ovsun mövzusu Azərbaycan folklorunda, nağıl, dastan və aşıq ədəbiyyatında geniş yer tutur. Nağıllarda cadugərlər, pirlər, ovsun oxuyan nənələr və ya əzizlər, qəhrəmanları qoruyan, pis qüvvələrdən xilas edən söz gücü əsas motivdir. Aşıq ədəbiyyatında ovsunlu misralar, sevgili üçün oxunan şeirlər, bəd nəzərdən qoruyan bayatılar tez-tez rast gəlinir.

Azərbaycan klassik poeziyasında da ovsun gücünə inam, sözün, kəlamın insan taleyinə və hisslərinə təsiri barədə dərin motivlər var. Bu, dilimizin zənginlik və təsir imkanlarının, xalq düşüncəsində sözə və magik qüvvəyə yüksək dəyər verilməsinin göstəricisidir.

Ovsunlamağın Psixoloji və Sosial Funksiyası

Ovsunlamaq anlayışı yalnız magik rituallar deyil, həm də insan psixologiyasında inam, ümid, qorxu və arxayınlıq hissinin formalaşmasında böyük rol oynayır. Ovsun, bəzən plasebo effekti yaradaraq, insanı ruhən sakitləşdirir, qorxu və narahatlığı aradan qaldırır. Xüsusən uşaqların, yaşlıların, xəstələrin müalicəsində ovsunlamağın psixoloji təsiri elmi tədqiqatlarda da vurğulanır.

Sosial baxımdan ovsunlamaq, kollektiv yaddaş və ictimai münasibətlərin formalaşmasında, adət və inancların yaşadılmasında mühüm funksiyaya malikdir. Ovsun ritualları ailə, icma, kənd və mahal daxilində birgəlik, kömək və birliyə çağırışdır.

Müasir Dövrdə Ovsunlamaq və Onun Əhəmiyyəti

Hazırda elm və texnologiyanın inkişafı, rasional düşüncənin yayılması ovsun və digər magik inancların əvvəlki qədər geniş yayılmasına mane olur. Amma yenə də, xüsusən kənd və kiçik şəhər yerlərində, xalq arasında ovsun və dua ənənələri qorunur, bəzi insanlar üçün qoruyucu rituallar və sözlərin rolu aktualdır. Müasir dövrdə ovsunlamaq bəzən adət-ənənə, folklor elementi və ya psixoloji dəstək vasitəsi kimi öz əhəmiyyətini saxlayır.

Ovsunlamaq və Elmi Yanaşma

Elmi baxımdan ovsunlamaq fenomeni, əsasən, inancın, plasebo təsirinin və kollektiv şüurun nəticəsi kimi izah edilir. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, insanlarda qoruyucu və müalicəvi sözlərin deyilməsi stressi azaldır, emosional sabitlik yaradır və müsbət nəticə üçün motivasiya formalaşdırır. Bununla belə, tibb və rəsmi elm ovsunlamanın birbaşa fiziki və bioloji təsirini təsdiqləmir, lakin onun psixoloji aspektini danmır.

Ovsunlamaq anlayışı Azərbaycan xalqının mənəvi həyatının, adət və inanc sisteminin vacib komponentidir. Tarix boyu qoruyucu, şəfa verici, bədbəxtlikdən qoruyan, ruhu və psixikanı sakitləşdirən, bəzən isə hücum və zərərverici məqsədlərlə istifadə olunan ovsunlar xalqın kollektiv yaddaşında dərin iz buraxıb. Ovsun sözünə və magik gücə inam Azərbaycan mədəniyyətinin, folklorunun, ailə və ictimai münasibətlərinin ayrılmaz hissəsi olaraq bu gün də yaşayır.

Ən Çox Verilən Suallar