Ovşar: Mənası, Tarixi, Kimlik, Folklorda

Azərbaycan xalqının mədəni və tarixi yaddaşında dərin iz qoyan “ovşar” sözü bir çox məna qatına malikdir və yalnız bir anlayış kimi yox, həm etnoqrafik, həm musiqi, həm coğrafi, həm də metaforik səviyyədə cəmiyyətimizin düşüncəsində xüsusi yer tutur. Ovşar termini yüzillərlə həm türk dünyasının ortaq tarixi, həm folkloru, həm də gündəlik danışıqda işlədilən ifadələrdə öz aktuallığını qoruyub saxlamışdır. Bu məqalədə “ovşar” sözünün əsas və ikinci dərəcəli mənaları, onun etimologiyası, müxtəlif sahələrdə işlənmə formaları, elmi və bədii mənbələrdə əksi, eləcə də Azərbaycan dilində və mədəniyyətində tutduğu mövqe geniş və tədqiq edilmiş formada təqdim edilir.

Ovşar Etnosu: Tarixi və Kimlik

Ovşar sözü, hər şeydən əvvəl, türkdilli xalqların böyük bir qolunun – avşar və ya ovşar tayfasının adını ifadə edir. Avşarlar, oğuz tayfa birliyinin əsas qollarından biridir və tarixi mənbələrdə onların izinə Orta Asiya, İran, Anadolu və Azərbaycan ərazilərində rast gəlinir. Avşarlar VIII-X əsrlərdən başlayaraq, böyük miqrasiya dalğaları ilə Qafqazdan Anadoluya, Orta Şərqdən Qərbi Asiyaya qədər geniş ərazilərə yayılmış, bir çox dövlət və xanlıqların yaranmasında iştirak etmişlər.

Azərbaycanda avşar tayfaları əsasən Qarabağ, Qazax, Gəncə, Borçalı, Şirvan, Naxçıvan və Təbriz bölgələrində məskunlaşıb, özlərinə məxsus adət-ənənələri, dialekt və ləhcələri, həmçinin təsərrüfat formaları ilə fərqləniblər. Onların irsi folklorda, dastanlarda, atalar sözündə, toponimikada, aşıq və muğam musiqisində, hətta yer adlarında bu gün də yaşamaqdadır. Avşar etnonimi təkcə tarixi bir tayfa deyil, həm də Azərbaycan türklərinin köklü kimlik qatlarından biridir.

Ovşar Sözünün Leksik və Etimoloji Mənaları

Ovşar/avşar sözü lüğəvi baxımdan bir neçə fərqli məna daşıyır və bu mənalar zaman-zaman müxtəlif istiqamətlərdə genişlənib:

• Etnonim kimi: Avşar – oğuz mənşəli qədim türk tayfasının adı, “igid”, “şücaətli”, “azad” mənalarında işlədilir. Bu ad həm kollektiv kimlik, həm də şəxsi ad kimi də tarixdə rast gəlinir.
• Coğrafi ad: Azərbaycanda və türk dünyasında bir çox kənd, dağ, oba, yaylaq, hətta mahal adları “Ovşar” (və ya “Avşar”) adını daşıyır. Qazax, Borçalı, Ağstafa, Zəngilan, Türkiyənin Kayseri, Adana və digər bölgələrində ovşar adlı kəndlər var.
• Aşıq və musiqi termini: Ovşar – Azərbaycan və Anadolu aşıq sənətində, eləcə də muğam ifaçılığında xüsusi bir aşıq havasının, zərb muğamın adıdır. Ovşarı havası, ovşarı muğamı və ya “avşar musiqisi” qəhrəmanlıq, igidlik, azadlıq və genişlik simvolu kimi musiqi aləmində böyük əhəmiyyət daşıyır.
• Metaforik və bədii məna: Bəzi mənbə və bədii ədəbiyyatda ovşar sözü igid, sərbəst, əzmkar, köçəri və təbiətə bağlı insan anlamında istifadə olunur.
• Heyvan adı kimi: Tarixən bəzi bölgələrdə ovşar sözü iri, vəhşi, güclü at və ya it cinslərinə də aid edilib, bəzən ovçu və köməkçi heyvan mənasında işlənib.
• Dil və ləhcə: Azərbaycanda və Türkiyədə avşar tayfasına məxsus xüsusi şivə və ləhcə də “ovşar dili” və ya “avşar ləhcəsi” kimi folklor və dilçilikdə ayrıca öyrənilir.

Ovşar Musiqisi və Folkloru

Azərbaycan və türk aşıq sənətində, muğam məktəbində “ovşarı” termini əsl qəhrəmanlıq və lirika musiqisinin adı kimi səslənir. Ovşarı havası, xüsusilə sazda ifa olunan və aşıq poeziyasında geniş yayılmış melodik sistemdir. Ənənəvi aşıq məclislərində, toy və el şənliklərində, qəhrəmanlıq dastanlarında ovşarı havası xüsusi yer tutur.

Ovşarı zərb muğamı isə muğam dəstgahlarında, instrumental və vokal improvizasiyada istifadə olunan canlı, ritmik və emosional musiqi növüdür. Həm muğam, həm də aşıq ifasında ovşarı melodiyası geniş və açıq bir ruha, köçəri həyat, igidlik, azadlıq, yurd sevgisi motivlərinə əsaslanır. Folklor nümunələrində ovşarı həm də köç, yaylaq, təbiət, igidlik və macəra ilə bağlı bədii obrazlar, bayatılar, atalar sözləri ilə zəngindir.

Coğrafiyada və Toponimikada Ovşar

Azərbaycan, Türkiyə, İran və Orta Asiyanın bir sıra bölgələrində “Ovşar” və ya “Avşar” adlı kənd, yaylaq, dağ, oba adlarına rast gəlmək mümkündür. Bu toponimlərin əksəriyyəti avşar tayfalarının tarixi miqrasiyası və məskunlaşması ilə bağlıdır. Məsələn, Azərbaycanın Qazax, Borçalı, Ağstafa rayonlarında Ovşar kəndləri, Türkiyənin Kayseri, Adana, Afyon bölgələrində Avşar adında yerlər var. Hər bir coğrafi adın arxasında isə bir tayfa irsi, köçəriliyin tarixçəsi və tarixi hadisələr dayanır.

Ovşar və İnsan Xarakteri

Ovşar sözü bəzən insan xarakterini, temperamentini, yaşam tərzini təsvir etmək üçün də istifadə edilir. Folklor və ədəbiyyatda “ovşar təbiətli”, “ovşar kimi igid”, “ovşar ürəkli” ifadələri mərdlik, sərbəstlik, geniş ruh, azadlıq eşqi, liderlik, sərhəd tanımayan təbiət anlamlarını verir. Bu, ovşar tayfa irsindən gələn kollektiv identitetin gündəlik dillə birləşməsidir.

Ovşar və Heyvanlar

Tarix boyu köçəri həyat tərzi sürən avşarların atçılıq, qoyunçuluq və ovçuluq ənənələri “ovşar atı”, “ovşar iti” ifadələri ilə də bağlıdır. Bu heyvanlar yüksək dözümlülük, güc, sərbəstlik və vəfası ilə seçilib. Türk mifologiyasında avşar atı döyüş və köç üçün ideal hesab olunub.

Ovşar Ləhcəsi və Dil Özəllikləri

Ovşar tayfalarının özünəməxsus ləhcəsi var. Bu ləhcədə klassik oğuz türkcəsinin bir çox xüsusiyyəti, bəzi qədim sözlər, qrammatik formalar qorunub saxlanılıb. Azərbaycanda və Türkiyədə avşar ləhcəsi folklor, dialektologiya və etnoqrafiyada ayrıca tədqiqat mövzusudur. Bu ləhcə bir çox mahnı, dastan və atalar sözündə özünü göstərir.

Ovşar Adı Şəxsi və Ailə Adı Kimi

Azərbaycanda və türkdilli ölkələrdə Ovşar/Avşar həm kişilərin, həm də ailələrin soyadı kimi istifadə olunur. Şəxsi ad kimi işlədiləndə qəhrəmanlıq, igidlik, şəxsiyyət simvolu kimi qəbul edilir.

Bədii Ədəbiyyatda və Tarixi Mənbələrdə Ovşar

Ovsarlar haqqında bir çox dastan, rəvayət, nağıl, poema, roman və elmi məqalə yazılıb. Avşar tayfaları, onların igidliyi, azadlıq uğrunda apardıqları mübarizə Azərbaycan və Anadolu ədəbiyyatında qəhrəmanlıq ideyasının əsas rəmzlərindəndir. Müasir şeirdə və romanda ovşar mənəvi və bədii simvol kimi tez-tez işlədilir.

Çağdaş Kontekstdə Ovşar Sözünün İstifadəsi

Bu gün ovşar sözü folklor, musiqi, bədii ədəbiyyat, toponimika, soyad və hətta kommersiya brendlərində də rast gəlinir. Bu, bir növ, qədim kimliyin çağdaş dünyada yaşaması və davam etməsidir. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində ovşar sözü xalqın azadlıq və igidlik ruhunun ifadə vasitəsinə çevrilib.

Ovşar sözü çoxqatlı məna daşıyır: o, həm tarixi etnonim, həm musiqi və folklor termini, həm insan xarakteri, həm də coğrafi və heyvani simvol kimi Azərbaycan cəmiyyətində yaşayır. Bu sözün zəngin mənaları xalqımızın milli-mədəni kodunun, yaddaşının və şəxsiyyətinin tərkib hissəsidir.

Ən Çox Verilən Suallar