Azərbaycan dili zəngin və incə məna çalarlarına malik ifadələr sistemi ilə seçilir. Bu dilin gözəlliklərindən biri də məntiqi əlaqə qurmaq üçün işlədilən bağlayıcı və əlaqələndirici ifadələrdir. İfadələrdən bəziləri üslubi güc daşımaqla yanaşı, cümlənin strukturuna, mənasına və üslubuna birbaşa təsir göstərir. “Ona görə ki”, “ona görə də” və “ona görə” kimi ifadələr də bu qəbildəndir. Hər üçü bir-birinə bənzəsə də, funksional və məntiqi baxımdan fərqlənirlər. Bu ifadələr yazılı və şifahi nitqdə tez-tez istifadə olunduğundan, onların doğru işlədilməsi həm qrammatik savad, həm də üslubi dəqiqlik baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Bu ifadələrin istər akademik yazıda, istər gündəlik danışıqda, istərsə də publisistik mətnlərdə necə və nə məqsədlə işlədildiyini düzgün anlamaq Azərbaycan dilinin strukturunu dərk etmək baxımından zəruridir.
“Ona görə ki” ifadəsinin qrammatik və semantik xüsusiyyətləri
“Ona görə ki” ifadəsi səbəb bildirən bağlayıcıdır. Əsasən bir fikri əsaslandırmaq, izah vermək, nəyinsə səbəbini göstərmək üçün işlədilir. Qrammatik baxımdan mürəkkəb cümlənin səbəb budaq cümləsini yaradır.
Məsələn:
- Mən imtahana gecikdim, ona görə ki, avtobus ləngidi.
- O incidi, ona görə ki, onun sözlərini düzgün anlamadılar.
Bu cür cümlələrdə “ona görə ki” söz birləşməsi birinci və ikinci hissə arasında səbəb əlaqəsini qurur. Sözün məntiqi daşıyıcısı “ki” bağlayıcısıdır, “ona görə” isə səbəbin nəticədən əvvəl verildiyini bildirir.
Qrammatik tərkibi:
| İfadə | Qrammatik vəzifə | Cümlədəki yeri |
|---|---|---|
| Ona görə ki | səbəb bağlayıcısı | budaq cümlə önündə |
| Ona görə | əvəzlikli mürəkkəb söz | əsas cümlə hissəsi |
| Ki | bağlayıcı | səbəb izahında |
Bu ifadə səbəbi daha detallı şəkildə təqdim edir və əsas cümlədəki hadisənin səbəbini müəyyən edir. Yazılı nitqdə tez-tez istifadə olunur, çünki səbəbin izahına imkan verir.
“Ona görə də” ifadəsinin funksional rolu
“Ona görə də” ifadəsi isə nəticə bildirən bağlayıcı rolunu oynayır. Bir hadisənin və ya vəziyyətin nəticəsini təqdim edir. Əsasən məntiqi ardıcıllığı ifadə etmək üçün işlədilir. Bu ifadə öncəki cümlədə deyilmiş bir fikrin nəticəsini vurğulamaq məqsədi daşıyır.
Məsələn:
- Hava çox isti idi, ona görə də dənizə getdik.
- O, səhvini başa düşdü, ona görə də üzr istədi.
Bu ifadə əsasən cümlənin başlanğıcında, birinci cümlədəki fikrə cavab olaraq işlədilir. Mürəkkəb cümlə quruluşunda, nəticə bildirmək üçün əvəzsiz vasitədir.
Struktur baxımından fərqi:
| İfadə | Funksiya | Sintaktik rol |
|---|---|---|
| Ona görə də | nəticə bağlayıcısı | əsas cümlənin başlanğıcı |
| Ona görə | əvəzlikli bağlayıcı | keçid rolu |
| Də | gücləndirici hissəcik | vurğulayıcı funksiya |
Beləliklə, “ona görə də” nəticə ifadə edən, dinləyicini və ya oxucunu əvvəlki fikrə bağlayan, məntiqi axıcılığı təmin edən ifadədir. Publisistik və şifahi nitqdə xüsusilə tez-tez rast gəlinir.
“Ona görə” ifadəsinin müstəqil istifadəsi və fərqliliyi
“Ona görə” ifadəsi digər iki ifadənin tərkibində yer alsa da, müstəqil şəkildə də işlədilə bilər. Bu zaman əsas funksiyası keçid ifadəsi olmaqla yanaşı, həm də nəticə və səbəb bildirə bilər. Lakin bu hal çox zaman intonasiyaya və kontekstə bağlı olur.
Məsələn:
- Ona görə çox narahat idi. (səbəb əvvəlki cümlədə verilir)
- Məni başa düşmədin. Ona görə susdum. (nəticə bildirir)
“Ona görə” ifadəsi həm qrammatik olaraq sadə, həm də semantik baxımdan elastikdir. Bəzən məqsəd bildirən “ona görə ki” ifadəsinə qarışdırıla bilər. Amma burada “ki” bağlayıcısı olmadığı üçün bu, nəticə və ya dolayı səbəb bildirən bir keçid ifadəsi kimi çıxış edir.
Ədəbi nüanslar baxımından fərqləndirmə:
| İfadə | İşlənmə yeri | Məna yükü |
|---|---|---|
| Ona görə | müstəqil, keçid | nəticə və ya səbəb |
| Ona görə ki | səbəb cümləsi | səbəb izahı |
| Ona görə də | nəticə cümləsi | nəticənin vurğusu |
Praktik izah: fərqləndirməni necə aparmalı?
Bu üç ifadəni bir-birindən ayırmaq üçün əvvəlcə cümlədəki səbəb-nəticə münasibətini müəyyən etmək vacibdir. Əgər cümlədə səbəb əvvəl və aydın şəkildə verilirsə, “ona görə də” işlənməlidir. Əgər səbəb izah olunacaqsa, “ona görə ki” istifadə olunmalıdır. Yalnız keçid və dolayı səbəb üçün isə “ona görə” kifayət edir.
Fərqləndirmə sxemi:
Əvvəlki cümlədə səbəb varsa → Ona görə də
Cümlənin içində səbəb verilirsə → Ona görə ki
Sadəcə keçid və ya dolayı səbəb varsa → Ona görə
Yazı üslubunda bu ifadələrin rolu
Yazılı nitqdə bu ifadələr əsasən məntiqi əlaqənin qurulmasında mühüm yer tutur. “Ona görə də” nəticəyə keçid verir və oxucunun diqqətini səbəb-nəticə zəncirinin son halqasına yönəldir. “Ona görə ki” səbəbi açıq şəkildə izah edir və əsas cümlənin məntiqi dayağını təşkil edir. “Ona görə” isə kontekstdən asılı olaraq keçid və vurğulayıcı rol daşıyır.
Jurnalistik mətnlərdə, elmi yazılarda və gündəlik yazışmalarda bu üç ifadənin yerində və düzgün istifadəsi yazının aydınlığına, məntiqinə və oxunaqlılığına birbaşa təsir göstərir.
İfadələrin struktur və məna fərqləri
| İfadə | Növü | Qrammatik funksiyası | İstifadə məqsədi | Məna əlaqəsi |
|---|---|---|---|---|
| Ona görə | Əvəzlik+qoşma | Keçid ifadəsi | Dolayı səbəb və ya nəticə | Kontekstə bağlı |
| Ona görə ki | Bağlayıcı | Səbəb budaq cümləsi | İzah, əsaslandırma | Aydın səbəb |
| Ona görə də | Bağlayıcı | Nəticə bildirən hissə | Məntiqi nəticə çıxarışı | Güclü nəticə |
İfadələrin tədrisində metodik yanaşma
Dil tədrisində bu ifadələrin izahı zamanı ən mühüm metodlardan biri müqayisə və kontekst analizidir. Tələbələrə müxtəlif cümlələr təqdim edilməli və onların hansının səbəb, hansının nəticə olduğunu müəyyənləşdirmək tapşırılmalıdır. Bu zaman “niyə?”, “nə üçün?”, “nəticə nə oldu?” kimi sualların cavabına baxaraq ifadənin seçimini təyin etmək mümkündür.
Ədəbiyyatda və publisistik nitqdə istifadəsi
Ədəbiyyat nümunələrində “ona görə ki” ifadəsi çox zaman obrazın psixoloji halını izah etmək üçün istifadə olunur. “Ona görə də” isə hadisələrin gedişatında məntiqi ardıcıllığı ifadə edir. Müasir publisistik yazılarda bu ifadələr məqalənin axıcılığını artırmaq və mövzuya fokuslanmaq üçün əhəmiyyətli vasitəyə çevrilir.
“Ona görə”, “ona görə ki” və “ona görə də” ifadələri Azərbaycan dilinin məntiqi strukturu baxımından vacib elementlərdəndir. Hər birinin qrammatik və funksional fərqləri olsa da, ortaq cəhətləri də çoxdur. Bu ifadələr danışıqda və yazılı nitqdə düzgün yerində işlədildikdə, fikrin daha dəqiq, məntiqi və aydın çatdırılmasına şərait yaradır. Yazı və nitq qabiliyyətini inkişaf etdirmək istəyənlər üçün bu üç ifadənin fərqlərini dərk etmək və praktikada tətbiq etmək olduqca vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
“Ona görə ki” ifadəsi bir cümlədə və ya fikirdə hər hansı bir hadisənin, hərəkətin və ya vəziyyətin səbəbini izah etmək üçün istifadə olunur. Bu ifadə əsas cümlədən sonra gələn səbəb budaq cümləsinin başlanğıcında işlədilir və səbəbi birbaşa və açıq şəkildə bildirir. Məsələn: “O tez getdi, ona görə ki, işi çox idi.”
“Ona görə də” nəticə bildirir və əvvəlki cümlədə qeyd olunan hadisənin nəticəsi kimi çıxış edir. “Ona görə ki” isə səbəbi açıqlayır və əsas cümlənin niyə baş verdiyini izah edir. Yəni, biri səbəb, digəri nəticə bildirən ifadədir.
“Ona görə” ifadəsi bəzən müstəqil şəkildə işlədilərək cümlələr arasında keçid, nəticə və ya dolayı səbəb bildirə bilər. Adətən əvvəlki cümlədəki hadisəyə işarə olunur və yeni fikri başlamaq üçün istifadə edilir. Məsələn: “O məni başa düşmədi. Ona görə susdum.”
Yazılı nitqdə adətən məntiqi ardıcıllığı və aydınlığı qorumaq üçün “ona görə də” və “ona görə ki” ifadələri daha dəqiq işlədilir. Şifahi nitqdə isə bəzən kontekstə görə bir-birinin yerində də işlədilə bilir. Amma ümumilikdə yazılı üslubda daha qrammatik düzgünlük tələb olunur.
Əgər əvvəlki cümlədə səbəb artıq izah olunubsa, yeni cümləyə nəticəni vurğulamaq üçün “ona görə də” ilə başlamaq məntiqlidir. Məsələn: “Hava yağışlı idi. Ona görə də evdə qaldıq.” Bu struktur məntiqi əlaqəni gücləndirir.
Qrammatik baxımdan Azərbaycan dilində səbəb budaq cümləsi, yəni “ona görə ki” ilə başlayan hissə adətən əsas cümlədən sonra işlədilir. Lakin üslubi məqsədlə əvvəl də yerləşdirilə bilər, amma bu halda cümlənin quruluşunda bir az fərq ola bilər.
Çox vaxt “ona görə” ifadəsi yanlışlıqla “ona görə ki” və “ona görə də” ilə əvəzlənir. Həmçinin, bəzən “bu səbəbdən”, “buna görə”, “odur ki” kimi ifadələrlə də qarışdırıla bilər. Bu, cümlədə səbəb və nəticə münasibətinin düzgün seçilməməsi ilə bağlıdır.
Əgər səbəb bildirən yerdə nəticə, nəticə bildirən yerdə isə səbəb ifadəsi işlədilərsə, cümlənin məntiqi pozulur və fikrin aydınlığı itir. Bu isə oxucu və ya dinləyicinin cümlənin əsas ideyasını düzgün başa düşməməsinə gətirib çıxara bilər.
Bəli, həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi yazışmalarda bu ifadələrdən düzgün istifadə etmək mümkündür. Xüsusilə izahat verən, səbəb və nəticəni açıqlayan rəsmi sənədlərdə məntiqi ardıcıllıq və qrammatik düzgünlük vacibdir.
Bu ifadələrin düzgün mənimsənilməsi nitq mədəniyyəti, yazı bacarığı, rəsmi və bədii üslubun inkişafı üçün əhəmiyyətlidir. İbtidai təhsil səviyyəsindən başlayaraq, jurnalistika, publisistika, akademik yazı və gündəlik ünsiyyət üçün də vacib dillərarası məntiqi əlaqə qurmaq imkanı yaradır.
