Məbəs : Etimologiyası, Tarixi, Anlayışı

Azərbaycan cəmiyyətində istifadə olunan qədim və milli terminlər arasında “məbəs” xüsusi yer tutur. Bu söz, həm dini-fəlsəfi anlamda, həm də məişət səviyyəsində istifadə olunsa da, əslində, tarixi kökləri və müxtəlif dövrlərdə aldığı mənalar baxımından çoxqatlı və dərin məna daşıyır. “Məbəs” ifadəsi təkcə islam mədəniyyətində deyil, həm də Şərq düşüncəsinin, klassik ədəbiyyatın, ictimai şüurun formalaşmasında əsas anlayışlardan biri kimi seçilir. İnsanlar arasında onun mahiyyəti bəzən fərqli dəyərləndirilir, bəziləri onu sırf dini hadisə, digərləri isə mənəvi və fəlsəfi bir qayıdış kimi qəbul edirlər. İslamın əsas qaynaqlarında, klassik poeziyada, müasir elmi ədəbiyyatda məbəsin mövqeyi və onun insan həyatındakı rolu daim aktual olmuşdur. Bir çox insanlar bu termini sadəcə qiyamət günü ilə əlaqələndirsə də, əslində məbəsin məzmunu bundan xeyli genişdir.

Bütün dövrlərdə, xüsusilə də cəmiyyətin dini, əxlaqi və fəlsəfi prinsipləri formalaşan zamanlarda, məbəs anlayışı insanın varlıq, həyat, ölüm və ölümdən sonrakı taleyi ilə bağlı fundamental suallara cavab kimi ön plana çıxırdı. Ədəbiyyatda, xüsusən də Nizami, Füzuli, Nəsimi kimi klassiklərin yaradıcılığında məbəs mövzusu bədii tərzdə əks olunmuşdur. Bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində də bu söz gündəlik danışıqda və rəsmi mətnlərdə rast gəlinir, lakin çox zaman mənası dərindən dərk olunmur. Ənənəvi dini-məişət dünyagörüşündə məbəs anlayışı insan taleyinin axırı, yenidən dirilmə, haqq-hesab və əbədi həyat kimi fundamental mövzularla bağlıdır. Məbəsin mahiyyəti və tarix boyu aldığı mənalar hər bir azərbaycanlı üçün vacib bilik sahəsidir.

Məbəsin Etimologiyası və Tarixi Kökü

Məbəs sözü ərəb dilindən alınaraq Azərbaycan dilinə keçmişdir. Ərəb dilində “بعث” (bə‘s) kökündən yaranan “məba‘s” dirilmək, oyanmaq, yenidən qayıdış, yenidən həyat tapmaq mənasını verir. Bu kök islami terminologiyada xüsusilə qiyamət günü ilə bağlı istifadə olunur. Qurani-Kərimdə və İslamın klassik mənbələrində məbəs “öldükdən sonra dirilmə” hadisəsinin simvolu kimi qeyd olunur.

Tarix boyu bu termin sadəcə dini məfhum kimi deyil, insanın təzələnməsi, yenidən başlanğıc, mənəvi oyanış kimi fəlsəfi və bədii mənalarda da istifadə olunmuşdur. Azərbaycan klassik ədəbiyyatında da məbəs motivinə tez-tez rast gəlinir və bu, xalqın inanclarında, adət-ənənələrində öz əksini tapır. Məbəs, insanın həyatının sonu kimi deyil, əksinə, onun yeni bir mərhələsinin başlanğıcı kimi dəyərləndirilir. Bu baxımdan, məbəs konsepsiyası həm dini, həm də sosial-psixoloji səviyyədə cəmiyyətə istiqamət verən bir dəyər kimi çıxış edir.

İslamda Məbəs Anlayışı və Qurani-Kərimdə Yeri

İslam inancında məbəs, qiyamət günündə bütün insanların Allahın izni ilə yenidən dirilməsi və öz əməllərinə görə mühakimə olunmasıdır. Qurani-Kərimdə bu hadisə “ba‘s” termini ilə təsvir edilir və bir neçə ayədə məhz insanların qəbirlərindən qalxması, hesab verməsi və ya əbədi həyata başlaması kimi təqdim olunur. Quranda məbəs anlayışı ölüm və dirilmə arasında mühüm bir keçid mərhələsi kimi qeyd edilir. Burada məqsəd insanlara həyatın müvəqqəti, ölümün isə son olmadığını, əsl həqiqi həyatın məhz məbəsdən sonra başlandığını anlatmaqdır.

Hər bir müsəlman üçün məbəsin vacibliyi ondan irəli gəlir ki, insan bütün davranışlarına görə cavabdeh olduğunu, həyatının hər bir anının mənəvi əhəmiyyət daşıdığını dərk edir. Qurani-Kərimdə qeyd olunan “Və qiyamət günü insanlar qəbirlərindən qalxacaq, əməlləri çəkiləcək” kimi ayələr məbəsin əsas ideyasını təşkil edir. Peyğəmbər hədislərində də məbəsin önəmi xüsusilə vurğulanır; insan ruhunun bədəndən ayrılmasından sonra gələcək həyatının başlanğıcı məhz məbəsdəki dirilmə ilə əlaqələndirilir. Beləliklə, İslamda məbəs həm imanın əsas şərtlərindən biri, həm də insanın mənəvi tərbiyəsinin ayrılmaz hissəsidir.

Məbəsin Fəlsəfi və Psixoloji Tərəfləri

Məbəs yalnız dini məna daşımır, eyni zamanda fəlsəfi və psixoloji aspektlərə də malikdir. Fəlsəfədə məbəs insanın ölümdən sonrakı taleyi, ruhun əbədi varlığı, həyatın məğzi və insanın mənəvi inkişafı ilə birbaşa bağlıdır. Klassik Şərq filosofları məbəsin insanı məsuliyyətə cəlb edən, onu daha əxlaqlı və düzgün yaşamağa təşviq edən güclü bir psixoloji motivasiya amili olduğunu qeyd edirlər. Onlar üçün məbəs, insanın təkcə Allah qarşısında deyil, həm də özü qarşısında cavabdehlik hissini gücləndirən bir fenomendir.

Psixoloji baxımdan məbəs, insanlarda ölüm qorxusunu azaltmağa, həyatdan sonrakı varlıq haqqında ümid və inam yaratmağa xidmət edir. İnsan ölümlə üz-üzə qaldıqda, məbəs ideyası ona təsəlli verir, gələcəkdə daha yaxşı bir həyata qovuşacağına ümid bağlayır. Eyni zamanda, bu anlayış fərdin gündəlik həyatında mənəvi-əxlaqi prinsiplərin bərqərar olmasına, insanlar arasında ədalət və mərhəmət duyğusunun artmasına səbəb olur. Məbəs, əslində, həyat və ölüm arasında bir körpü kimi çıxış edir.

Ədəbiyyatda və Folklorda Məbəs Mövzusu

Azərbaycan klassik ədəbiyyatında və xalq folklorunda məbəs anlayışı geniş şəkildə işlənmişdir. Böyük şair və mütəfəkkirlər məbəsi insan ruhunun yenidən doğulması, günahların bağışlanması, bəşər həyatının yeni mərhələyə qədəm qoyması kimi təsvir etmişlər. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sində, Füzulinin qəzəllərində, Nəsiminin fəlsəfi poeziyasında məbəs motivləri insana həm ümid, həm də məsuliyyət aşılamaq məqsədilə işlədilmişdir.

Folklor nümunələrində də məbəs müxtəlif formalarla təqdim edilir: miflərdə, dastanlarda, nağıllarda insanın ölümündən sonra yeni həyata qayıtması, qəhrəmanların dirilməsi, ruhun əbədiliyi motivləri məbəs ideyasını xalqın şüurunda canlı saxlayır. Bayatı və lətifələrdə isə məbəs mövzusu daha çox didaktik məqsədlə istifadə olunur – insanlara əxlaq dərsi vermək, onları yaxşı əməllərə təşviq etmək üçün. Bütün bunlar məbəsin Azərbaycan mədəniyyətində nə qədər mühüm yer tutduğunu göstərir.

Məbəs Anlayışının Müasir Dövrdə Yeri

Müasir Azərbaycan cəmiyyətində məbəs termini dini nitqlərdə, mərasimlərdə, elmi-dini ədəbiyyatda və gündəlik danışıqda rast gəlinir. Xüsusilə cənazə mərasimlərində, dini moizələrdə, dini dərslərdə məbəsdən bəhs olunarkən insanların əbədi həyat anlayışına, ölümün son olmadığına dair təsəlli verilir. Müasir dövrdə bir çox insanlar məbəsi təkcə dini inancın bir parçası kimi deyil, həm də insanın varoluşunun fəlsəfi əsaslarından biri kimi dəyərləndirirlər.

Elmi-tədqiqat işlərində, psixologiya və fəlsəfə sahəsində aparılan araşdırmalarda da məbəs fenomeni müxtəlif rakurslardan təhlil edilir. Müasir cəmiyyətin dəyişən dəyərləri fonunda məbəsin aktuallığı qorunub saxlanılır; insanlar arasında bu anlayışın yenidən şərhi, fərqli fəlsəfi və sosial kontekstlərdə izahı mümkündür. Xüsusilə ölümə və sonrakı həyata dair suallar insanları həmişə düşündürür və məbəs ideyası bu suallara cavab tapmaq üçün əsas istiqamətlərdən biri kimi aktual qalır.

Məbəs və Əxlaqi-Dini Dəyərlər

Məbəs anlayışı insanları yalnız gələcək həyata deyil, həm də indiki dünyada daha məsuliyyətli, ədalətli və vicdanlı olmağa çağırır. İslamda əxlaqi davranışların əsas şərtlərindən biri məhz məbəsə inamdır. Hər bir fərdin etdiyi yaxşı və pis əməllərin nəticəsinin sonrakı həyatda qarşısına çıxacağına inanmaq, insanı daim düzgün yolda qalmağa, cəmiyyətə faydalı olmağa, mənəvi dəyərlərə sadiq qalmağa sövq edir. Bu baxımdan məbəs ideyası, ictimai münasibətlərin və əxlaqi prinsiplərin möhkəmləndirilməsində güclü bir stimuldur.

Cəmiyyətdə məbəsə inamın azalması, əxlaqi deqradasiyanın baş verməsi, mənəvi dəyərlərin kölgədə qalması ilə nəticələnə bilər. Ona görə də, ailədə, məktəbdə, ictimai institutlarda məbəs anlayışının düzgün izahı və təbliği vacibdir. Bu, fərdin öz həyatına, cəmiyyətə və bəşəriyyətə münasibətinin formalaşmasında həlledici rol oynayır.

Məbəs: Teoloji İzah və Mərhələlər

İslamda məbəs hadisəsi aşağıdakı mərhələlərə bölünür:

1. Ölüm və qəbir həyatı: İnsan bədənindən ayrılır və ruhu yeni bir mərhələyə daxil olur.
2. Qiyamət günü: Bütün insanlar dirildilərək Allahın hüzuruna gətirilir.
3. Hesab və mühakimə: İnsanların bütün əməlləri çəkilib ölçülür.
4. Mükafat və ya cəza: Hər kəs öz əməllərinə uyğun olaraq mükafatlandırılır və ya cəzalandırılır.

Bu mərhələlər məbəsin teoloji izahında əsas pillələri təşkil edir. Hər bir mərhələnin insan həyatında və dini dünyagörüşündə xüsusi mənası vardır. Məbəsin mərhələlərə bölünməsi aşağıdakı cədvəldə daha aydın təqdim oluna bilər:

Bu mərhələlər İslam teologiyasında və Azərbaycan dini-ictimai şüurunda geniş izah olunur. Hər bir mərhələnin təsviri insanın dini və əxlaqi həyatında yeni baxış bucaqları formalaşdırır.

Məbəsin Azərbaycan Cəmiyyətində Dərk Olunma Forması

Azərbaycan xalqı məbəs anlayışını təkcə din prizmasından deyil, həm də milli-mədəni kontekstdə qiymətləndirir. Ənənəvi mərasimlərdə, qəbirüstü yazılarda, xalq arasında deyimlərdə məbəsə dair dərin ehtiram və inam ifadə olunur. Məbəs, insan həyatının müvəqqəti olduğu, əbədi həyatın isə məhz yenidən dirilmədən sonra başladığı ideyasını möhkəmləndirir.

Xüsusilə kənd yerlərində, yaşlı nəsil arasında məbəs anlayışı çox güclüdür; bu termin insanların gündəlik nitqində, adət-ənənələrində, hətta tərbiyə prosesində mühüm yer tutur. Məbəsə inam fərdin mənəvi rahatlığını təmin edir, onu həyatda baş verən hadisələrə daha dözümlü və təmkinli yanaşmağa sövq edir. Bu, həm də insanların bir-birinə qarşı münasibətində, cəmiyyətin ümumi dəyərlərində özünü büruzə verir.

Məbəs: Fərqli Dinlərdə və Mədəniyyətlərdə

Məbəs anlayışına bənzər ideyalar təkcə İslamda deyil, digər monoteist dinlərdə də mövcuddur. Xristianlıqda “yenidən dirilmə”, yəhudilikdə isə “ölülərin dirilməsi” kimi konseptlər məhz məbəs ideyasının paralelləridir. Bu dinlərdə də əsas fikir odur ki, insan həyatı ölümlə bitmir, əksinə, ölüm yeni bir mərhələnin başlanğıcıdır.

Qədim türklərdə, Zərdüştilikdə və Şərq fəlsəfəsində də ruhun əbədi yaşaması, ölümdən sonra həyatın davam etməsi motivləri güclü olmuşdur. Bütün bu paralellər göstərir ki, məbəs konsepsiyası bəşəriyyətin ən qədim dövrlərindən bu günə qədər insanların dünya görüşündə mərkəzi yer tutub.

Məbəs Mövzusunun Tədqiqində Yeni Yanaşmalar

XXI əsrdə məbəs anlayışının tədqiqi həm dini elmlərdə, həm də sosiologiya, psixologiya və fəlsəfə sahəsində yeni baxış bucaqları ilə davam etdirilir. Elmi araşdırmalarda məbəsin cəmiyyətə təsiri, fərdin psixoloji və mənəvi inkişafında rolu, ictimai dəyərlərin formalaşmasındakı funksiyası daha dərindən təhlil olunur. Bu mövzuda yeni araşdırmalar həm dini, həm də sekulyar kontekstdə aparılır, insan həyatının mənası və sonrakı taleyi ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürülür.

Azərbaycanda da məbəs mövzusunda aparılan elmi tədqiqatlar, dissertasiyalar, elmi-populyar məqalələr mövcuddur. Xüsusilə son illərdə dinə marağın artması ilə məbəs anlayışı daha geniş izah olunur, yenidən nəzərdən keçirilir. İnsanların bu ideyaya münasibətində fərqli baxışların yaranması, yeni sualların ortaya çıxması cəmiyyətin inkişafına təkan verir və milli-mənəvi özünüdərkin formalaşmasında mühüm rol oynayır.

Məbəs anlayışı Azərbaycan cəmiyyətində həm dini, həm də mədəni və fəlsəfi kontekstdə öz dərin köklərinə, tarixi təkamülünə və aktual aktuallığına görə seçilir. Tarix boyunca xalqın dünyagörüşündə, ədəbiyyatında, folklorunda və gündəlik həyatında mühüm yer tutan məbəs ideyası, insanın varlıq, ölüm və sonrakı həyatla bağlı ən böyük suallarına cavab axtarışının simvoludur. Məbəs, insanı daha məsuliyyətli, vicdanlı, ədalətli və mənəvi cəhətdən zəngin olmağa sövq edən, həyatın müvəqqəti, əbədi aləmin isə həqiqi olduğu fikrini aşılayan bir dəyərdir. Müasir dövrdə də bu anlayış öz aktuallığını qoruyur və cəmiyyətin mənəvi dirçəlişində, fərdi inkişafda, sosial münasibətlərin tənzimlənməsində vacib rol oynayır. Məbəsə dair düzgün və dərin biliklərin cəmiyyətə çatdırılması, bu anlayışın təhrif olunmadan yeni nəslə ötürülməsi Azərbaycan xalqının mənəvi irsinin qorunmasına və inkişafına böyük töhfə verə bilər.

Ən Çox Verilən Suallar