Ovçular Təpəsi Hansı Dövrə Aiddir?: Tədqiqatlar, Eneolit Dövrü İzləri

Azərbaycanın arxeoloji xəzinələri içərisində xüsusi önəm daşıyan Ovçular Təpəsi, təkcə regionun deyil, bütövlükdə Yaxın Şərqin qədim tarixinin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu ərazi tarixdən öncəki dövrlərə aid maddi-mədəniyyət nümunələrinin aşkarlandığı unikal bir arxeoloji abidə kimi tanınır. Naxçıvan Muxtar Respublikasında yerləşən bu qədim yaşayış yeri minilliklərin sirlərini özündə qoruyub saxlayan nadir məkanlardan biridir. Ovçular Təpəsinin tədqiqi təkcə yerli tarixçilərin deyil, beynəlxalq arxeoloqların da diqqətini cəlb etmiş və bir sıra əhəmiyyətli nəticələr əldə olunmuşdur.

Bu ərazidə aparılan qazıntılar nəticəsində tapılmış daş alətlər, keramika nümunələri və digər maddi sübutlar onun Mezolit və Neolit dövrləri arasında keçid mərhələsinə aid olduğunu göstərir. Əldə olunan məlumatlar sayəsində Ovçular Təpəsi təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Qafqaz regionunun ən qədim yaşayış məskənlərindən biri kimi elmi dəyər qazanmışdır. Əsas arxeoloji təbəqələrin tarixi təxminən e.ə. 7–6-cı minilliklərə təsadüf edir və bu da həmin dövrdə insanların artıq məskunlaşma, ovçuluq, ilkin əkinçilik və heyvandarlıq fəaliyyətinə başladığını göstərir. Ovçular Təpəsi həm də Paleolit dövrünün son mərhələsi ilə Neolit dövrünün ilkin mərhələsi arasındakı mədəni, sosial və iqtisadi keçidin təzahürlərindən biridir.

Arxeoloji Tədqiqatlar və Eneolit Dövrü İzləri

Ovçular Təpəsi Naxçıvanın Şərur rayonunun Dizə kəndi yaxınlığında, Arpaçayın sol sahilində yerləşən qədim yaşayış məskənidir. Abidə şimal-qərb istiqamətində uzanan təbii təpənin üzərində yerləşir və təxminən 10 hektarlıq ərazini əhatə edir. Bu geniş ərazi qədim insanların minilliklər boyunca burada məskunlaşdığını sübut edir. Ən maraqlı məqamlardan biri odur ki, bu ərazidə Kür-Araz mədəniyyətinin qatları sonrakı dövrlərin mədəni təbəqələri ilə örtülməmişdir. Bu isə arxeoloqlara yerli mədəni qatları təhrif olunmadan tədqiq etmək imkanı verir.

1990-cı illərdə V.H. Əliyev və A.Q. Seyidov tərəfindən burada ilk kəşfiyyat xarakterli qazıntılar aparılmış, 6.25 m² sahədə arxeoloji araşdırmalar həyata keçirilmişdir. Daha sonra S.H. Aşurovun rəhbərliyi ilə ərazidə daha əhatəli elmi tədqiqatlar aparılmışdır. Qazıntılar zamanı kül, möhrə, çürüntü qalıqları və müxtəlif osteoloji materiallara rast gəlinmişdir. Həmçinin, çəhrayı, sarı və boz rəngli gil qab parçaları, daş alətlər, tunc iynə qırığı kimi maddi sübutlar da aşkar edilmişdir. Bu faktlar göstərir ki, yaşayış məskəni Eneolit dövrünə, yəni eramızdan əvvəl təqribən V minilliyin sonuna aiddir.

Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış arakəsmə ilə ikiyə bölünmüş, gil məhlulla hörülmüş bina qalığı Ovçular Təpəsində artıq inkişaf etmiş tikinti mədəniyyətinin mövcud olduğunu göstərir. Bu abidənin memarlıq baxımından planlaşdırılması və tikinti texnikası onun mühüm sosial təşkilatlanma səviyyəsini də ortaya qoyur. Qazıntı sahəsinin kiçik olması binanın tam planını bərpa etməyə imkan verməsə də, qalıqlar dördüncü minilliyin ortalarında burada ictimai və məişət həyatının inkişaf etdiyini göstərən əsaslı sübutlar təqdim edir.

Keramika Məmulatları və Kür-Araz Mədəniyyətinə Aid Tapıntılar

Ovçular Təpəsinin ən zəngin arxeoloji materiallarından biri də keramika məmulatlarıdır. Bu saxsı qablar əsasən Eneolit və Erkən Tunc dövrlərinə aiddir və hazırlanma texnologiyası, bəzəkləri və funksiyaları ilə tədqiqatçılara dövrün məişət və mədəni həyatına dair dəyərli məlumatlar təqdim edir. Eneolit dövrünə aid keramika nümunələri bitki və qum qarışıqlı gildən hazırlanmış, qırmızı biçimli və hər iki tərəfdən yaxşı cilalanmışdır. Bu dövrdə qabların bəzi hissələri açıq rəngli və ya tünd qırmızı anqobla örtülmüş, üzərində daraqvari alətlərlə işləmə izləri saxlanmışdır.

Saxsılar arasında küpə, kasa və cam formaları üstünlük təşkil edir. Qulp formaları xüsusilə diqqət çəkir, çünki bu dövrdən etibarən yerli dulusçular qabları qulp ilə təchiz etməyə başlamışdır. Bu texniki yenilik sonrakı Kür-Araz mədəniyyəti dövrünün yarımşar formalı qulplarını xatırladır. Saxsı qabların bəzəkləri yapma, çərtmə və basma ornamentlərlə zəngindir. Bəzi qablar çəhrayı astar və qara cilalama texnikası ilə hazırlanmış, onların bəzilərində isə ovala yaxın dairə və kannelür naxışlara rast gəlinmişdir.

Erkən Tunc dövrünə aid keramika isə boz və qonur rəngli gildən hazırlanmış, cilalanmış və yüksək keyfiyyətli formadadır. Bu qablarda həm daxili, həm də xarici səthlərdə cilalama işləri müşahidə olunur. Bu xüsusiyyətlər həmin dövrün sənətkarlıq mədəniyyətində yüksək inkişafın olduğunu sübut edir. Aşkar edilən bikonik formalı gil əyircək də bu mədəni irsin bir hissəsidir. Bu tip məmulatlar həm I və II Kültəpə (Babək), həm də Maxta (Şərur) abidələrində rast gəlinən keramika nümunələri ilə oxşarlıq təşkil edir. Bu isə Ovçular Təpəsinin Kür-Araz mədəniyyət sisteminin əsas mərkəzlərindən biri olduğunu təsdiqləyir.

Ovçular Təpəsinin Coğrafi Mövqeyi və Kəşfi

Ovçular Təpəsi Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonu ərazisində, Araz çayının sağ sahilində yerləşir. Bu ərazi coğrafi mövqeyinə görə qədim insan məskənləri üçün olduqca əlverişli hesab edilir. Su mənbəyinə yaxınlıq, məhsuldar torpaqlar və təbii resursların bolluğu burada erkən icmaların məskunlaşmasına şərait yaratmışdır. Arxeoloqların fikrincə, Ovçular Təpəsinin strateji mövqeyi buranı qədim yolların kəsişmə nöqtəsinə çevirib və bu səbəbdən burada uzun müddət intensiv yaşayış olmuşdur.

Ovçular Təpəsi ilk dəfə 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan arxeoloqları tərəfindən qeydə alınmış, lakin əsaslı qazıntı işlərinə 2000-ci illərin əvvəllərində başlanılmışdır. Xüsusilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun və Türkiyə universitetlərinin birgə ekspedisiyası bu sahədə geniş araşdırmalar aparmışdır. Qazıntılar zamanı əldə edilən tapıntılar bu yerin Mezolitdən Neolitə keçid dövrünə aid olduğunu dəqiqliklə sübut etmişdir.

Ərazidə müxtəlif qatlarda aşkar olunan daş alətlər, çaxmaqdaşı nümunələri, sümük məmulatları və keramika qalıqları qədim insanların həyat tərzi, istehsal fəaliyyəti və sosial təşkilatlanması haqqında geniş məlumatlar təqdim edir. Coğrafi baxımdan Ovçular Təpəsi həm də Cənubi Qafqazda Neolit mədəniyyətinin yayılma yollarını anlamaq üçün bir açar nöqtə rolunu oynayır.

Arxeoloji Tapıntılar və Onların Tarixi Dəyəri

Ovçular Təpəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən tapıntılar bu məkanın təkcə yaşayış yeri kimi deyil, həm də mədəniyyət mərkəzi kimi fəaliyyət göstərdiyini sübut edir. Əsasən daşdan hazırlanmış ov alətləri, çaxmaqdaşı bıçaqlar, kəsici və sıyırıcılar burada məskunlaşan insanların ovçuluq və gündəlik həyat fəaliyyətini açıq şəkildə əks etdirir. Bu alətlər daha çox Mezolit və Neolit dövrünün texnologiyasına uyğun olaraq hazırlanmışdır.

Əldə olunan keramika nümunələri isə sadə formalar və ibtidai naxışlarla bəzədilmişdir. Bu keramika məmulatları əsasən əkinçilik və qida saxlanması ilə bağlı istifadə olunmuş və onların tərkibindəki gil analizi vasitəsilə yerli materiallardan hazırlandıqları müəyyən edilmişdir. Beləliklə, bu tapıntılar göstərir ki, Ovçular Təpəsində yaşayan insanlar artıq oturaq həyata keçmiş, torpaqla məşğul olmağa başlamış və ilkin ictimai təşkilatlanma formalaşmışdır.

Ovçular Təpəsində aşkarlanan digər bir maraqlı tapıntı sümükdən hazırlanmış müxtəlif əşyalar və heyvan qalıqlarıdır. Bu qalıqlar erkən icmaların həm ovçuluqla, həm də heyvandarlıqla məşğul olduqlarını, ovladığı heyvanları həm qida, həm də əşya hazırlamaq üçün istifadə etdiklərini sübut edir. Eyni zamanda, buradakı tapıntılar sayəsində tədqiqatçılar həmin dövrdə yaşayan insanların mədəniyyət, inanclar və əmək bölgüsü barədə də əsaslı nəticələr çıxara bilmişlər.

Mezolitdən Neolitə Keçid Dövrünün İzləri

Ovçular Təpəsinin ən önəmli xüsusiyyətlərindən biri Mezolit və Neolit dövrləri arasındakı keçid mərhələsini aydın şəkildə göstərməsidir. Mezolit dövründə insanlar əsasən ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olur, hələ tam oturaq həyata keçməmişdilər. Lakin Neolit dövrü ilə birlikdə insan cəmiyyətində böyük dəyişikliklər baş verir – torpaqla məşğulluq, heyvandarlıq, daimi yaşayış məskənləri və ilkin sənətkarlıq fəaliyyətləri formalaşır.

Ovçular Təpəsində aparılan qazıntılar göstərir ki, burada yaşayan icmalar artıq ovçuluqla yanaşı, yerli bitkilərin əhliləşdirilməsi və heyvanların saxlanması ilə də məşğul olmağa başlamışdılar. Tapılan taxıl dənələri, daşdan hazırlanmış oraq dişləri və dəyirman daşları bu dövr üçün xarakterik əkinçilik fəaliyyətinin sübutudur. Eyni zamanda, keramika qablarının olması saxlama və qida hazırlanması proseslərinin inkişaf etdiyini göstərir.

Bu keçid dövrü həm də sosial strukturda dəyişikliklərə gətirib çıxarmış, ailə və icma əsaslı təşkilatlanma, əmək bölgüsü və dini ritualların ilkin formaları meydana gəlmişdir. Ovçular Təpəsinin bu baxımdan tədqiqi Mezolitdən Neolitə keçidin regionda necə baş verdiyini və bu prosesin hansı mərhələlərlə müşahidə olunduğunu anlamağa imkan verir.

Sosial və İqtisadi Təşkilatlanma Nümunələri

Ovçular Təpəsində aşkarlanan maddi sübutlar göstərir ki, burada yaşamış qədim icmalar sadə lakin strukturlaşmış sosial quruluşa malik olmuşlar. Arxeoloji tapıntılar arasında həm istehsal alətləri, həm də gündəlik istifadə üçün hazırlanmış məişət əşyalarının olması bu insanların artıq əmək bölgüsünə əsaslanan bir yaşayış sisteminə keçdiyini göstərir. Ovçular Təpəsindəki ailəvi ocaqların qalıqları bu cəmiyyətin ailə və nəsil strukturları üzərində qurulduğunu göstərən mühüm sübutlardır.

Əkinçilik və heyvandarlıq sahəsində görülən izlər təsərrüfat sisteminin yaranmaqda olduğunu, xüsusilə yerli bitkilərin becərilməsi və kiçik heyvanların əhliləşdirilməsi istiqamətində ilkin cəhdlərin edildiyini göstərir. Bu isə ticarət və mübadilə münasibətlərinin ilkin formalarının meydana çıxdığını düşünməyə əsas verir. Aşkar olunmuş obsidian və digər nadir daşların regiona xaricdən gətirildiyi məlumdur və bu, Ovçular Təpəsinin yalnız qapalı bir icma deyil, daha geniş əlaqələrə malik olduğunu göstərir.

Eyni zamanda Ovçular Təpəsində ictimai rituallar və inanclarla bağlı izlərə də rast gəlinmişdir. Mümkün ibadət yerləri və bəzədilmiş əşyalar həmin dövr insanlarının dünyagörüşü və inanclar sisteminə dair maraqlı məlumatlar təqdim edir. Bu sosial və iqtisadi təşkilatlanma dövrün mədəni təkamül baxımından nə qədər vacib olduğunu təsdiqləyir.

Beynəlxalq Elmi Tədqiqatların Nəticələri

Ovçular Təpəsi son illərdə yalnız yerli deyil, həm də beynəlxalq elmi ictimaiyyətin maraq dairəsinə daxil olmuşdur. Arxeoloji ekspedisiyalar çərçivəsində Türkiyə, Rusiya, Fransa və digər ölkələrin tədqiqatçıları bu ərazidə elmi araşdırmalar aparmış və əldə edilən tapıntılar nüfuzlu beynəlxalq jurnallarda nəşr olunmuşdur. Bu tədqiqatlar Ovçular Təpəsinin Qafqaz və Ön Asiyanın erkən kənd təsərrüfatı mədəniyyətlərinə dair əhəmiyyətli məlumatlar verdiyini ortaya qoymuşdur.

Ovçular Təpəsi ilə müqayisəli şəkildə tədqiq edilən Göbekli Tepe (Türkiyə), Çatalhöyük (Türkiyə), Şulaveri (Gürcüstan) kimi digər Neolit abidələri arasında paralellər aparılmış və bu, regionlararası mədəni əlaqələrin izlərini ortaya çıxarmışdır. Əldə edilən radio-karbon analizləri sayəsində Ovçular Təpəsinin tarixinin daha dəqiq təyin olunması mümkün olmuş və bu ərazi Mezolit-Neolit dövrləri arasında dəqiq bir keçid mərhələsi kimi müəyyən edilmişdir.

Beynəlxalq əməkdaşlıq Ovçular Təpəsi haqqında məlumatların yayılmasına və onun dünya arxeologiyasında tanınmasına səbəb olmuşdur. Eyni zamanda bu tədqiqatlar Azərbaycanın qədim tarixinin geniş ictimaiyyətə çatdırılması baxımından əhəmiyyətli nəticələr doğurmuşdur. Ovçular Təpəsi bu gün artıq regional deyil, qlobal tarixi əhəmiyyət daşıyan bir mədəniyyət abidəsi hesab olunur.

Ovçular Təpəsi Azərbaycanın qədim tarixinə dair mühüm bir qapıdır. Burada aparılan arxeoloji qazıntılar və elmi tədqiqatlar göstərir ki, bu yaşayış yeri Mezolit və Neolit dövrləri arasında baş vermiş mədəni, sosial və iqtisadi keçidi aydın şəkildə əks etdirir. Əldə edilən maddi sübutlar sübut edir ki, burada yaşamış insanlar artıq oturaq həyata keçmiş, əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olmuş, əmək bölgüsünə əsaslanan sosial strukturlar formalaşdırmış və rituallarla bağlı inanclar sistemini yaratmışdır. Ovçular Təpəsi bu baxımdan yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə Yaxın Şərq və Qafqaz regionunun tarixi inkişafının öyrənilməsində əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir.

Ən Çox Verilən Suallar