Hər kəs həyatı boyunca az və ya çox, istər bir neçə saniyə, istərsə də saatlarla davam edən hıçqırıq epizodları ilə qarşılaşıb. Bir anda başlayıb, adətən gözlənilməz şəkildə bitən hıçqırıq, bəzən sadəcə bir zarafat, bəzən isə ciddi narahatlıq mənbəyi ola bilər. Bu fenomen həm uşaqlarda, həm böyüklərdə, həm də yaşlı insanlarda rast gəlinir və gündəlik həyatda, hətta ictimai yerlərdə belə narahatlıq yarada bilər. Hıçqırığın nədən baş verdiyini, hansı hallarda təhlükəli olduğunu, hansı səbəblərdən qaynaqlandığını, orqanizmdə baş verən mexanizmini və müalicə yollarını bilmək həm maraqlıdır, həm də bir sıra hallarda vacibdir. İndi isə hıçqırmaqla bağlı ən geniş, elmi və real faktlara əsaslanan məlumatları nəzərdən keçirək.
Hıçqırığın Mahiyyəti və Orqanizmdəki Yeri
Hıçqırıq – diafraqmanın (aşağı tənəffüs əzələsinin) qəfil, qeyri-iradi yığılması nəticəsində meydana çıxan və tənəffüs yollarının qəfil bağlanması ilə müşayiət olunan, xarakterik “hik” səslə xarakterizə olunan bir refleksdir. Diafraqmanın bu cür yığılması nəticəsində qəflətən hava ciyərlərə çəkilir, səs telləri isə anidən bağlanır və nəticədə tipik səs yaranır. Hıçqırıq nə insan iradəsi ilə idarə olunur, nə də istəyə bağlı olaraq dayandırıla bilir. Bu, insan orqanizminin ən qədim və hələ də tam açıqlanmamış reflekslərindən biridir.
Hıçqırığın Əsas Səbəbləri və Risk Faktorları
Hıçqırığın yaranmasına səbəb olan faktorlar çoxşaxəlidir. Hər zaman eyni səbəb nəticəsində yaranmır və bəzən müxtəlif səbəblərin birlikdə təsiri nəticəsində baş verir. Ən çox rast gəlinən səbəblər:
- Qida və İçki Səbəbləri
– Tez və ya çox yemək, qazlı içkilərin həddindən artıq qəbulu, isti və soyuq qidanı ard-arda qəbul etmək, spirtli içkilər, ədviyyatlı və ya quru yeməklər, mədə boşluğunun tez dolması və genişlənməsi. - Stress və Emosional Gərginlik
– Qorxu, sevinc, gərginlik və ya kəskin emosional dəyişikliklər sinir sistemində stimullaşdırıcı təsir göstərir, nəticədə hıçqırıq yarana bilər. - Tənəffüs və Həzm Sistemi Problemləri
– Qastroezofageal reflüks, mədə xorası, qastrit, pankreatit, bronxit, sətəlcəm və ya hətta bəzi yoluxucu xəstəliklər hıçqırığa səbəb ola bilər. - Dərmanlar və Toksik Maddələr
– Bəzi dərmanlar (steroidlər, sedativlər), kimyəvi maddələr, ağır metallarla zəhərlənmə bəzən hıçqırığa səbəb olur. - Orqanizm Daxili Qıcıqlanmalar
– Qaraciyərin böyüməsi, mədə və ya bağırsaqların qazla dolması, qida borusunun və ya sinirlərin qıcıqlanması.
Bu səbəblər bəzən bir-birini tamamlayır, bəzən isə birbaşa olaraq hıçqırığın yaranmasında əsas rol oynayır.
Hıçqırığın Elmi Mexanizmi:
Hıçqırığın baş verməsi, bir neçə mərhələdə baş verir:
| Mərhələ | Əsas Mexanizm |
|---|---|
| 1-ci mərhələ | Diafraqmanın qəfil, qeyri-iradi yığılması |
| 2-ci mərhələ | Səs tellərinin ani bağlanması |
| 3-cü mərhələ | Nəticədə qəfil hava axını və tipik səsin çıxması |
Diafraqma:
Əsas tənəffüs əzələsi olub, döş boşluğunu qarın boşluğundan ayırır. Hıçqırıq zamanı diafraqma qeyri-iradi şəkildə ani olaraq yığılır və bu yığılma bir neçə saniyə davam edə bilər.
Sinir Sistemi və Qıcıqlandırıcılar:
Sinir impulsları vagus və frenikus sinirləri ilə ötürülür. Bu sinirlər qıcıqlandıqda diafraqmada ani hərəkət baş verir. Həmçinin, beyinin bir sıra nahiyələri – xüsusilə də beyin kötüyü – hıçqırıq refleksini idarə edir.
Səs Telləri:
Diafraqmanın yığılması ilə sinxron olaraq, səs telləri ani şəkildə bağlanır. Bu zaman xarakterik “hik” səsi meydana gəlir.
Hıçqırığın Müddətinə və Sıxlığına Görə Növləri
Hıçqırıq müddətinə və intensivliyinə görə fərqli formalarda olur:
- Qısa Müddətli Hıçqırıq:
Bir neçə dəqiqədən 1 saata qədər davam edir, əsasən zərərsiz və keçicidir. - Davamlı Hıçqırıq:
48 saatdan çox davam edən və gündəlik həyat keyfiyyətini pozan haldır. - İnadkar və Xroniki Hıçqırıq:
1 aydan çox davam edən, əsasən orqanizmdə ciddi pozğunluq və ya xəstəliklərə işarə edə bilər.
Uşaqlarda və Böyüklərdə Hıçqırıq
| Göstərici | Uşaqlarda | Böyüklərdə |
|---|---|---|
| Səbəblər | Əsasən yemək, qorxu, oyun | Stress, xəstəliklər, qida |
| Gedişatı | Çox vaxt qısa və yüngül | Bəzən davamlı və intensiv |
| Müalicəyə Ehtiyac | Əksər hallarda yoxdur | Uzanan hallarda məsləhətdir |
| Risk Faktoru | Aşağı | Xroniki hallarda yüksəlir |
Uşaqlarda hıçqırıq demək olar ki, həmişə keçici və təhlükəsizdir. Ancaq böyüklərdə davamlı və ya inadkar hıçqırıq ciddi xəstəliklərə işarə edə bilər.
Hıçqırığın Xəstəliklərlə Əlaqəsi
Bəzi hallarda hıçqırıq müəyyən xəstəliklərin ilk simptomu və ya xəbərdaredici əlaməti ola bilər:
- Qastroezofageal reflüks
- Beyin və ya sinir sistemi xəstəlikləri
(insult, şişlər, travmalar) - Böyrək çatışmazlığı
- Mədə və bağırsaq xəstəlikləri
- Ağciyər xəstəlikləri
Bu xəstəliklərin bəzisində hıçqırıq davamlı və müalicəyə çətin tabe olur. Xüsusilə, uzunmüddətli və keçməyən hıçqırıqda həkimə müraciət etmək vacibdir.
Hıçqırığı Dayandırmaq Üsulları və Evdə Müalicə Yolları
Ənənəvi və elmi baxımdan təsdiq olunan bəzi üsullar mövcuddur:
- Nəfəs tutmaq: 10-20 saniyə dərin nəfəs alıb saxlamaq diafraqmanın fəaliyyətini normallaşdırır.
- Su içmək: Kiçik qurtumlarla soyuq su içmək və ya başı aşağı salaraq içmək.
- Şəkər qəbul etmək: Bir çay qaşığı şəkəri udmaq bəzən kömək edir.
- Qıcolma refleksini tetiklemek: Dilin ucu və ya damaq stimullaşdırılır.
- Qida dəyişiklikləri: Yüngül, az ədviyyatlı və həzmə asan qidalar seçmək.
- Qazlı içkilərdən uzaq durmaq.
Qeyd:
Daimi, davamlı və ya qeyri-adi şəkildə uzun sürən hıçqırıq mütləq həkim müayinəsi tələb edir. Xüsusilə, digər narahatedici əlamətlər (gözdə qaralma, başgicəllənmə, qıcolma və s.) əlavə olunduqda dərhal mütəxəssisə müraciət edilməlidir.
Hıçqırığın Müalicəsində Tətbiq Olunan Dərman və Tibbi Yanaşmalar
Davamlı və inadkar hıçqırıq zamanı həkimlər müxtəlif yanaşmalar tətbiq edə bilirlər:
- Farmakoloji vasitələr:
Metoklopramid, baklofen, gabapentin və bəzi hallarda benzodiazepinlər istifadə oluna bilər. - Sinir blokadası:
Bəzən sinir blokadası və ya akupunktur üsulları kömək edir. - Psixoterapiya:
Stres və psixoloji səbəblər üstünlük təşkil etdikdə, psixoloq və ya psixiatrın dəstəyi önəmlidir.
Bütün bu yanaşmalar yalnız tibbi göstərişlə aparılır.
Maraqlı Faktlar və Tarixi Qeydlər
- Hıçqırıq insanlarda olduğu kimi, bəzi heyvanlarda da müşahidə edilir.
- Tarixdə ən uzun davam edən hıçqırıq epizodu 68 il davam etmiş və 1990-cı illərdə ABŞ vətəndaşı Charles Osborne-un adı ilə bağlıdır.
- Bəzi mədəniyyətlərdə hıçqırığın uğur, digərlərində isə xəbərdarlıq əlaməti olduğuna inanılır.
- Uşaqlar ana bətnində də hıçqıra bilirlər və bu, tamamilə normal fizioloji proses hesab olunur.
Hıçqırıq insan orqanizminin özünəməxsus və sirli reflekslərindən biridir. O, əksər hallarda zərərsiz olsa da, bəzən orqanizmdə gizli gedən xəstəliklərin əlaməti kimi də çıxış edə bilər. Qida, emosional vəziyyət, sinir sistemi, bəzi dərman və xəstəliklər hıçqırığın baş verməsinə şərait yaradır. Əksər hallarda xüsusi müdaxilə tələb etmir, lakin davamlı və inadkar hallarda, xüsusilə də digər simptomlar varsa, mütləq həkimə müraciət olunmalıdır. Hıçqırığın səbəblərini, mexanizmini və müalicə yollarını bilmək hər bir kəs üçün faydalıdır. Xüsusən də uşaqlarda və yaşlılarda bu prosesi diqqətlə izləmək, lazım gəldikdə isə vaxtında mütəxəssisə müraciət etmək önəmlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Hıçqırıq – diafraqmanın qəfil və qeyri-iradi şəkildə yığılması, səs tellərinin sürətli bağlanması ilə xarakterizə olunan və tipik ‘hik’ səsi ilə müşayiət olunan refleksdir.
Əsas səbəblər arasında tez və ya çox yemək, qazlı içkilərin qəbulu, stress, həyəcan, bəzi mədə-bağırsaq və sinir sistemi xəstəlikləri, dərman qəbulu və hətta bəzi orqan pozğunluqları yer alır.
Əgər hıçqırıq 48 saatdan çox davam edirsə, müalicəyə tabe olmursa və digər narahatedici əlamətlərlə müşayiət olunursa, bu, ciddi xəstəliklərin əlaməti ola bilər və həkimə müraciət olunmalıdır.
Bəli, uşaqlarda hıçqırıq çox vaxt fizioloji və təhlükəsiz olur. Adətən müalicəyə ehtiyac olmadan özü keçir.
Nəfəsi bir neçə saniyə saxlamaq, soyuq su içmək, dilin ucunu dartmaq, kiçik qurtumlarla su içmək kimi üsullar adətən təsirli olur.
Davamlı hıçqırıq sinir sistemi, mədə-bağırsaq sistemi, böyrək, ağciyər və ya beyinlə bağlı xroniki xəstəliklərin, şişlərin və ya bəzi dərmanların təsiri ilə bağlı ola bilər.
Yeməyi tələsmədən yemək, qazlı içkilərdən və çox ədviyyatlı qidalardan çəkinmək, stressi idarə etmək və qidanı yaxşı çeynəmək hıçqırığın qarşısını almağa kömək edir.
Əgər hıçqırıq iki gündən artıq çəkərsə, qidalanmanı və ya yuxunu pozarsa, digər ciddi simptomlarla müşayiət olunarsa, həkimə müraciət vacibdir.
Bəzi hallarda hıçqırıq qastroezofageal reflüks, mədə və bağırsaq xəstəlikləri, insult, beyin şişləri, böyrək çatışmazlığı kimi problemlərin əlaməti ola bilər.
Əksər hallarda xüsusi dərman lazım olmur. Ancaq uzunmüddətli və inadkar hıçqırıq zamanı həkim göstərişi ilə dərman müalicəsi tətbiq oluna bilər.
