Son illərdə dünyada baş verən ictimai sağlamlıq böhranları, o cümlədən yeni infeksion xəstəliklərin sürətlə yayılması, ölkələri ictimai təhlükəsizliyi qorumaq üçün fərqli tədbirlər görməyə məcbur etmişdir. Belə tədbirlərdən ən önəmlisi xüsusi karantin rejiminin tətbiqidir. Azərbaycan üçün bu anlayış təkcə pandemiya dövründə deyil, ümumiyyətlə, ölkənin sosial, iqtisadi və hüquqi mühitində önəmli təsirləri olan bir tədbirdir. Xüsusi karantin rejimi ölkənin hər bir vətəndaşı, müəssisələri və dövlət strukturları üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən kompleks hüquqi və inzibati tədbirlər toplusudur.
Karantin anlayışı təkcə xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq üçün həyata keçirilən məhdudiyyətlərlə məhdudlaşmır, həm də cəmiyyətin müxtəlif sahələrinə ciddi təsir göstərir. Xüsusi karantin rejimi tətbiq olunduqda gündəlik həyat tərzindən tutmuş iqtisadi fəaliyyətə, təhsil sistemindən səhiyyəyə qədər bütün sahələrdə köklü dəyişikliklər baş verir. Burada əsas məqsəd yoluxucu xəstəliklərin geniş yayılmasının qarşısını almaq, insanların sağlamlığını qorumaq, eyni zamanda dövlətin idarəetmə effektivliyini təmin etməkdir.
Xüsusi Karantin Rejiminin Hüquqi və Normativ Əsasları
Azərbaycan Respublikasında xüsusi karantin rejiminin tətbiqi və hüquqi əsasları “Sanitariya-epidemioloji salamatlıq haqqında” Qanun, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin və Operativ Qərargahın qərarları, Səhiyyə Nazirliyinin normativ sənədləri ilə tənzimlənir. Qanunvericiliyə görə, xüsusi karantin rejimi yoluxucu və xüsusilə təhlükəli xəstəliklərin yayılmasının qarşısını almaq məqsədilə müəyyən edilmiş ərazilərdə, müəyyən müddət ərzində xüsusi inzibati, iqtisadi və sosial məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsini nəzərdə tutur.
Karantin rejimi fövqəladə vəziyyət kimi deyil, ancaq epidemioloji təhlükə vəziyyətlərində müvəqqəti tədbir kimi tətbiq edilir. Bu rejimin tətbiqinə dair qərar yalnız dövlətin səlahiyyətli orqanları tərəfindən qəbul oluna bilər və bu barədə əhaliyə rəsmi şəkildə məlumat verilir. Hüquqi baxımdan xüsusi karantin rejimi elan olunduqda aşağıdakı məhdudiyyətlər və tədbirlər həyata keçirilir:
- Müəyyən bölgələrə giriş-çıxış məhdudiyyətləri
- Kütləvi tədbirlərin ləğvi və ya təxirə salınması
- Təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin dayandırılması və ya distant təhsilə keçid
- İctimai nəqliyyatın hərəkətində məhdudiyyətlər
- İctimai-iaşə obyektlərinin fəaliyyətinə məhdudiyyətlər
- Əhalinin evdən çıxmasına xüsusi icazə rejiminin tətbiqi
- Səhiyyə müəssisələrinin gücləndirilmiş iş rejiminə keçirilməsi
- Gigiyena və dezinfeksiya tədbirlərinin gücləndirilməsi
Bu məhdudiyyətlər dövlətin hüquqi və inzibati orqanları tərəfindən nəzarətdə saxlanılır və qaydalara riayət olunması üçün zəruri tədbirlər görülür. Hər bir tədbir əhalinin sağlamlığını qorumağa, xəstəliklərin yayılmasının qarşısını almağa yönəldilir.
Xüsusi Karantin Rejiminin Tətbiqində Operativ Qərargahın Rolu
Azərbaycan təcrübəsində xüsusi karantin rejimi tətbiq olunarkən qərarların qəbulunda əsas funksiyanı Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargah icra edir. Bu qərargah Səhiyyə Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi və digər aidiyyəti orqanların nümayəndələrinin iştirakı ilə formalaşdırılır.
Operativ Qərargah real vaxt rejimində məlumat toplayır, xəstəliyin yayılma dinamikasını izləyir, risk qiymətləndirilməsi aparır və lazım gəldikdə yeni məhdudiyyət və ya yumşalmalar barədə qərar verir. Xüsusi karantin rejimi zamanı qərargahın səlahiyyətləri aşağıdakılardır:
- Epidemiyanın dinamikasına uyğun yeni qaydalar tətbiq etmək
- Məhdudiyyətləri gücləndirmək və ya aradan qaldırmaq barədə qərar vermək
- İctimaiyyətə dəqiq və vaxtında məlumat vermək
- Səhiyyə infrastrukturunu gücləndirmək üçün əlavə resurslar ayırmaq
- Monitorinq və nəzarət tədbirlərini koordinasiya etmək
Operativ Qərargahın fəaliyyəti ictimaiyyət üçün şəffaflıq, informasiya axınının operativliyi və çevik qərarvermə prinsiplərinə əsaslanır.
Karantin Rejiminin Tətbiq Olunduğu Sahələr və Mexanizmlər
Xüsusi karantin rejimi tətbiq olunarkən ən çox təsirə məruz qalan sahələr aşağıdakılardır: səhiyyə, təhsil, iqtisadiyyat, nəqliyyat, ictimai iaşə, sosial təminat. Hər sahədə fərqli yanaşma və tədbirlər sistemi formalaşdırılır. Nümunə olaraq aşağıdakıları göstərmək mümkündür:
1. Səhiyyə Sektoru
- Səhiyyə müəssisələrinin və xəstəxanaların tam güclə işləməsi təmin edilir.
- Yoluxmuş şəxslər üçün xüsusi xəstəxanalar ayrılır.
- Səhiyyə işçiləri üçün xüsusi təhlükəsizlik tədbirləri gücləndirilir.
- Diaqnostik laboratoriyaların və test mərkəzlərinin sayı artırılır.
2. Təhsil Sektoru
- Məktəblər, universitetlər, bağçalar müvəqqəti bağlanır və ya distant təhsilə keçid edilir.
- Onlayn tədris platformaları aktivləşdirilir.
- İmtahan və qəbul prosesləri üçün xüsusi qaydalar tətbiq olunur.
3. İqtisadiyyat və Biznes
- Bəzi müəssisələr fəaliyyətini müvəqqəti dayandırır, bəzilərində isə işçilər uzaqdan işləməyə keçir.
- Sahibkarlara və vətəndaşlara dövlət dəstək paketləri təqdim edilir.
- Vergi və digər maliyyə güzəştləri tətbiq edilir.
4. Nəqliyyat və Hərəkət
- Şəhərlərarası və şəhərdaxili nəqliyyatın fəaliyyətində ciddi məhdudiyyətlər tətbiq olunur.
- Yalnız zəruri xidmət sahələri üçün xüsusi icazə sistemi tətbiq edilir.
- Avtomobillərin hərəkəti üçün növbəli və məhdudiyyətsiz günlər müəyyən edilir.
5. İctimai-iaşə və Xidmət Sektoru
- Restoran, kafelər və digər iaşə obyektlərinin fəaliyyəti məhdudlaşdırılır və ya yalnız çatdırılma xidmətinə icazə verilir.
- Əyləncə və istirahət obyektləri bağlanır.
- Ticarət mərkəzləri və bazarlar üçün yeni sanitar qaydalar hazırlanır.
Xüsusi Karantin Rejiminin Əsas Məhdudiyyətləri və Güzəştləri
| Sahə | Məhdudiyyətlər | Güzəştlər və Dəstək |
|---|---|---|
| Səhiyyə | Xəstəxanalar yalnız təcili xidmətə açıq | Tibbi heyətə əlavə əməkhaqqı |
| Təhsil | Əyani təhsil dayandırılır | Onlayn tədris resurslarının artırılması |
| İqtisadiyyat | İstehsal və xidmət sektoru məhdudlaşdırılır | Dövlət subsidiyaları və güzəştlər |
| Nəqliyyat | Nəqliyyatın hərəkətində məhdudiyyətlər | Tibbi, ərzaq və fövqəladə nəqliyyat üçün istisnalar |
| İctimai-iaşə | Obyektlər bağlanır və ya çatdırılma rejimi | Çatdırılma və onlayn sifariş imkanları |
Xüsusi Karantin Rejiminin Cəmiyyətə Sosial və Psixoloji Təsiri
Xüsusi karantin rejiminin tətbiqi cəmiyyətin sosial psixologiyasına da birbaşa təsir göstərir. Evdə qalma, sosial təcrid, insanların ünsiyyət imkanlarının məhdudlaşdırılması bir sıra sosial və psixoloji problemlərə yol aça bilər. Xüsusilə uzunmüddətli karantin dövründə əhali arasında narahatlıq, stress, depressiya hallarının artması müşahidə olunur. Dövlət tərəfindən psixoloji dəstək xidmətləri yaradılır, qaynar xətlər fəaliyyətə başlayır, maarifləndirici kampaniyalar həyata keçirilir.
Uşaqlar və yeniyetmələr üçün xüsusi onlayn dərslər, sosial layihələr hazırlanır ki, onların sosiallaşması və psixoloji durumunun qorunması təmin olunsun. Ailədaxili münasibətlərdə gərginliyin artması, məişət zorakılığı kimi hallara qarşı da dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən profilaktik tədbirlər görülür.
Karantin Qaydalarının Pozulmasına Görə Hüquqi Məsuliyyət
Xüsusi karantin rejiminin pozulması qanunvericiliyə görə inzibati və hətta bəzi hallarda cinayət məsuliyyəti yaradır. Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinə və Cinayət Məcəlləsinə uyğun olaraq, karantin rejimini pozan şəxslər aşağıdakı cəzalara məruz qala bilər:
- İnzibati cərimələr
- Xəbərdarlıq və ictimai işlər
- Təkrar və ağır hallarda azadlıqdan məhrumetmə
Bütün hallarda əsas məqsəd cəza tətbiq etmək yox, ictimai təhlükəsizliyi qorumaq və cəmiyyətin məsuliyyətini artırmaqdır.
Xüsusi Karantin Rejimi Təcrübəsində Yeniliklər və Rəqəmsal Texnologiyalar
Son illərdə xüsusi karantin rejiminin effektivliyi rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi ilə daha da artırılıb. Mobil izləmə tətbiqləri, elektron icazə sistemləri, onlayn təhsil platformaları, distant iş imkanları və virtual tibbi konsultasiyalar Azərbaycan reallığında da geniş tətbiq olunmağa başlayıb. Elektron hökumət portalı vasitəsilə vətəndaşların icazə ərizələri real vaxtda yoxlanılır, test nəticələri və digər məlumatlar birbaşa aidiyyəti qurumlara çatdırılır.
Süni intellekt əsaslı analiz alətləri, xəstəliklərin yayılma dinamikasının monitorinqi üçün xüsusi proqram təminatları və xəstələrin izolyasiyası üçün rəqəmsal həllər ölkədə sürətlə inkişaf etdirilir. Bu yanaşma həm effektiv idarəetmə, həm də ictimai təhlükəsizlik üçün yeni imkanlar yaradır.
Əhalinin Məsuliyyəti və İctimai Şüurun Artırılması
Xüsusi karantin rejiminin uğurla həyata keçirilməsində əsas faktor əhalinin məsuliyyəti, sosial həmrəylik və ictimai şüurun yüksək olmasıdır. Qaydaların pozulması yalnız şəxsi deyil, ümumi cəmiyyətin sağlamlığını təhlükəyə atır. Dövlət və media vasitəsilə daim maarifləndirmə aparılır, ictimai rəydə məsuliyyət hissinin artırılmasına xüsusi diqqət yetirilir.
İctimai fəallar, qeyri-hökumət təşkilatları, gənclər birliyi və könüllülər müxtəlif təşəbbüslərlə çıxış edərək, karantin qaydalarına riayət olunması üçün maarifləndirici tədbirlər həyata keçirirlər. Əhali arasında həmrəylik, qaydalara riayət, yaşlı və ehtiyaclı şəxslərə dəstək kimi dəyərlər ön plana çıxarılır.
Karantin Rejiminin Sona Çıxması və Sosial-İqtisadi Bərpa
Xüsusi karantin rejiminin başa çatması yalnız yoluxma hallarının azalması ilə yox, cəmiyyətin tam bərpası üçün də mərhələli şəkildə həyata keçirilir. Yumşaldılma tədbirləri öncədən hazırlanmış plan əsasında, risk qrupları nəzərə alınmaqla, mərhələli şəkildə tətbiq olunur:
- Əvvəlcə həyati vacib obyektlərin fəaliyyəti bərpa olunur
- Təhsil müəssisələri, ticarət obyektləri, ictimai nəqliyyat bərpa olunur
- Sosial layihələr və dövlət dəstək proqramları genişləndirilir
- İctimai tədbirlərə mərhələli şəkildə icazə verilir
Hər mərhələdə epidemioloji vəziyyət yenidən dəyərləndirilir və qərarlar çevik formada yenilənir. İqtisadi və sosial dəstək proqramları vasitəsilə əhali və sahibkarlar üçün yeni imkanlar yaradılır.
Xüsusi karantin rejimi yalnız tibbi və inzibati bir tədbir deyil, cəmiyyətin təhlükəsizliyi, sosial rifahı və dövlət idarəçiliyinin səmərəliliyinin təmin olunması üçün vacib bir mexanizmdir. Azərbaycanın xüsusi karantin təcrübəsi göstərdi ki, müasir yanaşma, hüquqi mexanizmlər və ictimai həmrəylik birləşəndə hər cür epidemiyanın öhdəsindən gəlmək mümkündür. Gələcəkdə də yeni risklər qarşısında xüsusi karantin rejiminin təkmilləşdirilməsi və əhali arasında maarifləndirici işlərin aparılması prioritet istiqamətlərdən biri olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Xüsusi karantin rejimi yoluxucu və təhlükəli xəstəliklərin yayılmasının qarşısını almaq üçün dövlət tərəfindən elan edilən, inzibati, sosial və iqtisadi məhdudiyyətlərin tətbiq olunduğu xüsusi tədbirlər toplusudur. Adətən epidemiyalar, pandemiyalar və ya yoluxucu xəstəliklərin kütləvi yayılma riski yarandıqda tətbiq edilir.
Əhalinin hərəkətinə məhdudiyyətlər qoyulur, şəhərlərarası və şəhərdaxili nəqliyyat məhdudlaşdırılır, kütləvi tədbirlər ləğv olunur, təhsil müəssisələri distant və ya qapalı rejimə keçir, ictimai iaşə obyektləri bağlanır və ya yalnız çatdırılma rejimində işləyir, ictimai yerlərdə maska və dezinfeksiya tələbləri tətbiq edilir.
Azərbaycan Respublikasında xüsusi karantin rejimini Nazirlər Kabineti, Operativ Qərargahın təklifi əsasında, epidemioloji vəziyyətə uyğun olaraq elan edir. Qərar səlahiyyətli orqanların rəsmi sənədləri və kütləvi informasiya vasitələri vasitəsilə ictimaiyyətə çatdırılır.
Karantin dövründə vətəndaşların evdən çıxması yalnız xüsusi səbəblər üzrə və elektron icazə sistemi vasitəsilə mümkündür. İcazə almaq üçün dövlətin müvafiq portalında qeydiyyatdan keçmək və yalnız təcili zərurət hallarında çıxış əldə etmək olar. Bəzi qruplar üçün icazələr avtomatik verilir.
Karantin qaydalarını pozan şəxslər İnzibati Xətalar Məcəlləsinə əsasən cərimə və digər inzibati tədbirlərlə, ağır və təkrar hallarda isə Cinayət Məcəlləsinə uyğun cinayət məsuliyyəti ilə üzləşə bilərlər. Cərimələrin məbləği və tədbirlərin sərtliyi pozuntunun mahiyyətindən asılıdır.
Ənənəvi əyani təhsil dayandırılır və məktəblər, universitetlər onlayn tədrisə keçir. Elektron resurslar, virtual dərslər və uzaqdan qiymətləndirmə mexanizmləri tətbiq olunur. Bəzi hallarda imtahan və qəbul qaydalarında dəyişikliklər edilir.
Karantin dövründə dövlət sahibkarlara maliyyə dəstəyi, vergilərdə güzəştlər, kreditlərin təxirə salınması, əmək haqqı subsidiyaları kimi müxtəlif dəstək tədbirləri təqdim edir. Məqsəd iqtisadi itkiləri minimuma endirmək və iş yerlərinin qorunmasını təmin etməkdir.
Bəli, dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən psixoloji dəstək üçün qaynar xətlər, onlayn məsləhətlər və sosial layihələr təşkil edilir. Məqsəd əhalinin sosial-psixoloji rifahını qorumaq və karantin dövründə yaranan stress və narahatlıqların qarşısını almaqdır.
Karantin rejiminin müddəti epidemioloji vəziyyətdən asılı olaraq dəyişir. Yoluxma dinamikası və risk dərəcəsi nəzərə alınaraq, məhdudiyyətlərin yumşaldılması və ya sərtləşdirilməsi barədə qərar qəbul edilir. Hər zaman mərhələli çıxış və bərpa planı hazırlanır.
Dövlət aztəminatlı ailələrə, yaşlılara, əlillərə və digər həssas qruplara sosial yardım proqramları, ərzaq paylanması, tibbi xidmət və digər dəstək tədbirləri təqdim edir. Həmçinin, sosial xidmət orqanları xüsusi rejimdə çalışır və müraciətlərə tez cavab verilir.
