Qız Qalası (İsmayıllı) : Memarlıq Xüsusiyyətləri, Arxeoloji Əhəmiyyət

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində Qafqazın qədim sivilizasiyalarından izlər daşıyan qalalar mövcuddur. Bu qalalardan biri də İsmayıllı rayonunun Xanəgah kəndində yerləşən, az tanınan, lakin tarixi və mədəni baxımdan olduqca qiymətli olan Qız Qalasıdır. Qala təkcə memarlıq baxımından deyil, həm də onun ətrafında formalaşmış əfsanələr və mifik təsəvvürlərlə Azərbaycan xalq yaddaşında xüsusi yer tutur. Əsrlərlə torpağın sinəsində iz salmış bu qala həm müdafiə məqsədilə inşa edilmiş memarlıq abidəsidir, həm də tarixin canlı şahididir.

Tarixi mənşəyi və tikilmə dövrü

İsmayıllı rayonunun cənub-şərqində, Xanəgah kəndinin yaxınlığında, meşəlik dağ ətəyində yerləşən Qız Qalası təqribən IX–XII əsrlərə aid edilir. Qala erkən orta əsrlərdə Şirvanşahlar dövründə müdafiə xarakterli tikili kimi inşa edilmişdir. Arxeoloqların və tarixçilərin apardığı araşdırmalara görə, qala həm yerli əhalini qorumaq, həm də müşahidə nöqtəsi kimi istifadə olunmaq məqsədi daşıyıb.

Qala əsasən daş və əhəng qarışığı ilə hörülmüş, zamanın çətin şəraitinə tab gətirəcək şəkildə layihələndirilmişdir. Onun strateji yerləşməsi, yüksək dağlıq ərazidə olması, onun müdafiə xüsusiyyətini gücləndirirdi. Ehtimal olunur ki, qala yaxınlığında digər yardımçı müdafiə tikililəri və yaşayış yerləri də mövcud olub.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Qız Qalasının memarlıq quruluşu digər Azərbaycan qalaları ilə bəzi oxşar cəhətlər daşısa da, özünəməxsus fərqli xüsusiyyətlərə də malikdir. Qala dairəvi planda ucaldılmış, təxminən 8-10 metr hündürlüyündə olub. Daş divarlarının qalınlığı müdafiə məqsədini ön planda saxlayan memarlıq tərzindən xəbər verir. Həmçinin, qalada müşahidə nöqtəsi üçün kiçik pəncərələr və dar pilləkənlərlə yuxarı çıxış təmin olunmuşdur. Mənbələrdə qeyd olunduğuna görə, Qala təbii relyefdən istifadə edilərək tikilmiş və ətrafın görünməsini maksimum təmin edən bir yerdə yerləşdirilmişdir. Bu da onu düşmənin gəlişini əvvəlcədən izləmək üçün əlverişli məntəqəyə çevirirdi.

Qala ilə bağlı əfsanələr

Azərbaycan folklorunda “Qız Qalası” adı ilə tanınan bir neçə qala vardır və onların hər biri ilə bağlı xalq arasında fərqli əfsanələr dolaşır. Xanəgah kəndindəki Qız Qalası da istisna deyil. Yerli sakinlərin söylədiyinə görə, bu qala qədimdə padşahın qızının sığındığı bir yer olmuşdur. Rəvayətə görə, padşah öz qızını istəmədiyi bir evliliyə məcbur edəndə qız bu qalaya çəkilərək oradan özünü dağa ataraq intihar etmişdir. Bundan sonra isə bu yer “Qız Qalası” adlanmağa başlamışdır.

Başqa bir rəvayətə görə isə, qala qızların düşməndən qorunması üçün inşa edilmişdi. Hücum zamanı kəndin qızları bu qalaya çəkilər və oradan özlərini müdafiə edərmişlər. Hər iki rəvayət xalqın yaddaşında qadın qəhrəmanlığının və azadlığının simvolu kimi qalada təcəssüm olunur.

Qalanın strateji və müdafiə əhəmiyyəti

Tarixi dövrlərdə Qafqazın bu hissəsi tez-tez müxtəlif tayfaların və dövlətlərin hücumlarına məruz qalırdı. Bu baxımdan, Xanəgah Qız Qalası da regionun təhlükəsizliyi üçün mühüm strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Qalanın yerləşdiyi dağlıq ərazi onu həm təbii istehkam edir, həm də ətrafın izlənməsi üçün əlverişli məntəqə kimi çıxış edirdi.

Qala ətrafındakı yolların müşahidəsi və təcavüzkarların istiqamətlərini vaxtında təyin etmək məqsədilə istifadə edilən bu tikili, həmçinin yerli əhali üçün sığınacaq funksiyası da daşıyıb.

Arxeoloji əhəmiyyət və elmi tədqiqatlar

Qız Qalası ilə bağlı elmi tədqiqatlar ötən əsrin ortalarından başlayaraq aparılmışdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu tərəfindən ərazidə müxtəlif qazıntı və araşdırmalar həyata keçirilmişdir. Bu araşdırmalar nəticəsində, qalada istifadə edilən tikinti materialları, orta əsr keramika nümunələri, və qismən bərpa olunmuş tikinti elementləri aşkarlanmışdır.

Bunlar sübut edir ki, Qala sıradan bir tikili deyil, öz dövründə mədəni və hərbi baxımdan əhəmiyyətli bir obyekt olmuşdur.

Qız Qalasının bu günkü vəziyyəti və turizm potensialı

Hazırda Qız Qalası bir qədər dağılmış, bəzi hissələri isə yararsız hala düşmüşdür. Lakin buna baxmayaraq, yerli və xarici turistlərin marağını cəlb edən bir məkana çevrilmək potensialına sahibdir. İsmayıllı rayonunun turizm imkanlarının artması ilə yanaşı, Xanəgah kəndinin də tarixi baxımdan əhəmiyyətli abidələri – xüsusilə də Qız Qalası – bu prosesə böyük töhfə verə bilər.

Əgər bu əraziyə sərmayə qoyulsa, qalada konservasiya və bərpa işləri aparılsa, o zaman Qız Qalası həm tarixi miras kimi qorunar, həm də mədəni turizmin inkişafına səbəb olar. Burada ekoloji turizm, dağ yürüşləri və tarixlə bağlı bələdçi turları təşkil etmək mümkündür.

Xanəgah kəndinin ümumi tarixi və təbiəti

Xanəgah kəndi İsmayıllı rayonunun qədim yaşayış məntəqələrindən biridir. Kənd həm təbiət gözəllikləri, həm də tarixi məkanları ilə seçilir. Yaşıllıqlar içində yerləşən bu kəndin ərazisində çoxlu sayda bulaqlar, dağ yamacları, meşəliklər və qədim yollar mövcuddur. Tarixən burada sufi xanəgahları və dini ocaqlar fəaliyyət göstərmişdir. Bu da ərazinin mənəvi və tarixi baxımdan önəmini daha da artırır.

İsmayıllı rayonunun Xanəgah kəndində yerləşən Qız Qalası Azərbaycan tarixinin az tədqiq olunmuş, lakin dəyərli abidələrindən biridir. Onun həm memarlıq xüsusiyyətləri, həm də xalq yaddaşında yer alan əfsanələri bu qalaya xüsusi aura bəxş edir. Dağların qoynunda, təbiətin sakitliyində gizlənmiş bu tarixi məkan həm keçmişin səsini daşıyır, həm də gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün qorunmağa və tanıdılmağa layiqdir.

Ən Çox Verilən Suallar