Azərbaycanda hüquqi münasibətlərin, mülki dövriyyənin və vətəndaşların hüquq və mənafelərinin qorunması üçün notariat institutunun rolu əvəzsizdir. Hər bir insan həyatının müxtəlif mərhələlərində — daşınmaz əmlak alqı-satqısı, nikah, vərəsəlik, aliment, etibarnamə, müxtəlif müqavilələrin bağlanması və digər hüquqi əməliyyatlarda — notariusun xidmətindən istifadə etməli olur. Notariat fəaliyyəti hüquqi təhlükəsizliyin, müqavilələrin rəsmiliyinin və dövlətin vətəndaşa olan etibarının mühüm təminatıdır.
Müasir dövrdə notariuslar təkcə sənədləri təsdiqləmir, həm də tərəflər arasında hüquqi riskləri minimuma endirir, tərəfləri qanunun tələbləri barədə məlumatlandırır və zəruri hüquqi məsləhətlər verir. Əlavə olaraq, notariusun iştirakı mübahisəli hüquqi münasibətlərin sonradan məhkəmədə sübuta yetirilməsini də asanlaşdırır. Azərbaycanda notariat sistemi daim yenilənir, yeni texnologiyaların tətbiqi və beynəlxalq standartların inteqrasiyası ilə daha funksional və şəffaf fəaliyyət göstərir.
Notariat sisteminin tarixi və inkişaf mərhələləri
Azərbaycan notariat sistemi köklərini hələ XIX əsrin ikinci yarısından götürür. O dövrdə Çar Rusiyası qanunvericiliyinin tətbiqi ilə ilk notarius ofisləri yaradıldı. SSRİ dönəmində isə notariat tamamilə dövlətin nəzarətində idi, şəxsi vəkillik və özəl notariat sistemi yox idi. Müstəqillik illərində notariat hüquqi islahatların əsas istiqamətlərindən birinə çevrildi, 1996-cı ildə “Notariat haqqında” Qanunun qəbul edilməsi ilə müasir Azərbaycan notariat sistemi formalaşdı.
Bu qanuna əsasən, notariat fəaliyyəti dövlət və özəl notariuslar tərəfindən həyata keçirilir. Dövlət notariusları Ədliyyə Nazirliyinin tabeliyindədir və dövlət büdcəsi hesabına fəaliyyət göstərir, özəl notariuslar isə lisenziya əsasında fəaliyyət göstərir və xidmət haqlarını müstəqil təyin edirlər. Notariat sistemində əsas məqsəd hüquqi münasibətlərin şəffaflığını, hüquqi təminatı və vətəndaşların qanun qarşısında bərabərliyini təmin etməkdir.
Hazırda Azərbaycanda notariat ofisləri ölkənin bütün bölgələrində, şəhər və rayon mərkəzlərində fəaliyyət göstərir. Notariuslar beynəlxalq təcrübəni mənimsəyərək, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqinə, elektron arxivləşdirməyə və onlayn xidmətlərə keçidə xüsusi önəm verirlər.
Notariusun funksiyaları və hüquqi statusu
Notariusun əsas funksiyası hüquqi sənədlərin rəsmi təsdiqi, müqavilə və öhdəliklərin hüquqi qüvvəyə minməsi, vərəsəlik, etibarnamə, razılaşma, saziş, ərizə və digər sənədlərin təsdiqidir. Notarius həm də tərəflərin iradəsinin könüllü və müstəqil olmasını yoxlayır, sənədlərin qanuna uyğunluğunu qiymətləndirir, tərəfləri hüquqi nəticələr barədə məlumatlandırır.
Notariusların hüquqi statusu “Notariat haqqında” Qanunla tənzimlənir. Onlar dövlət səlahiyyətlərini daşıyan, hüquqi baxımdan müstəqil və tərəfsiz şəxslərdir. Notariusların fəaliyyəti dövlət nəzarəti, etik kodeks, lisenziya tələbləri və illik attestasiya qaydaları ilə tənzimlənir. Notariusun təsdiqlədiyi sənədlər məhkəmədə birbaşa sübut kimi qəbul olunur.
Notarius həm də cinayət, inzibati və vətəndaş məsuliyyəti daşıyır. Sənədlərin saxtalaşdırılması, qanunsuz hərəkət və ya vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə ciddi məsuliyyət doğurur.
Azərbaycanda notariat xidmətlərinin növləri və tətbiqi sahələri
Notariusun fəaliyyəti çoxşaxəlidir. Azərbaycanda ən geniş yayılmış notariat xidmətləri bunlardır:
- Alqı-satqı, bağışlama, ipoteka, kirayə, icarə və digər əmlak müqavilələrinin təsdiqi
- Vərəsəlik hüququnun rəsmiləşdirilməsi və miras sənədlərinin hazırlanması
- Nikah müqaviləsi, aliment razılaşması və ailə-hüquq münasibətləri üzrə təsdiqlər
- Etibarnamə, öhdəlik, vekaletnamə və razılıqların tərtibi
- İpoteka və kredit müqavilələrinin təsdiqi
- Şəxsi və kommersiya müqavilələrinin, ərizə və izahatların təsdiqi
- Təhsil, doğum, ölüm, evlilik, boşanma sənədlərinin təsdiqlənməsi və tərcümənin təsdiqi
- Sənədlərin və imzaların surətinin təsdiqi
Ən çox istifadə olunan xidmətlər üzrə real statistik məlumatlar cədvəldə göstərilib:
| Xidmət növü | 2021-ci il | 2022-ci il | 2023-cü il |
|---|---|---|---|
| Alqı-satqı müqaviləsi | 86 700 | 91 300 | 94 800 |
| Vərəsəlik rəsmiləşdirilməsi | 19 200 | 20 150 | 22 500 |
| Etibarnamə və vekaletnamə | 53 000 | 54 700 | 57 900 |
| Tərcümə təsdiqi | 14 800 | 15 200 | 15 900 |
| İpoteka, kredit müqaviləsi | 7 400 | 8 600 | 10 000 |
Notarius xidmətlərində ödənişlər və qiymət siyasəti
Notariat xidmətlərinin qiyməti Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin təsdiqlədiyi tariflər əsasında müəyyən edilir. Dövlət notariusları üçün xidmət haqları sabit, özəl notariuslarda isə bəzən xidmətin mürəkkəbliyindən asılı olaraq dəyişir. Ən geniş yayılmış notariat xidmətləri üzrə təxmini qiymətlər aşağıdakı cədvəldə göstərilib:
| Xidmət | Dövlət notariusu (AZN) | Özəl notarius (AZN) |
|---|---|---|
| Alqı-satqı müqaviləsi | 25-50 | 40-80 |
| Vərəsəlik sənədləri | 20-40 | 35-65 |
| Etibarnamə | 15-25 | 20-35 |
| İpoteka müqaviləsi | 30-50 | 45-75 |
| Tərcümə təsdiqi | 10-20 | 15-25 |
| Surətin təsdiqi | 5-15 | 8-18 |
Qiymətlər göstərilən aralıqda dəyişir və xidmətin növünə, sənədin miqyasına, təcili icra tələbinə görə fərqli ola bilər. Bəzi sosial həssas qruplar üçün güzəştlər mövcuddur.
Notariusda elektron xidmətlər və rəqəmsal transformasiya
Azərbaycan notariat sistemi son illər sürətlə rəqəmsallaşır. Elektron notariat, sənədlərin onlayn təsdiqi, elektron arxivləşdirmə və mobil tətbiq imkanları artıq reallığa çevrilib. Ədliyyə Nazirliyinin “Elektron notariat” portalı vasitəsilə vətəndaşlar onlayn müraciət, sənəd izləmə, elektron arxivə çıxış və vaxt təyinatı imkanlarından yararlana bilir.
Elektron imza və rəqəmsal identifikasiya sistemlərinin tətbiqi sənəd dövriyyəsini sürətləndirir, insan faktorunu və korrupsiya risklərini minimuma endirir. Elektron notariat xidmətləri vasitəsilə imzalanmış və təsdiqlənmiş sənədlər istənilən dövlət və özəl qurumda rəsmən tanınır. Bu da ölkədə biznes və hüquqi dövriyyənin rəqəmsal inkişafına mühüm təkan verir.
Rəqəmsal notariatın üstünlükləri sırasında çevik xidmət, operativlik, əyalətlərdə xidmətə çıxış və kağız sənədlərdən imtina da xüsusi qeyd olunur.
Notariusun hüquqi və sosial məsuliyyəti
Notarius yalnız dövlətə deyil, həm də cəmiyyətə, vətəndaşa və hüquqi münasibətlərin iştirakçılarına qarşı məsuliyyət daşıyır. Onun fəaliyyəti qanunvericiliyin və peşə etikası prinsiplərinin qorunmasına, tərəflər arasında bərabərliyin təmininə, hüquqi münasibətlərin şəffaf və mübahisəsiz icrasına yönəlib.
Sosial baxımdan, notariat xidmətləri vətəndaşların hüquq mədəniyyətinin formalaşmasına, maarifləndirici tədbirlərin keçirilməsinə və hüquqi savadlılığın artırılmasına xidmət edir. Dövlət proqramları çərçivəsində mütəmadi olaraq pulsuz hüquqi məsləhət aksiyaları və sosial layihələr də həyata keçirilir.
Notariusun sosial məsuliyyətinə, əlillər və aztəminatlı ailələr üçün güzəştli xidmətlər, hüquqi informasiya sessiyaları, regionlarda hüquqi yardıma çıxış imkanlarının genişləndirilməsi də daxildir.
Azərbaycanda notariat sistemində beynəlxalq təcrübə və inteqrasiya
Azərbaycan notariat sistemi müasir beynəlxalq standartlara uyğun olaraq daim inkişaf edir. Beynəlxalq Notariat İttifaqı, Avropa Notariuslar Palatası və digər qurumlarla əməkdaşlıq, təcrübə mübadiləsi, beynəlxalq hüquqi konfranslarda iştirak bu sahənin təkmilləşdirilməsinə şərait yaradır.
Bir sıra Avropa ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da notariat institutu dövlətin hüquqi siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Rəqəmsallaşma, e-notariat və transsərhəd hüquqi əməliyyatlarda iştirak Azərbaycan notariat sisteminin gələcək inkişafının əsas istiqamətlərindəndir.
Beynəlxalq müqavilələr və hüquqi əməkdaşlıq çərçivəsində notariat sənədlərinin qarşılıqlı tanınması, xarici ölkələrdə notariat sənədlərinin təsdiqlənməsi prosedurları da sadələşdirilir.
Azərbaycanda notariat fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi və gələcək perspektivlər
Notariat fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi “Notariat haqqında” Qanun, Nazirlər Kabinetinin qərarları, Ədliyyə Nazirliyinin normativ aktları və etik kodeks ilə tənzimlənir. Son illərdə qəbul edilmiş əlavə qərarlar notariat xidmətlərinin əlçatanlığını, şəffaflığını və sosial məsuliyyətini artırıb.
Gələcəkdə “bir pəncərə” prinsipi, elektron notariatın ölkənin bütün ərazilərində tətbiqi, xidmət haqlarının optimallaşdırılması, notariusların davamlı peşə inkişafı və ictimai nəzarət mexanizmləri əsas hədəflərdəndir. Həmçinin, əhalinin hüquqi maarifləndirilməsi və notariat xidmətlərinə çıxış imkanının genişləndirilməsi də prioritet istiqamətlərdəndir.
Notariusun gündəlik həyatda rolu və real tətbiq nümunələri
Notariusun fəaliyyəti insanların gündəlik hüquqi və iqtisadi həyatında mühüm yer tutur. Daşınmaz əmlakın alqı-satqısı zamanı notarius hər iki tərəfi bütün hüquqi risklər barədə məlumatlandırır, sənədlərin həqiqiliyini və hüquqi qüvvəsini yoxlayır, tərəflərin razılığının könüllülüyünü təmin edir. Bank kreditləri, ipoteka və lizinq müqavilələri yalnız notarial təsdiqdən sonra hüquqi qüvvə qazanır. Bu, xüsusilə kredit alan və ya təminat qoyan vətəndaş üçün əlavə təhlükəsizlik yaradır.
Vərəsəlik işlərində notarius təkcə hüquqi proseduru icra etmir, həm də ailə mübahisələrinin qarşısının alınmasında, miras hüququnun ədalətli bölüşdürülməsində, qanuni əsasların təminində vasitəçi kimi çıxış edir. Eyni zamanda, biznes sahəsində — şirkət nizamnamələrinin, təsis sənədlərinin və səhmdar müqavilələrinin təsdiqi, kommersiya müqavilələrinin rəsmiləşdirilməsi və investor razılaşmalarında notariat iştirakı tərəflərin hüquqlarının qorunmasına zəmanət verir.
Müasir dövrdə elektron notariat xidməti sayəsində insanların regiondan asılı olmayaraq onlayn formada sənəd əldə etməsi, imzalaması və təsdiqləməsi mümkündür. Bu, vətəndaşlara vaxt və əlavə xərcə qənaət etməyə, daha sürətli və təhlükəsiz hüquqi münasibətlər qurmağa şərait yaradır.
Beynəlxalq təcrübədə notariat institutunun mövqeyi və Azərbaycan nümunəsi
Dünya təcrübəsində notariat sistemi fərqli modellərlə təmsil olunur: Avropa və postsovet məkanında (xüsusilə Fransa, Almaniya, İtaliya, Türkiyə, Azərbaycan) notariat müstəqil hüquq peşəsi və dövlətin səlahiyyətli nümayəndəsi kimi çıxış edir. Burada notariusun hüquqi təsdiqi olmadan bir çox müqavilə və əməliyyat hüquqi qüvvə qazanmaz. ABŞ, Kanada və bəzi Asiya ölkələrində isə notariat fəaliyyəti əsasən imzanın və sənədin həqiqiliyinin təsdiqinə yönəlib, hüquqi məsləhət və risk analizi səlahiyyəti məhduddur.
Azərbaycanda notariat sistemi Avropa modeli üzrə qurulub və hüquqi münasibətlərin əhatəli müdafiəsi üçün əsas platformalardan biridir. Müasir texnologiyaların tətbiqi, dövlət nəzarəti və ictimai etibar notariat institutunun fəaliyyətində ön sıradadır. Son illər ölkədə apostil sistemi (sənədlərin beynəlxalq tanınması üçün təsdiq) tam tətbiq edilir ki, bu da xaricdə iş, təhsil, yaşayış və investisiya ilə bağlı əməliyyatları asanlaşdırır.
Notariat institutunun hüquq mədəniyyəti və maarifləndirmə prosesində rolu
Notariusun fəaliyyəti cəmiyyətin hüquqi maarifləndirilməsi və hüquq mədəniyyətinin formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Notariuslar əhali ilə birbaşa işləyir, vətəndaşlara hüquqlar və öhdəliklər, sənəd dövriyyəsi və risklər barədə izah verir, ictimai tədbirlərdə hüquqi savadlılıq proqramlarında iştirak edirlər. Dövlət və ictimai təşkilatlar tərəfindən məktəblərdə, universitetlərdə, icma mərkəzlərində keçirilən hüquqi maarifləndirici aksiyalarda notariuslar aktiv rol alır.
Notariat xidmətlərinə çıxış imkanlarının genişlənməsi, elektronlaşma və şəffaflıq, sosial həssas qruplar üçün güzəştli xidmətlər hüquq mədəniyyətinin inkişafını sürətləndirir. Vətəndaşların notariat institutuna güvəni, hüquqi proseslərin asanlaşdırılması və mədəniyyətin yüksəldilməsi nəticəsində cəmiyyətdə hüquqi münasibətlər daha sağlam və sabit inkişaf edir.
Notarius institutu Azərbaycanda hüquqi təhlükəsizliyin və vətəndaşların hüquq və maraqlarının qorunmasının əsas sütunlarından biridir. Müasir dövrdə notarius həm klassik, həm də rəqəmsal hüquqi münasibətlərin ayrılmaz hissəsidir. Onun fəaliyyəti ölkədə hüquqi dövriyyənin şəffaflığı, hüquqi münasibətlərin mübahisəsiz icrası, vətəndaşların hüquqi mədəniyyətinin formalaşması və sosial rifah üçün əvəzolunmaz rol oynayır. Notariat sisteminin davamlı inkişafı və beynəlxalq inteqrasiyası hüquqi dövlət quruculuğu və iqtisadi inkişaf üçün real zəmin yaradır.
Ən çox verilən suallar
Notarius hüquqi sənədlərin rəsmi təsdiqini, müqavilələrin, etibarnamələrin və vərəsəlik sənədlərinin hüquqi qüvvəyə minməsini təmin edir. Onun təsdiqlədiyi sənədlər məhkəmədə sübut kimi qəbul olunur.
Dövlət notariusları dövlət tabeliyində, özəl notariuslar isə lisenziya ilə fəaliyyət göstərir. Dövlət notariusunda xidmət haqları sabit, özəl notariusda isə bəzən daha yüksək olur.
Ən çox alqı-satqı müqavilələri, etibarnamələr, vərəsəlik sənədləri, tərcümə təsdiqi, ipoteka və kredit müqavilələrinin təsdiqi geniş istifadə olunur.
Qiymətlər dövlət tərəfindən tənzimlənir və xidmətin növü, mürəkkəbliyi, təcili icrası və sosial statusdan asılı olaraq dəyişə bilər. Dövlət və özəl notariuslarda fərqli tariflər mövcuddur.
Şəxsiyyət vəsiqəsi, mülkiyyət sənədi, lazım olduqda təsdiqedici əlavə sənədlər (məsələn, vərəsəlik üçün mirasçı statusu), ərizə və s.
Ədliyyə Nazirliyinin elektron notariat portalı vasitəsilə onlayn müraciət, sənəd izləmə, elektron təsdiq və vaxt təyinatı mümkündür.
Notarius qanunun və etik kodeksin tələblərini pozduqda cinayət, inzibati və mülki məsuliyyət daşıyır. Sənədlərin saxtalaşdırılması və ya qeyri-qanuni hərəkət cəzalandırılır.
Sənədlər qanuna zidd olduqda, tərəflərin iradəsi şübhəli olduqda və ya təqdim olunan sənədlər natamam olduqda notarius xidmət göstərməkdən imtina edə bilər.
Bəli, apostil və ya konsulluq təsdiqi ilə notariat sənədləri xarici ölkələrdə də keçərlidir. Beynəlxalq müqavilələr bu hüququ təmin edir.
Əlillər, aztəminatlı ailələr və bəzi sosial həssas qruplar üçün notariusda dövlət proqramları çərçivəsində güzəştlər tətbiq edilir.
