İnsan dünyasını dəyişəndə onun ruhu və taleyi ilə bağlı suallar, müxtəlif xalqlarda və dinlərdə fərqli şəkildə cavablandırılıb. Azərbaycan cəmiyyətində isə ölən insanın ruhuna dua oxumaq dərin köklərə malikdir. Bu adət həm İslam dini qaydalarından, həm də qədim türk, şaman inancından təsirlənib. Qurani-Kərimdə və Həzrət Peyğəmbərin (s) hədislərində ölən şəxslərin arxasınca dua edilməsinin savab olması, ruhun bu dualardan faydalanması bir çox ayə və rəvayətlərdə vurğulanır. Bütün bu dini əsaslarla yanaşı, milli ənənələrdə də yas mərasimləri, ehsan süfrələri, yasin axşamları və qəbiristanlıq ziyarətləri xüsusi yer tutur.
Əhali arasında ölünün ruhuna oxunan dualar həm dini borc, həm də mənəvi rahatlıq vasitəsi kimi qəbul edilir. İnsanlar inana ki, dualar mərhumun axirət səadəti üçün bir nur, bağışlanma üçün bir vasitədir. İctimai baxımdan bu ənənə ailə və yaxınların bir-birinə dəstəyini gücləndirir, cəmiyyətdə mərhəmət, birlik və xatirə saxlamaq kimi dəyərləri yaşadır. Belə mərasimlərdə insanlar həm mərhum üçün dua edir, həm də bir-birlərinə təsəlli verir, eyni zamanda ölümü və həyatın faniliyini xatırlayır, mənəvi saflaşmaya ehtiyac duyur.
Qurani-Kərimdə və hədislərdə ölüyə dua mövzusu
Qurani-Kərimdə ölən şəxslərin arxasınca dua edilməsinin birmənalı şəkildə təşviq edildiyi bir neçə ayə və hədis mövcuddur. Allah-Təala “Haşr” surəsinin 10-cu ayəsində belə buyurur: “Onlardan sonra gələnlər belə dua edərlər: ‘Ey Rəbbimiz! Bizi və bizdən əvvəl iman gətirmiş olanları bağışla!’” Həmçinin, Peyğəmbərimizin (s) “ölənlərinizə dua edin, onlara bağışlanma diləyin” məzmununda bir çox hədisi var.
Əhli-sünnə və şiə məzhəblərində bu mövzu fərqli təfsir edilsə də, əsas fikir eynidir: Dua və Quran oxumaq, xüsusilə Yasin, Mülk, Fatiha, İxlas və digər surələr ruhun rahatlığı üçün tövsiyə olunub. İmam Sadiqdən (ə) rəvayət olunur ki, “ölmüş valideynin arxasınca edilən dua, ona verilən ən böyük hədiyyədir”.
Hər iki məzhəbdə də ölüyə edilən duanın məqsədi onun günahlarının yüngülləşməsi, axirətdə bağışlanması və ruhunun rahatlıq tapmasıdır. Dua yalnız dini öhdəlik deyil, həm də bir mənəvi bağ, ailə və yaxınlar arasında sevgi və bağlılıq körpüsüdür.
Dua mərasimlərinin təşkili: Yas, yasin axşamı, qəbiristanlıq ziyarətləri
Azərbaycanın bütün bölgələrində ölünün ruhuna dua oxuma mərasimləri bir-birinə bənzəsə də, bəzi yerlərdə fərqli adətlər də qorunub saxlanılır. Yas mərasimləri ilk gündən 3, 7, 40 və 52-ci gün, həmçinin il mərasimləri ilə müşayiət olunur. Hər mərasimdə Quran oxunur, xüsusilə Yasin və Fatiha surələri səsləndirilir, mərhumun ruhuna bağışlanır. Bəzən xüsusi Quran xətmi oxudulur, məscid və dini mədrəsələrdə kollektiv dua mərasimləri təşkil olunur.
Ehsan süfrələri, mərasimdə verilən yeməklər, qəbiristanlıqda dua etmək və mərhumun məzarına su səpmək kimi adətlər həm dini, həm də milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasına xidmət edir. Yasin axşamlarında isə ailə və qohumlar bir araya gəlib dua edir, mərhumun həyatından xatirələr bölüşür, onun yaxşı işlərini yad edir, ruhunun rahatlıq tapmasını diləyirlər.
Qəbiristanlıq ziyarətləri zamanı dua etmək, Quran ayələri oxumaq, səcdə etmək və mərhumun ruhuna “ər-Rahman”, “Mülk” və digər surələri bağışlamaq İslam qaydalarına tam uyğundur. Bu mərasimlərdə həmçinin dua kitabçaları, xüsusi dua mətnləri geniş istifadə olunur.
Ölünün ruhuna oxunan əsas dualar və Quran surələri
İslam ənənəsində ölünün ruhuna oxunan dualar və surələr xüsusi seçilir. Ən çox tövsiyə edilənlər: Fatiha surəsi, İxlas surəsi, Yasin surəsi, Ayətəl-Kürsi, “ər-Rahman”, “Mülk” və “Təbarək” surələri, həmçinin “İnna lillah” (Bəqərə 156) ayəsi və bağışlanma dualarıdır. Hər bir surənin və ayənin öz mənəvi təsiri var və Quranda, hədislərdə buna dair çoxlu nümunələr mövcuddur.
Aşağıda azərbaycan dilində oxuna biləcək bir neçə dua və surə nümunəsi təqdim edilir:
Dua və surə adı | Qısa məzmun və məqsəd | İslami qaynaq |
---|---|---|
Fatiha | Bağışlanma və bərəkət üçün | Quran, Hər məzhəb |
İxlas | Tevhid və saf niyyət üçün | Quran, Hər məzhəb |
Yasin | Ruhun rahatlığı və bağışlanma | Quran, Hədislər |
Ayətəl-Kürsi | Mərhəmət və qorunma üçün | Quran, Hədislər |
“İnna lillah…” | Səbir və təslim üçün | Quran (Bəqərə 156) |
“Əllahumməğfir…” | Ümumi bağışlanma duası | Hədislər |
Hər bölgədə dua ənənəsi, surə sayı və sırası fərqli ola bilər. Xüsusilə “Yasin” surəsinin gecələr oxunması, dua zamanı əllərin açılması, birgə amin deyilməsi geniş yayılıb.
Psixoloji təsir və yasın yüngülləşdirilməsi baxımından dua
Ölüm hadisəsi yaxınlarını dərin kədərə və ruh düşkünlüyünə sala bilər. Belə məqamlarda dua, Quran oxumaq və kollektiv mərasimlər insanların mənəvi yükünü yüngülləşdirir. Psixoloji araşdırmalar təsdiq edir ki, dua etmək, yaxınlarını itirən insanlar üçün sağalma prosesinin bir mərhələsinə çevrilir. Dini mərasimlər bir növ “qəbul və barışıq” mərhələsini sürətləndirir, ailə və yaxınlar üçün birgə dəstək və təsəlli rolunu oynayır.
Bəzi psixoloqlar dua və dini mərasimlərin kədəri paylaşmağa, hissləri bölüşməyə, insanı gələcəyə motivasiya etməyə, ölümü daha təbii və həyatın ayrılmaz hissəsi kimi qəbul etməyə kömək etdiyini bildirir. Yasın yüngülləşməsi, depressiyanın qarşısının alınması və ruhi balansın bərpası üçün dua və dini ayinlər ənənəvi üsul olaraq qəbul edilir.
Ölən üçün edilən yaxşı əməllər və sədəqənin savabı
İslam dininə görə, yalnız dua və Quran oxumaq deyil, həm də ölünün ruhuna bağışlanan yaxşı əməllər, edilən sədəqə və xeyriyyə işləri də onun ruhuna savab gətirir. Xüsusilə, imkansızlara kömək etmək, məscid, su quyusu və ya kitab bağışlamaq, yetimlərə yardım etmək İslamda yüksək qiymətləndirilir. Peyğəmbərdən (s) gələn hədislərə görə, “insan öləndə üç şeydən başqa bütün əməlləri kəsilir: sədəqeyi-cariyə, faydalı elm və ona dua edən saleh övlad”.
Buna görə də, çox ailələr yas mərasimlərində sədəqə verir, ehtiyac sahiblərinə yardım paylayır, mərhumun adını yaşatmaq üçün xeyriyyə tədbirləri təşkil edirlər. Bu, həm ölənin ruhuna savab, həm də cəmiyyət üçün faydalı sosial davranış nümunəsidir.
Duaların qəbul olunma şəraiti və adab qaydaları
Dua oxuyarkən müəyyən adab və qaydalara riayət etmək İslamda mühüm sayılır. Əlləri açmaq, təmiz geyimdə olmaq, abdest almaq, qibləyə tərəf dönmək, səmimi niyyət və ixlasla dua etmək əsas şərtlərdir. Xüsusilə dua zamanı mərhumun adı çəkilməli, ailəsi və bütün möminlər üçün bağışlanma dilənməlidir. Dua mətnləri Quran və hədislərdən götürülməli, sərbəst və ürəkdən ifadə olunmalıdır.
Qəbiristanlıqda dua edərkən səsin alçaldılması, ətrafı narahat etməmək, ibadət və təqva hissi ilə yanaşmaq vacibdir. Dua etdikdən sonra “amin” demək, əlini üzüylə sığallamaq da məqbul sayılır. Bu qaydalar həm dini, həm də mənəvi bir nizam yaradır.
Ölünün ruhuna dua oxumağın sosial və mədəni əhəmiyyəti
Azərbaycan xalqının mənəviyyatında ölünün ruhuna dua oxumaq yalnız dini ayin deyil, həm də mədəniyyətin, milli ruhun, kollektiv yaddaşın bir hissəsidir. Yas mərasimləri, ehsanlar, xatirə günləri, qəbiristanlıq ziyarətləri ailələri, qohumları və dostları bir araya gətirir, həm sosial, həm də mənəvi dəstəyi möhkəmləndirir. Bu ənənə insanlara bir-birini unutmağı, mərhumun xatirəsini yaşatmağı, birgə dualar və xeyir işlər vasitəsilə cəmiyyətin birliyini qorumağı öyrədir.
Müxtəlif bölgələrdə bu ayinlərin keçirilmə tərzi və dua mətnləri fərqli olsa da, məqsəd eynidir: mərhumun ruhunun rahatlığı, ailənin və cəmiyyətin mənəvi rifahı. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının dəyərlərində “ölünü yad etmək”, “ruhu şad etmək” kimi ifadələrdə öz əksini tapır.
Fərqli İslam məzhəblərində və dinlərdə ölünün ruhuna dua
Əhli-sünnə və şiə məzhəblərində duaların mətn və forması, surə seçimi, mərasim adətləri bir qədər fərqlənsə də, ümumi prinsip – ölünün ruhuna dua və xeyir işlər – hər iki məzhəbdə birmənalı qəbul edilir. Şiə məzhəbində “Təbarək”, “Yasin”, “Duxan” surələri daha çox tövsiyə edilir. Sünnilərdə isə əsas surələr “Fatiha”, “İxlas” və “Ayətəl-Kürsi” olur.
Xristianlıq, yəhudilik, zərdüştilik və digər dinlərdə də ölənlərin ruhuna dua və xatirə mərasimləri var. Lakin İslamda bu ənənə daha kollektiv və ictimai xarakter daşıyır, xüsusi Quran surələri və bağışlanma duaları ilə müşayiət olunur.
Ölünün ruhuna dua: Regional adətlərin və kollektiv yaddaşın qorunması
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ölünün ruhuna dua oxuma ənənəsi bir-birindən fərqli cəhətlərlə zəngindir. Şimal rayonlarında, xüsusilə Quba, Qusar və Xaçmazda yas mərasimləri əsasən ailə üzvləri və yaxın qohumların iştirakı ilə keçir, dua və Quran oxunuşu bəzən dini lider və ya yerli alim tərəfindən aparılır. Cənub bölgəsində isə Lənkəran, Astara, Masallıda dua mərasimləri geniş ictimai tədbir xarakteri daşıyır, ailələr bütün kənd əhalisini dəvət edir, böyük ehsan süfrələri açılır, kollektiv surədə Yasin və Fatiha oxunur.
Qərb və Aran bölgələrində – Gəncə, Şəki, Tovuz, Mingəçevirdə isə dua ilə yanaşı mərhumun xatirəsinə sədəqə və xeyriyyə tədbirləri də təşkil edilir. Bəzi kəndlərdə xüsusi “dua ustası” və ya “Quran oxuyan” qadın və kişilər olur ki, onların iştirakı mərasimin əsas elementi sayılır. Dağlıq rayonlarda isə qədim türk inancından gələn “ruha hədiyyə” kimi niyyətlər də davam edir – mərhumun ruhuna su paylamaq, qonaqlara şirinlik vermək, məsciddə kütləvi dua mərasimi təşkil etmək geniş yayılıb.
Bu fərqlər bir məqsədə – ruhun rahatlığına, ailənin və kollektivin mənəvi birliyinə xidmət edir. Hər bölgə öz yaddaşını, xatirə formasını qoruyur və bu ənənələri nəsildən-nəslə ötürür.
Müasir cəmiyyətdə ölünün ruhuna dua: Gənclər, ailələr və sosial şəbəkələr
Son illərdə urbanizasiya və müasir həyat tərzi ilə əlaqədar yas və dua mərasimləri də tədricən dəyişir. Gənclər daha çox sosial şəbəkələrdə mərhum üçün paylaşım edir, ailə dostları və diaspora üzvləri “onlayn dua axşamları” təşkil edir, uzaqda yaşayanlar üçün videozəng və birgə dua imkanları yaradılır. Xüsusən pandemiya illərində bu təcrübə daha da aktuallaşdı – insanlar onlayn platformalarda birgə dua edərək, bir-birinə həm təsəlli, həm də mənəvi dəstək göstərməyə çalışdılar.
Bununla yanaşı, klassik ənənələr, ailənin böyüklərinin tövsiyələri, məscidlərdə kollektiv dua və yas mərasimləri, evlərdə Yasin axşamları dəyişməz olaraq qalır. Gənc nəsil isə duaları həm Azərbaycan, həm də ərəb dilində oxumağa, mənasını araşdırmağa, dinin əsas mənbələrindən düzgün istifadə etməyə meyllidir. Bu, həm dini savadlılığın artmasına, həm də fərdi mənəviyyatın möhkəmlənməsinə səbəb olur.
Ölünün ruhuna dua ilə bağlı yanlış təsəvvürlər və düzgün yanaşma
Cəmiyyətdə bəzən duaların yalnız müəyyən şəxslər və ya “molla” tərəfindən oxunmasının daha təsirli olduğu düşünülür. İslamda isə əsas odur ki, dua səmimi və ixlasla olsun, istənilən insan ailəsinin, dostlarının və hətta uzaq tanışların duası ruh üçün savab gətirir. Həmçinin, bəzi insanlar yalnız Quran oxumağın kifayət etdiyini, bəzi bölgələrdə isə əlavə mərasimlər və ritual davranışların vacib olduğunu düşünür. Əslində əsas olan niyyət, ixlas və mərhum üçün ürəkdən dua etməkdir.
Daha bir yanlış fikir – duaların qəbul olması üçün yalnız məsciddə və ya “kamil” şəxs tərəfindən oxunmasıdır. Əksinə, hər kəs öz evində, səssiz bir guşədə, səmimi qəlbdən dua edə bilər və bu da savab sayılır.
Ölünün ruhuna dua oxuma ənənəsi Azərbaycan xalqının dini-mənəvi kimliyinin, milli-mədəni yaddaşının ayrılmaz hissəsidir. Bu adət, yalnız dini borc deyil, həm də cəmiyyətin birliyi, ailə və yaxınların bir-birinə dəstəyi, mərhumun xatirəsinin yaşadılması üçün mühüm vasitədir. Dua, Quran oxumaq, xeyir və sədəqə işləri ilə mərhum üçün savab qazanmaq, həmçinin ailəyə psixoloji və mənəvi rahatlıq gətirmək mümkündür. Ən əsası isə, səmimi niyyət və ixlasla edilən hər bir dua, istər ailə, istər dost, istərsə də cəmiyyət üçün nur və mərhəmət qaynağıdır.
Ən çox verilən suallar
Ən çox Fatiha, İxlas, Yasin, Ayətəl-Kürsi, Təbarək və bağışlanma duaları oxunur. Həmçinin istənilən səmimi bağışlanma duası da savab sayılır.
Qurani-Kərimdə və bir çox hədisdə ölənlərin arxasınca dua etməyin savab və tövsiyə olunduğu vurğulanır. Bu, həm dini, həm də ictimai borc sayılır.
Əllərin açılması, abdest, qibləyə tərəf dönmək, təmiz və səmimi niyyət, mərhumun adı ilə dua etmək vacib sayılır.
Xeyr, hər kəs evdə, qəbiristanlıqda, istənilən məkanda öz səmimi duasını edə bilər və savabı eynidir.
Quran ayələrinin oxunması İslamda ən ali dua forması sayılır və surələrin hər birinin öz mənəvi təsiri var.
Sədəqə vermək, məscid tikmək, ehtiyac sahiblərinə kömək, faydalı kitab və ya elm, yetimlərə yardım savab sayılır.
Bəli, şiə və sünni məzhəblərində surə və dua seçimi, mərasim forması bir qədər fərqli ola bilər, amma əsas prinsip eynidir.
Bəli, psixoloji və mənəvi baxımdan dua və dini mərasimlər yas mərhələsini yüngülləşdirir, ailəyə təsəlli verir.
Adətən 3, 7, 40, 52-ci gün və il mərasimlərində xüsusi dualar və Quran oxunur.
Sədəqə, xeyriyyə, faydalı işlər, yetimə yardım və mərhumun adını yaşadan layihələr savab sayılır.