Özünə məşğulluq müasir əmək bazarının çevik və sürətlə dəyişən tələblərinə cavab verən mühüm iqtisadi və sosial fenomendir. Bu termin altında fərdi şəxsin dövlət və ya başqa bir təşkilatda işləmədən, müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərməsi, gəlir əldə etməsi, öz işini və iş şəraitini özü təşkil etməsi başa düşülür. Özünə məşğulluq təkcə klassik sahibkarlıq deyil, həm də fərdi peşə fəaliyyəti, əl işləri, sənətkarlıq, kiçik biznes, ailə təsərrüfatı və müxtəlif xidmət sahələrini əhatə edir. Qlobal miqyasda özünə məşğulluq həm işsizlik səviyyəsinin azaldılması, həm sosial rifahın yüksəldilməsi, həm də iqtisadi fəallığın stimullaşdırılması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanda da bu anlayış son illərdə ciddi aktuallıq qazanıb və dövlətin prioritet istiqamətlərindən biri kimi dəstəklənir.
Özünə məşğulluq fərdlərə müstəqil gəlir əldə etmək, bacarıqlarını reallaşdırmaq, şəxsi inkişaf və yaradıcılıq imkanlarını genişləndirmək, əmək bazarında rəqabət qabiliyyətini artırmaq imkanı verir. Bu model həm şəhər, həm də kənd yerlərində geniş yayılıb, ailə büdcəsinə əlavə gəlir, iqtisadi stabillik və sosial təminat üçün mühüm vasitəyə çevrilib. Özünə məşğulluq eyni zamanda qadınların, gənclərin, əlilliyi olan şəxslərin və sosial cəhətdən həssas qrupların iqtisadi fəallığının artırılmasında xüsusi rol oynayır. Müasir çağırışlar fonunda özünə məşğulluq modeli innovativ texnologiyaların, rəqəmsal platformaların və sosial şəbəkələrin təsiri ilə daha çevik və dinamik xarakter alıb. Dövlət səviyyəsində həyata keçirilən sosial proqramlar və startap layihələri özünə məşğulluğun inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır.
Özünə Məşğulluğun Hüquqi Tənzimlənməsi və Rəsmi Qaydaları
Azərbaycanda özünə məşğulluq fəaliyyətinin hüquqi əsasları və təşkili qaydaları dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin mühüm istiqamətlərindəndir. Əmək Məcəlləsinə, “Məşğulluq haqqında” və digər əlaqədar qanunlara əsasən, özünə məşğul şəxs işçi statusunda deyil, hüquqi və fiziki şəxslərlə müstəqil müqavilələr bağlamaq, vergi ödəmək, sosial sığorta haqqı yatırmaq və dövlət qeydiyyatından keçmək hüququna malikdir. Özünə məşğul olanlar fərdi sahibkar və ya patent əsasında fəaliyyət göstərə bilərlər. Vergi Məcəlləsinə görə, özünə məşğul şəxslər sadələşdirilmiş vergi sistemindən, bəzi hallarda isə patent rüsumundan istifadə edə bilərlər. Xüsusilə kənd təsərrüfatı, xidmət və əl işləri sektorunda bu model geniş tətbiq olunur.
2018-ci ildən başlayaraq Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən özünə məşğulluq proqramı genişmiqyaslı şəkildə tətbiq olunur. Bu proqram çərçivəsində işsiz və işaxtaran şəxslərə dövlət tərəfindən start-up kapitalı (avadanlıq, mal-materiallar və ilkin texnika dəstəyi) verilir. Hər bir namizəd fərdi biznes planı təqdim edir, təlim kurslarına qatılır və seçilmiş fəaliyyət sahəsində öz biznesini qurur. Hüquqi baxımdan şəffaflıq, vergi və sığorta öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi, əmək və istehsal təhlükəsizliyi tələblərinə riayət vacibdir. Dövlət həmçinin özünə məşğulluğun stimullaşdırılması üçün güzəştli kreditlər, vergi azadolmaları və təlim proqramları təqdim edir.
Özünə Məşğulluğun Əsas Forması və Fəaliyyət Sahələri
Özünə məşğulluq modeli müxtəlif sahələr üzrə tətbiq oluna bilər. Ən geniş yayılmış istiqamətlər kənd təsərrüfatı (heyvandarlıq, quşçuluq, arıçılıq, tərəvəzçilik, istixana biznesi və s.), əlişləri və sənətkarlıq (toxuculuq, dulusçuluq, xalçaçılıq, ağac oymaçılığı), xidmət sektoru (bərbər, fotoqraf, təmizlik, təmir, daşıma, usta xidmətləri), ailə biznesi və kiçik ticarətdir. Rəqəmsal dövrdə proqramlaşdırma, veb-dizayn, SMM menecmenti, copywriting, distant təlim və kurs xidmətləri, online mağazalar və kuratorluq kimi peşələr də özünə məşğulluq forması kimi inkişaf edir. Qadınlar üçün əl işləri, evdə kulinariya, əl işi aksesuarlar, uşaqlar üçün inkişafedici oyunlar və məhsullar ən populyar istiqamətlərdəndir. Gənclər arasında isə innovativ texnologiyalar, startap layihələri və rəqəmsal xidmətlər üstünlük təşkil edir.
Bəzi hallarda özünə məşğulluq bir neçə fərqli istiqamətin birləşməsi ilə daha stabil gəlir mənbəyi yaradır. Məsələn, kənd yerlərində heyvandarlıqla yanaşı süd məhsulları istehsalı, tərəvəzçilik, arıçılıq və satış fəaliyyətləri bir ailənin gəlirini artırır. Şəhər mühitində isə kiçik xidmət biznesləri, distant xidmətlər, proqramlaşdırma və kontent yaradıcı fəaliyyəti gənclər üçün populyardır. Özünə məşğulluğun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, hər kəs bacarıq və marağına, şəxsi potensialına uyğun sahə seçə və gələcəyini bu istiqamətdə qura bilər.
Rəqəmsal İqtisadiyyat və Özünə Məşğulluğun Yeni İmkanları
XXI əsrin ikinci onilliyindən etibarən rəqəmsal iqtisadiyyat və texnologiyaların sürətli inkişafı özünə məşğulluq anlayışına tamamilə yeni məzmun qazandırıb. Artıq ənənəvi peşələrlə yanaşı, internet və rəqəmsal platformalar üzərindən onlarla fərqli sahədə özünə məşğulluq fəaliyyəti göstərmək mümkündür. Frilans (freelance) fəaliyyəti, onlayn mağaza açmaq, kontent yaradıcıları, tərcümə, rəqəmsal marketinq, dizayn, proqramlaşdırma, sosial media menecmenti, distant dərs və təlimlər, video və foto xidmətlər, onlayn məsləhətçilik – bunların hamısı müasir özünə məşğulluğun ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. Azərbaycanda gənclər arasında ən çox seçilən özünə məşğulluq formalarından biri məhz rəqəmsal sahələrdir. Çünki burada ilkin investisiya tələbləri azdır, fəaliyyət daha sərbəst və çevikdir, gəlir imkanları isə bəzən ənənəvi sahələrdən qat-qat yüksək olur.
Özünə məşğulluqla bağlı ən böyük üstünlüklərdən biri coğrafi məhdudiyyətin olmamasıdır. Distant işləyən şəxs dünyanın istənilən nöqtəsindən, istənilən şirkət və ya fərdi müştəri üçün xidmət göstərə bilir. Bu da Azərbaycan üçün beynəlxalq əmək bazarına çıxış, ölkəyə əlavə valyuta axını, yeni texnologiyaların və iş mədəniyyətinin ölkə daxilində yayılması deməkdir. Eyni zamanda, pandemiya dövründə özünə məşğulluğun rəqəmsal formaları minlərlə insana iş və gəlir imkanlarını itirmədən həyatını davam etdirməyə şərait yaratdı. Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən keçirilən vebinarlar, onlayn təlimlər və startap layihələri də ölkədə rəqəmsal özünə məşğulluğun sürətli inkişafına stimul verib. Əhalinin texnologiya savadlılığının artması, internetə çıxış imkanlarının genişlənməsi və elektron ticarət mədəniyyətinin yayılması yaxın illərdə bu sahənin daha da böyüyəcəyini göstərir.
Özünə Məşğulluqda Uğur Qazanmağın Psixoloji və Praktik Şərtləri
Özünə məşğulluqda uzunmüddətli və davamlı uğur əldə etmək üçün yalnız bacarıq və vəsait kifayət etmir. Burada şəxsi keyfiyyətlər, motivasiya, psixoloji davamlılıq, intizam və planlı yanaşma da həlledici rol oynayır. Öz işinin sahibi olan insan hər gün yeni problemlərlə və çağırışlarla üz-üzə qalır: bazar dalğalanmaları, müştəri tapmaq, rəqiblərlə mübarizə, texniki və maliyyə problemləri və s. Bu hallarda təşəbbüskarlıq, yeniliklərə açıq olmaq, öyrənməyə həvəs, ünsiyyət bacarığı və əsasən də davamlılıq (resilience) uğurun açarıdır. Özünə məşğulluğa başlayanların bir çoxu ilk mərhələdə uğursuzluq, risk və ya qazancsızlıqla qarşılaşır. Lakin məqsədli, planlı və optimist olan şəxslər addım-addım təcrübə toplayaraq daha geniş müştəri portfeli və gəlir əldə etməyə başlayır.
Praktik olaraq özünə məşğulluqda uğurun əsas şərtlərindən biri düzgün sahə seçimi və real biznes planlaşdırmadır. Seçdiyiniz istiqamətə tələbatın olub-olmamasını, bazar həcmini, rəqabət vəziyyətini, potensial xərcləri və gəlirləri əvvəlcədən araşdırmaq lazımdır. Startap mərhələsində ən kiçik risklərə belə hazırlıqlı olmaq, hər addımı sənədləşdirmək və ehtiyat plan hazırlamaq vacibdir. Davamlı təlim, yeni bilik və texnologiyaların mənimsənilməsi, müştəri məmnuniyyətinə xüsusi diqqət, innovativ xidmət və məhsul təklifləri, effektiv marketinq və brend quruculuğu – bunlar hər bir özünə məşğul şəxs üçün prioritet olmalıdır. Rəqabətə davamlı olmaq üçün yalnız yerli bazarla kifayətlənmək yox, onlayn və beynəlxalq platformalarda da öz məhsul və xidmətlərinizi təklif etmək lazımdır.
Dövlət Siyasəti və Sosial Tərəfdaşlıq: İnstitusional Dəstək
Özünə məşğulluğun davamlı inkişafı üçün dövlət siyasəti və institusional dəstək həlledici əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycanda son illərdə bu sahədə həyata keçirilən sosial-iqtisadi islahatlar nəticəsində, özünə məşğulluq fəaliyyəti dövlət səviyyəsində prioritet istiqamət kimi müəyyənləşdirilib. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən 2018-ci ildən start verilən “Özünə məşğulluq proqramı” ölkənin bütün bölgələrini əhatə edir və minlərlə insan üçün yeni iqtisadi imkanlar yaradır. Proqram çərçivəsində işsiz və işaxtaranlara fərdi təlimlər keçirilir, biznes plan hazırlanır və avadanlıq, ilkin materiallar, texnika şəklində dövlət dəstəyi verilir. Bundan əlavə, özünə məşğulluq proqramında iştirak edən şəxslər üçün mentorluq xidməti, biznes konsultasiyaları, hüquqi məsləhətlər və vergi güzəştləri nəzərdə tutulur.
Qeyri-hökumət təşkilatları, beynəlxalq donorlar, yerli icra hakimiyyətləri və bələdiyyələr də bu prosesə öz töhfəsini verir. Bir sıra QHT-lər qadınların və gənclərin özünə məşğulluğa cəlb olunması üçün xüsusi təlimlər, qrantlar və mikro-kreditlər ayırır. Regional inkişaf proqramları və kənd təsərrüfatına dövlət dəstəyi layihələri, kənd yerlərində yeni ailə bizneslərinin və kooperativlərin yaranmasını stimullaşdırır. Bütün bu tədbirlər Azərbaycanda işsizliyin azaldılması, regionların sosial-iqtisadi inkişafı, yeni nəsil sahibkar və təşəbbüskarların formalaşmasına şərait yaradır. Yaxın illərdə dövlətin rəqəmsal platformalar, vergi və sosial sığorta öhdəliklərinin sadələşdirilməsi, təlim və akkreditasiya proqramlarının genişləndirilməsi istiqamətində yeni addımlar atacağı gözlənilir.
Qadınlar və Həssas Qruplar üçün Özünə Məşğulluğun Xüsusi Rolu
Azərbaycanda özünə məşğulluq proqramları qadınların, gənclərin, əlilliyi olan şəxslərin və digər həssas qrupların iqtisadi fəallığa cəlb edilməsində mühüm vasitədir. Qadınlar üçün ailə biznesi, əl işləri, kulinariya, toxuculuq, floristika, evdə uşaq inkişafı xidmətləri kimi sahələr xüsusilə əlverişli və gəlirli sayılır. Dövlətin və beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə bir çox bölgədə qadın kooperativləri, qrup şəklində istehsal və satış müəssisələri fəaliyyət göstərir. Bu cür təşəbbüslər qadınlara maddi müstəqillik, yeni sosial status, liderlik və özünüifadə imkanları qazandırır. Eyni zamanda, sosial adaptasiya, ailə rifahının yüksəlməsi, uşaqların təhsil və sağlamlığının yaxşılaşması baxımından da bu layihələrin böyük sosial əhəmiyyəti var.
Əlilliyi olan şəxslər və digər həssas qruplar üçün özünə məşğulluq ev şəraitində iş imkanlarının yaradılması, sosial inteqrasiyanın və iqtisadi müstəqilliyin təmin olunması baxımından bənzərsiz vasitədir. Bu kateqoriyadan olan şəxslər üçün distant xidmətlər, əl işləri, fərdi təlim, online məsləhət və konsultasiya sahələri geniş imkanlar açır. QHT-lər və dövlət strukturları tərəfindən onlara xüsusi təlimlər, mentorluq, biznes planlaşdırma, ilkin avadanlıq və satış imkanları təqdim edilir. Bu təbəqənin cəmiyyətə fəal inteqrasiyası və maddi rifahının yüksəlməsi ölkənin ümumi sosial-sabitlik və inklüzivlik səviyyəsinə birbaşa təsir edir.
Beynəlxalq Təcrübədə Özünə Məşğulluq və Azərbaycanın Yeri
Dünyada özünə məşğulluğun inkişaf modeli hər ölkədə spesifik iqtisadi, hüquqi və sosial reallıqlara uyğun təşkil olunur. Avropa ölkələrində və ABŞ-da rəqəmsal iqtisadiyyat, frilans fəaliyyəti, kiçik ailə biznesləri, kreativ sahələr, “gig economy” adlanan qısamüddətli layihə əsaslı işlər (Uber, Upwork, Etsy və s.) geniş yayılıb. Bir sıra Asiya və Şərqi Avropa ölkələrində ailə təsərrüfatları, əlişləri, kənd təsərrüfatı və xidmət sektoru ön plana çıxır. Bütün hallarda dövlət siyasəti, hüquqi sadəlik, təlim proqramları, vergi güzəştləri, biznes akseleratorları və mentorluq şəbəkələri özünə məşğulluğun uğurunda əsas rol oynayır.
Azərbaycan bu prosesdə dünya təcrübəsinə inteqrasiya etməkdədir. Hər il beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, yeni metodikaların və rəqəmsal alətlərin tətbiqi, dövlət proqramlarının yenilənməsi, regionların spesifik ehtiyaclarının nəzərə alınması nəticəsində özünə məşğulluq fəaliyyətinin keyfiyyəti artır. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi beynəlxalq layihələrlə, Avropa İttifaqı, BMT və Dünya Bankı kimi qurumlarla birgə pilot proqramlar reallaşdırır. Bütün bunlar ölkədə özünə məşğulluq mədəniyyətinin, iqtisadi müstəqilliyin və vətəndaş təşəbbüskarlığının sürətli inkişafına xidmət edir.
Özünə Məşğulluğun Gələcək Perspektivləri və Töhfəsi
Gələcək illərdə özünə məşğulluğun inkişafı daha da geniş vüsət alacaq və Azərbaycan əmək bazarında əsas trendə çevriləcək. Rəqəmsal texnologiyaların, innovativ platformaların və təhsil imkanlarının artması fərdi təşəbbüslərə daha geniş meydan açır. Yaxın perspektivdə dövlətin elektron qeydiyyat, vergi və sosial sığorta öhdəliklərinin tam rəqəmsallaşması, onlayn təlim və mentorluq proqramlarının yayılması, biznes akseleratorları və inkubatorların regionlara çıxışı özünə məşğulluğun kütləviliyini təmin edəcək. Eyni zamanda, qadınlar, gənclər, əlilliyi olan şəxslər üçün xüsusi stimullaşdırıcı tədbirlərin, güzəştli kredit və qrant proqramlarının sayı artacaq.
Azərbaycan əhalisinin özünə məşğulluq bacarıqları, iqtisadi fəallıq səviyyəsi və təşəbbüskarlığı artdıqca, işsizliyin azalması, sosial rifahın yüksəlməsi, regionlararası bərabərliyin təmin olunması, vergi bazasının genişlənməsi və kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı sürətlənəcək. Özünə məşğulluq modeli yeni nəsil lider və sahibkarların yetişməsinə, yaradıcılıq və innovasiyaların stimullaşdırılmasına, sosial inklüzivliyin və bərabərliyin möhkəmlənməsinə mühüm töhfə verəcək. Bu isə həm fərdi, həm ailə, həm də ümummilli səviyyədə sabitlik, rifah və davamlı inkişafın təminatı deməkdir.
Özünə Məşğulluğun İqtisadi və Sosial Faydaları
Özünə məşğulluq həm fərdi, həm də ümumi cəmiyyət baxımından bir sıra mühüm üstünlüklərə malikdir. İlk növbədə, bu model şəxsin öz gəlirini müstəqil şəkildə idarə etməsinə, bazar tələblərinə tez uyğunlaşmasına, riskləri daha doğru qiymətləndirməsinə və yaradıcılıq imkanlarını reallaşdırmasına imkan verir. Öz işinin sahibi olmaq həm iqtisadi azadlıq, həm də fərdi inkişaf üçün yeni fürsətlər yaradır. Özünə məşğulluq işsizlik səviyyəsini azaldır, ailə və icma səviyyəsində rifahı yüksəldir, regionların inkişafına təkan verir, sosial bərabərliyi və inklüzivliyi gücləndirir.
İqtisadi baxımdan özünə məşğulluq vergi bazasının genişlənməsi, dövlətin sosial proqramlarına yükün azalması və büdcəyə əlavə daxilolmalar deməkdir. Həm də bu model, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını stimullaşdırır, yeni iş yerlərinin yaranmasına səbəb olur. Sosial baxımdan özünə məşğulluq qadınların, əlillərin, sosial cəhətdən həssas təbəqələrin iqtisadi fəallığa cəlb olunmasında əvəzsiz rol oynayır. Şəxsi işini qurmaq insanlarda özünəinamı artırır, sosial inteqrasiyanı gücləndirir, yaradıcılıq və liderlik bacarıqlarının üzə çıxmasına kömək edir. Bütün bunlar isə ölkənin ümumi inkişaf tempinin artmasına və əhalinin rifahının yüksəlməsinə səbəb olur.
Özünə Məşğulluğun Qarşısında Dayanan Çətinliklər və Onların Həlli Yolları
Bütün üstünlüklərinə baxmayaraq, özünə məşğulluq fəaliyyətində bir sıra çətinliklər və məhdudiyyətlər mövcuddur. Ən çox rast gəlinən problemlər arasında ilkin kapitalın çatışmazlığı, biznes təcrübəsinin azlığı, bazar biliklərinin və satış bacarıqlarının olmaması, maliyyə və hüquqi biliklərin yetərli səviyyədə olmaması, təchizat və logistika məsələləri, texniki resursların çatışmazlığı göstərilə bilər. Xüsusilə regionlarda infrastrukturun yetərsizliyi, satış bazarlarının uzaqlığı, rəqabət mühitinin zəifliyi və dövlət proqramlarından məlumatlılığın azlığı özünə məşğulluğun inkişafına mənfi təsir göstərə bilər.
Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən təşkil olunan təlimlər, maarifləndirici seminarlar, mentorluq proqramları və startap akseleratorları bu çətinliklərin aradan qaldırılması üçün effektiv vasitədir. Maliyyə dəstəyi, güzəştli kreditlər, dövlət tərəfindən verilən ilkin avadanlıq və materiallar, biznes planlaşdırma, marketinq və satış texnikaları üzrə ixtisaslaşmış təlimlər yeni başlayanlar üçün böyük üstünlüklər yaradır. Eyni zamanda rəqəmsal platformalar, sosial media və onlayn bazarlar öz məhsul və xidmətlərini daha geniş auditoriyaya çıxarmaq üçün imkanlar açır. Fərdi təşəbbüs, ardıcıllıq və davamlı təhsil də özünə məşğulluq fəaliyyətində uğurun əsas faktorlarıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Özünə məşğulluq – fərdin dövlət və ya başqa bir təşkilatda işləmədən, müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərməsi və gəlir əldə etməsidir. Bu proqram işsiz şəxslər, gənclər, qadınlar, əlillər və iqtisadi fəallığını artırmaq istəyən hər kəs üçün nəzərdə tutulub.
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən proqram çərçivəsində vətəndaşlara təlimlər, biznes plan hazırlığı və dövlət tərəfindən avadanlıq və material dəstəyi göstərilir.
Əsas şərtlər işsiz və ya qeyri-formal çalışan olmaq, rəsmi qeydiyyatdan keçmək, təlimlərdə iştirak etmək və təsdiqlənmiş biznes plan təqdim etməkdir.
Kənd təsərrüfatı, xidmət sektoru, əl işləri, rəqəmsal xidmətlər, kiçik ailə biznesləri və sənətkarlıq sahələri əsas istiqamətlərdəndir.
Fərdi gəlirin artırılması, işsizlik səviyyəsinin azalması, sosial təminatın güclənməsi, iqtisadi müstəqillik və şəxsi təşəbbüskarlığın stimullaşdırılması başlıca üstünlüklərdir.
Fərdi sahibkar və ya patent əsasında rəsmi qeydiyyat, vergi və sosial sığorta öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi qanunvericiliklə tənzimlənir.
İlkin kapital çatışmazlığı, təcrübə və bazar biliklərinin azlığı, satış çətinlikləri, texniki resurs və infrastruktur problemləri əsas çətinliklərdəndir.
Dövlət güzəştli kreditlər, təlim proqramları, biznes planlaşdırma üzrə konsultasiya, ilkin avadanlıq və vergi güzəştləri təklif edir.
Bəli, proqramlaşdırma, onlayn təlim, sosial media, dizayn, distant xidmətlər, veb-dizayn və kontent yaradılması kimi sahələrdə rəqəmsal özünə məşğulluq imkanları genişdir.
Rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi, təlimlərin genişləndirilməsi, güzəştli kredit və qrant proqramlarının artırılması ilə bu sahədə daha çox şəxs cəlb olunacaq və yeni iş yerləri açılacaq.
