Əfqanıstan minilliklər boyu Asiyanın mərkəzi hissəsində yerləşən, tarixi, mədəniyyəti və strateji mövqeyi ilə seçilən bir ölkədir. Əfqanıstanın qədim dövrlərdən başlayaraq müxtəlif imperiyaların, sivilizasiyaların və tayfa birliklərinin kəsişdiyi məkan olması bu ərazinin həm siyasi, həm də mədəni baxımdan rəngarəng və dinamik inkişafına səbəb olmuşdur. Hazırda 35 milyondan çox əhalisi olan ölkə, Hindukuş dağları, geniş çay vadiləri və səhralarla əhatə olunmuş bir coğrafiyaya malikdir. Əfqanıstanın paytaxtı Kabil, ölkənin ən böyük və əhəmiyyətli şəhəridir. Ərazisinin əksəriyyəti dağlıq və əlçatmaz olduğundan burada iqtisadi, sosial və inzibati inkişaflar çətinliklə baş verir. Əfqanıstanın yerləşdiyi region həm Rusiya, həm Çin, həm də Hindistan üçün strateji əhəmiyyət daşıyır və ölkənin tarixində bu maraqlar çox zaman münaqişələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Əfqanıstanın qədim yolları, xüsusilə İpək Yolu, regionun iqtisadi və mədəni əlaqələrinin qurulmasında mühüm rol oynamışdır. Coğrafi mövqeyi ölkənin regional siyasətə təsirini artırır, eyni zamanda sosial-iqtisadi çətinlikləri də daha da dərinləşdirir.
Əfqanıstanın Tarixi İnkişafı və Mədəni Mirası
Əfqanıstan ərazisi qədim zamanlardan etibarən bir çox mədəniyyət və imperiyaların, o cümlədən Əhəmənilər, Yunan-Baxtriya, Kuşan, Sasanilər, Ərəb xilafəti, Səlcuqlular və Monqolların hakimiyyətində olmuşdur. İslam Əfqanıstana VIII əsrdə daxil olmuş, daha sonra isə ölkə böyük türk-müsəlman sülalələrinin, o cümlədən Qəznəvilər, Qorilər və Teymuri dövlətinin idarəçiliyində olmuşdur. XVIII əsrin ortalarında Əhməd Şah Durrani tərəfindən müasir Əfqanıstan dövlətinin əsası qoyulmuşdur. Əfqanıstan XIX və XX əsrlərdə “Böyük Oyun” dövründə İngiltərə və Rusiya arasında nüfuz uğrunda mübarizənin əsas məkanlarından birinə çevrilmişdir. 1919-cu ildə müstəqilliyini elan etdikdən sonra ölkədə müxtəlif siyasi dəyişikliklər, çevrilişlər və vətəndaş müharibələri yaşanmışdır. XX əsrin ikinci yarısında Sovet İttifaqının müdaxiləsi, ABŞ-ın və digər xarici qüvvələrin təsiri, eləcə də daxili tayfa və dini ziddiyyətlər ölkəni uzunmüddətli sabitsizliyə sürükləmişdir. Bununla belə, Əfqanıstan zəngin ədəbiyyatı, incəsənəti, memarlığı və xalq ənənələri ilə regionun ən zəngin mədəni irsinə sahib ölkələrindən biri olaraq qalır.
Əfqanıstanın Əsas Şəhərləri və Onların Xüsusiyyətləri
Əfqanıstanın inzibati və sosial həyatı böyük şəhərlərin ətrafında cəmləşib. Paytaxt Kabil, ölkənin ən böyük şəhəri olmaqla yanaşı, siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzidir. Kabil Hindukuş dağlarının ətəyində, strateji ticarət yollarının kəsişdiyi bir nöqtədə yerləşir və ölkənin tarixi ənənələri ilə müasirlik arasında körpü rolunu oynayır. Əfqanıstanın digər mühüm şəhərlərindən biri Qəndəhar şəhəridir. Qəndəhar ölkənin cənub-qərbində, iqtisadi və tarixi baxımdan strateji mövqedə yerləşir. Bura həm də Əfqanıstanın müasir siyasi tarixində mühüm rol oynamışdır. Hərat şəhəri qərbdə, İran sərhədinə yaxın yerləşir və tarixi boyunca böyük ticarət və mədəniyyət mərkəzi kimi tanınıb. Hərat eyni zamanda qədim dövrlərdən bəri İslam sivilizasiyasının elm, ədəbiyyat və memarlıq sahəsində mərkəzlərindən biri olub. Mazari-Şərif isə şimalda yerləşir və türkmən, üzbək və tacik əhalinin sıx məskunlaşdığı bölgənin əsas mərkəzlərindən biridir. Bu şəhər həm də dini baxımdan önəmlidir, burada məşhur “Mavi Məscid” yerləşir. Cəlalabad şəhəri Pakistanla sərhədə yaxın, Kabil çayının sahilində, ölkənin şərqində yerləşir və iqtisadi, kənd təsərrüfatı sahəsində mühüm rol oynayır. Bunlarla yanaşı, Qunduz, Qəznə, Bəmiya, Faizabad kimi şəhərlər də əhali və iqtisadi potensial baxımından ölkənin inkişafında mühüm yer tutur. Hər bir şəhər özünəməxsus iqlimi, tarixi abidələri, sənətkarlıq ənənələri və sosial-iqtisadi dinamikası ilə fərqlənir. Əfqanıstanın böyük şəhərləri ölkə üçün yalnız inzibati deyil, həm də mədəni və elmi potensialın qorunduğu, inkişaf etdiyi mərkəzlər hesab olunur.
Əfqanıstanın Sosial-İqtisadi Vəziyyəti
Əfqanıstan əhalisinin əksəriyyəti kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur. Əhalinin böyük bir hissəsi əkinçilik, maldarlıq, həmçinin əl işləri və yerli sənətkarlıqdan gəlir əldə edir. Son illərdə davam edən silahlı qarşıdurmalar, müharibə və siyasi qeyri-sabitlik ölkənin iqtisadi inkişafına mane olur. Əfqanıstan təbii sərvətlərlə – qiymətli daşlar, mədən ehtiyatları, qaz və neftlə zəngin olmasına baxmayaraq, bu resurslardan səmərəli istifadə etmək imkanları məhduddur. İqtisadiyyatın əsas sektorlarından biri də, təəssüf ki, qeyri-rəsmi şəkildə tiryək istehsalı və ticarətidir ki, bu da regionda böyük problemlər yaradır. Əhalinin əksəriyyəti yoxsulluq və işsizliklə üzləşir, xüsusilə qadınlar və uşaqlar üçün təhsil və səhiyyə xidmətləri ciddi məhdudiyyətlərlə qarşılaşır. Beynəlxalq təşkilatlar və donor dövlətlər ölkədə humanitar böhranın həllinə yardım etməyə çalışsalar da, əhalinin həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmaq üçün uzunmüddətli və davamlı islahatlara ehtiyac var.
Siyasi Sistem və Hakimiyyət Strukturu
Əfqanıstanın siyasi tarixi həmişə mürəkkəb və ziddiyyətli olub. Ölkədə monarxiyadan respublikaya, oradan isə İslam respublikasına və 2021-ci ildən bəri Taliban hakimiyyətinə qədər müxtəlif dövlət quruluşları mövcud olub. Müasir dövrdə, xüsusən də ABŞ və müttəfiqlərinin 2001-ci ildən sonra qurduğu yeni siyasi sistem və konstitusiya, ölkədə parlament və prezident idarəetməsi formalaşdırmağa çalışdı. Lakin müxtəlif tayfa, etnik və dini qruplar arasında qarşıdurmalar, korrupsiya, rüşvətxorluq və xarici müdaxilələr bu sistemin sabit işləməsinə imkan vermədi. 2021-ci ilin avqustunda Talibanın yenidən hakimiyyəti ələ keçirməsi ilə ölkədə siyasi və hüquqi mühit kəskin dəyişdi, beynəlxalq ictimaiyyət Əfqanıstanın yeni rejimini tanımaqdan imtina etdi. Hazırda ölkədə inzibati struktur və idarəetmə əsasən Talibanın tətbiq etdiyi qaydalarla həyata keçirilir və bu, ölkənin gələcəyi ilə bağlı ciddi suallar doğurur.
Əfqanıstanın Coğrafi Mövqeyi və Qitələr Arasındakı Strateji Yeri
Əfqanıstan Asiyanın mərkəzi hissəsində, Cənubi və Mərkəzi Asiyanın kəsişməsində yerləşir. Bu ərazi dünya xəritəsində Qədim İpək Yolunun üzərində, tarixi və müasir dövrlərdə böyük güc və ticarət maraqlarının toqquşduğu vacib bir nöqtədə yerləşdiyi üçün daim diqqət mərkəzində olub. Əfqanıstan qərbdə İran, cənub və şərqdə Pakistan, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan və şimal-şərqdə kiçik bir sərhədlə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Ümumi sərhəd uzunluğu təxminən 5 529 kilometrdir. Əfqanıstanın quru sahəsi təxminən 652 000 kvadrat kilometrdir ki, bu da onu dünyanın ən böyük ölkələri sırasına daxil edir. Sərhədləri təbii baryerlərlə, xüsusən də Hindukuş və Pamir dağ silsilələri ilə ayrılır. Qitələr arasında körpü rolunu oynayan Əfqanıstan həm tarixi, həm də siyasi baxımdan Mərkəzi Asiyanın, Yaxın Şərqin və Hind yarımadasının təsiri altındadır. Ərazi dənizdən uzaqda, quru mühitli, yarımsəhra və dağlıq relyeflə seçilir. Bütün bu coğrafi xüsusiyyətlər Əfqanıstanı həm iqtisadi, həm də təhlükəsizlik baxımından region üçün əvəzolunmaz edən əsas faktorlardandır. Əfqanıstan həm də bir çox enerji və ticarət layihələrinin tranzit məntəqəsi sayılır. Qonşu dövlətlərlə münasibətlərin mürəkkəb olması, sərhəd xəttlərinin bəzi bölgələrdə dəqiq müəyyən edilməməsi, burada yaşayan əhali və dövlət üçün zaman-zaman təhlükəsizlik və sosial gərginlik mənbəyi olub. Əfqanıstanın yerləşdiyi ərazi yalnız fiziki-coğrafi deyil, həm də siyasi-coğrafi baxımdan özünəməxsus bir dəyərə malikdir.
Əfqanıstanda Etnik və Dini Tərkib
Əfqanıstan əhalisi etnik baxımdan çoxrənglidir. Əsas etnik qruplar puştunlar, taciklər, həzərələr, üzbəklər və türkmənlərdir. Bu qrupların hər birinin özünəməxsus mədəniyyətləri, dilləri və ənənələri vardır. Əhalinin çoxu puştunca və dari dillərində danışır. Əfqanıstan İslam ölkəsidir, əhalisinin əksəriyyəti sünni məzhəbində olsa da, ölkədə azsaylı şiə icmaları da yaşayır. Etnik və dini müxtəliflik ölkənin sosial həyatında xüsusi yer tutur, lakin siyasi və hərbi qarşıdurmalar zamanı bu fərqliliklər tez-tez münaqişələrin səbəbinə çevrilir. Eyni zamanda, əhalinin böyük hissəsi ənənəvi dəyərlərə sadiq qalır, ailə və icma institutları sosial strukturun əsasını təşkil edir. Qadınların və uşaqların hüquqları ilə bağlı vəziyyət isə müxtəlif dövrlərdə fərqli olub, xüsusən müasir dövrdə qadınların ictimai həyatda iştirakı xeyli məhdudlaşıb.
Təhsil və Səhiyyə Sistemi
Əfqanıstanda təhsil sistemi müxtəlif dövrlərdə inkişaf və geriləmə mərhələləri keçib. Sovet dövründə və ondan sonrakı illərdə bəzi təhsil islahatları həyata keçirilsə də, uzunmüddətli müharibə və qeyri-sabitlik səbəbindən təhsilin səviyyəsi və əlçatanlığı kəskin azalıb. Hazırda məktəblərin və universitetlərin fəaliyyəti məhduddur, xüsusilə qız uşaqlarının təhsili ilə bağlı ciddi qadağalar və sosial məhdudiyyətlər mövcuddur. Səhiyyə sistemi də oxşar problemlərlə üz-üzədir: əhalinin əksəriyyəti əsas səhiyyə xidmətlərindən kənarda qalır, xəstəxana və klinikaların sayı azdır, tibbi personal və dərman təminatında çatışmazlıqlar mövcuddur. Beynəlxalq təşkilatların yardımı olsa da, bu sahədəki çatışmazlıqlar ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının əsas əngəllərindən biri sayılır.
Əfqanıstanın Beynəlxalq Münasibətləri və Regional Əhəmiyyəti
Əfqanıstan yerləşdiyi regionun siyasi və iqtisadi proseslərində mühüm rol oynayır. Qonşu ölkələr – Pakistan, İran, Çin, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan üçün Əfqanıstan həm tranzit yolu, həm də təhlükəsizlik baxımından vacibdir. Əfqanıstanın qeyri-sabitliyi regionda qaçqın axını, narkotik ticarəti və silahlı münaqişələrin yayılması kimi problemlər yaradır. BMT, Avropa İttifaqı, ABŞ və digər dövlətlər ölkədə sülhün bərqərar olması, insan hüquqlarının qorunması və humanitar yardımların çatdırılması üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirirlər. Bununla yanaşı, Taliban rejiminin beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmaması, sanksiyalar və maliyyə məhdudiyyətləri ölkənin xarici əlaqələrini və iqtisadi imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır. Əfqanıstanın gələcəyi üçün regional əməkdaşlıq və sabitliyin bərqərar olması əsas prioritetlərdən biri olaraq qalır.
Əfqanıstanın Mədəniyyəti, İncəsənəti və Ənənələri
Əfqanıstan zəngin və qədim mədəniyyətə malikdir. Əsrlər boyu burada müxtəlif mədəniyyətlər, dillər və dini ənənələr vəhdət təşkil etmişdir. Ənənəvi musiqi, poeziya, xalq rəqsləri, miniatür rəsm və xalçaçılıq ölkənin mədəni kimliyinin əsas tərkib hissələridir. Əfqan xalçaları dünyanın ən tanınmış və dəyərli xalçalarındandır. Ədəbi irsi, xüsusən şair və yazıçıların fəaliyyəti regionda böyük nüfuz qazanıb. İctimai mərasimlər, toylarda və bayramlarda yerli ənənə və adətlərin qorunmasına xüsusi diqqət yetirilir. Əfqanıstanın memarlıq abidələri, o cümlədən Bamyandakı qədim Budda heykəlləri, Qəndəhar qalası və Kabilin tarixi məkanları ölkənin tarixi keçmişini əks etdirir. Müharibə və dağıntılar bir çox mədəni abidənin məhvinə səbəb olsa da, xalq öz mədəniyyətini qorumaq və gələcək nəsillərə ötürmək üçün səylərini davam etdirir.
Əfqanıstan bir çox baxımdan Asiyanın ən mürəkkəb və maraqlı ölkələrindən biri kimi qəbul edilir. Tarixi, coğrafi mövqeyi, mədəniyyəti və insan potensialı ölkəni fərqləndirən əsas amillərdəndir. Lakin uzun illər davam edən müharibələr, siyasi qeyri-sabitlik, sosial və iqtisadi problemlər ölkənin potensialını tam reallaşdırmağa imkan vermir. Əfqanıstan hazırda yeni bir dönüş nöqtəsindədir – xalqı sabit və rifah içində yaşamaq, uşaqlarına layiqli gələcək qurmaq istəyir. Bunun üçün isə davamlı sülh, təhlükəsizlik, təhsil və sağlamlıq sahəsində əsaslı islahatlar, iqtisadiyyatın dirçəldilməsi, qadın və uşaq hüquqlarının təmin edilməsi zəruridir. Beynəlxalq ictimaiyyətin və region dövlətlərinin dəstəyi, əfqan xalqının öz tarixi və mədəni irsinə sahib çıxması ilə Əfqanıstanın daha sabit və inkişaf etmiş bir gələcək quracağına ümidlər qalır.
Ən Çox Verilən Sözlər
Əfqanıstan Asiyanın mərkəzində, strateji mövqedə yerləşir. Qonşuları Pakistan, İran, Çin, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistandır. Ərazisinin çox hissəsini dağlar və səhralar təşkil edir, Hindukuş dağ silsiləsi ölkənin əsas coğrafi elementi sayılır.
Əhalisinin əsas hissəsini puştunlar, taciklər, həzərələr, üzbəklər və türkmənlər təşkil edir. Ən çox yayılan dillər puştunca və dari (fars) dilləridir.
Əhalinin əksəriyyəti islam dininə etiqad edir. Sünni müsəlmanlar üstünlük təşkil edir, lakin az sayda şiə icması da mövcuddur.
Əsas iqtisadi sahələr kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq, əl işləri və qeyri-rəsmi tiryək istehsalıdır. Təbii sərvətlər və mədən ehtiyatları da mövcuddur, lakin iqtisadi inkişaf uzunmüddətli müharibə və sabitsizlik səbəbindən məhduddur.
Uzun sürən münaqişələr, yoxsulluq və infrastruktur çatışmazlığı səbəbindən təhsil və səhiyyə sistemləri zəif inkişaf edib. Qızların təhsili ilə bağlı ciddi məhdudiyyətlər var, səhiyyə xidmətləri isə çox vaxt əlçatmazdır.
Talibanın hakimiyyəti yenidən ələ keçirməsi nəticəsində qadın və uşaqların hüquqları məhdudlaşdırılıb, siyasi və hüquqi mühit ciddi şəkildə dəyişib. Beynəlxalq münasibətlərdə də izolasiya müşahidə olunur.
Ölkənin regional əhəmiyyəti böyükdür. Qaçqın axını, narkotik ticarəti, təhlükəsizlik və enerji layihələri baxımından qonşu ölkələr üçün vacibdir. Lakin beynəlxalq aləmdə tanınma və dəstək problemi var.
Əfqanıstan zəngin xalçaçılıq, poeziya, miniatür sənəti, musiqi və memarlıq ənənələrinə sahibdir. Toylar, bayramlar və ictimai mərasimlər yerli adət və ənənələrə görə keçirilir.
Əsas problemlər siyasi qeyri-sabitlik, yoxsulluq, insan hüquqlarının pozulması, təhsil və səhiyyənin geridə qalması, iqtisadi asılılıq və kütləvi miqrasiya dalğasıdır.
Təbii sərvətlər, strateji mövqe, zəngin mədəni irs və regional əməkdaşlıq imkanları ölkənin inkişafı üçün potensial yaradır. Lakin davamlı sülh, sabitlik və islahatlar olmadan bu imkanlar reallaşmaya bilər.
