Önəmsəmək : Lüğəvi Mənası, Qrammatik Xüsusiyyətləri

Dilimizin zənginliyi və çevikliyi, onun həm tarixi inkişafı, həm də müasir leksik və semantik dəyişiklikləri ilə birbaşa bağlıdır. Azərbaycan dilində bu gün geniş şəkildə istifadə olunan bir sıra söz və ifadələr müxtəlif dövrlərdə fərqli mənbələrdən daxil olub və mənaca zənginləşərək gündəlik ünsiyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Bu sözlərdən biri də “önəmsəmək”dir. Müasir Azərbaycan dilində geniş istifadə edilən bu fel özündə dərin məna və emosional çalarlar daşıyır. Sözün tarixi, mənası, hansı dildən alındığı və semantik inkişafı həm leksikologiya, həm də etimologiya baxımından maraqlı tədqiqat mövzusudur.

“Önəmsəmək” Sözünün Lüğəvi və İstifadə Mənası

“Önəmsəmək” feli Azərbaycan dilində “əhəmiyyət vermək”, “vacib hesab etmək”, “dəyər vermək”, “ciddi yanaşmaq” anlamlarında işlədilir. Bu söz həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi nitqdə, gündəlik ünsiyyətdə, yazılı və şifahi mətndə çox geniş istifadə olunur. İnsanlar bir hadisəni, sözü, işi və ya şəxsi önəmsədikdə, ona xüsusi diqqət ayırır, ona etinasız yanaşmırlar. Əksinə, “önəmsəməmək” dedikdə isə bir şeyi vacib hesab etməmək, diqqətsiz yanaşmaq, əhəmiyyət verməmək anlamı yaranır. Dilimizdə bu söz əsasən psixoloji, sosial və ictimai kontekstlərdə istifadə edilir:

• “Onun dediklərini önəmsədim.”
• “Başqalarının fikrini önəmsəmir.”
• “Bu mövzunu önəmsəmək lazımdır.”

Bu ifadələrdə “önəmsəmək” insanın daxili münasibətini, dəyərləndirmə meyarını və sosial yanaşmasını bildirir.

Sözün Quruluşu və Qrammatik Xüsusiyyətləri

“Önəmsəmək” sözü iki hissədən ibarətdir: “önəm” + “səmək” (fel şəkilçisi).

• “Önəm”: Əhəmiyyət, vaciblik, dəyər anlamını bildirir.
• “-səmək”: Azərbaycan dilində və bir sıra digər türk dillərində isim kökünə qoşularaq fel yaradan şəkilçidir (məsələn: qiymətləndirmək, əhəmiyyət vermək – önəmsəmək).

Bu söz həm mübtəda, həm xəbər, həm də təsirli və təsirsiz formalarda işlədilə bilər. Qrammatik baxımdan əsasən fel kimi funksiyaya malikdir və hallanma, zaman, şəxs və digər qrammatik kateqoriyalar üzrə dəyişir.

Etimoloji Mənşə: “Önəmsəmək” Sözünün Dildəki Yolu

Etimoloji araşdırmalar göstərir ki, “önəmsəmək” sözü Azərbaycan dilinə Türk dilləri qrupundan, əsasən Türkiyə türkcəsindən keçib. Türkiyə türkcəsində bu sözün forması “önemsemek”dir və eyni mənanı – “əhəmiyyət vermək”, “dəyər vermək”, “vacib hesab etmək” ifadə edir. “Önəm” sözü isə klassik osmanlı türkcəsi və müasir Türkiyə türkcəsində ərəb mənşəli “ehemm” (əhəmiyyət) kökü əsasında formalaşıb, zamanla fonetik və morfoloji dəyişikliklərə məruz qalıb. Türkiyə türkcəsində “önem” və “önemli” (vacib) sözləri, Azərbaycan dilində isə “önəm”, “önəmli” və “önəmsəmək” kimi işlənir.

“Önəm” sözü özü isə ərəb dilindəki “əhəmiyyət” (ar. أهمية – ahammiyyə) sözündən alınma, lakin türkcədə daha çox fonetik asanlıq və ünsiyyət üçün “önəm” formasında işlədilib və bu əsasda yeni leksik vahidlər yaradılıb. Beləliklə, “önəmsəmək” felinin yaranması və Azərbaycan dilinə daxil olması ilk növbədə türkcə vasitəsilə baş verib.

Müasir Azərbaycan Dilində “Önəmsəmək” Sözünün İstifadə Sferası

Bu söz hazırda Azərbaycan ədəbi dilində, mediada, elmi, ictimai və gündəlik ünsiyyətdə çox geniş yayılıb. Xüsusilə, gənclər və yeni nəsil arasında bu söz əvvəlki “əhəmiyyət vermək” ifadəsini əvəzləyərək daha qısa və praqmatik forma alıb. “Önəmsəmək” həm şəxsi münasibətlərdə, həm sosial problemlərin izahında, həm də psixoloji və davranış xarakteristikalarında işlənir. Misal üçün:

• “Valideynlərimizin düşüncəsini önəmsəməliyik.”
• “Sənin sözlərini heç önəmsəmir.”
• “Sağlamlığı önəmsəmək vacibdir.”

Yazılı və şifahi nitqdə, internet və sosial şəbəkələrdə bu sözün istifadəsi getdikcə daha da artır.

Sinonim və Antonimləri, Məna Çalarları

“Önəmsəmək” sözünün bir neçə sinonimi var: “əhəmiyyət vermək”, “ciddi yanaşmaq”, “qiymət vermək”, “dəyər vermək”. Bəzən bu sözlər kontekstdən asılı olaraq bir-birinin yerinə işlədilə bilər, amma “önəmsəmək” daha emosional və subyektiv münasibət bildirir.

Antonimi isə “önəmsəməmək”, “etinasız yanaşmaq”, “əhəmiyyət verməmək”, “maraqlanmamaq”, “laqeyd qalmaq” kimi ifadələrlə verilir.

Məna çalarları isə əsasən insanın fərdi və ictimai münasibətlərində, sosial və psixoloji mövzularda xüsusi vurğuyla istifadə olunur.

Sözün İctimai və Psixoloji Kontekstdə Rolu

“Önəmsəmək” insan davranışının və sosial münasibətlərin tənzimlənməsində mühüm rol oynayan anlayışdır. Sosial və psixoloji sahədə, bu söz bir fərdin və ya cəmiyyətin hər hansı mövzuya, hadisəyə və ya şəxsə diqqət ayırmasını, dəyər verməsini və əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Psixoloji olaraq “önəmsənməmək” hissi insanda sosial izolyasiya, özünə inamsızlıq və depressiya kimi hallara səbəb ola bilər. Əksinə, birinin və ya nəyinsə önəmsənməsi isə motivasiya, özünəinam, sosial bağlılıq və müsbət emosional vəziyyət yaradır.

“Önəmsəmək” Sözünün Yazılı Ədəbiyyat və Mediadan Nümunələri

Azərbaycan publisistikasında, jurnalistikada və ədəbi nümunələrdə “önəmsəmək” sözü tez-tez rast gəlinir. Məsələn:

• “Ətraf mühitin qorunmasını önəmsəmək hər birimizin vətəndaşlıq borcudur.”
• “Gənclərin təhsilini önəmsəyən dövlətlər gələcəyə daha ümidlə baxır.”
• “İnsan bəzən öz düşüncələrini belə önəmsəmir.”

Bu cür nümunələr dilin inkişaf prosesində yeni leksik vahidlərin necə qəbul olunduğunu və gündəlik həyatda işlədildiyini sübut edir.

Tarixdə və Müasir Dillərdə “Önəmsəmək” Sözünün Müqayisəli Analizi

Türkiyə türkcəsində “önemsemek”, özbək, qazax və digər türk dillərində isə “ma’naviy ahamiyat bermoq”, “ma’nysyna beru” kimi variantlarda istifadə olunur. Bu, türk dillərində “əhəmiyyət” kökü üzərində müxtəlif leksik-kreativ formalara yol açdığını göstərir. Azərbaycan dilində bu sözün populyarlaşması əsasən 1990-cı illərdən sonra, dil islahatları və yeni üslub formalaşması ilə əlaqədardır.

Dilimizin İnkişafında “Önəmsəmək” Kimi Sözlərin Rolu

Yeni leksik vahidlərin və xarici təsirlərin Azərbaycan dilində qarşılanması və adaptasiyası dilin zənginləşməsi üçün vacibdir. “Önəmsəmək” kimi sözlər müasir dövrün tələblərinə uyğun, qısa, yığcam və anlaşıqlı forma təqdim etməklə yanaşı, dilimizin dinamikliyini və elastikliyini də göstərir. Bu tip sözlər yeni nəsil üçün həm dil, həm də düşüncə tərzinin yenilənməsində mühüm rol oynayır.

“Önəmsəmək” sözü müasir Azərbaycan dilinin yeni və aktiv işlənən leksik vahidlərindən biridir. Bu sözün mənası yalnız bir şeyə əhəmiyyət vermək və ya vacib hesab etmək kimi deyil, həm də insan münasibətlərində, sosial və psixoloji mühitdə xüsusi bir emosional məna daşıyır. Etimoloji baxımdan sözün kökü Türk dilləri ailəsinə, konkret olaraq Türkiyə türkcəsinə və oradan isə Osmanlı və ərəb dillərinə gedib çıxır. Leksik və qrammatik cəhətdən elastik, semantik spektri geniş olan “önəmsəmək” Azərbaycan dilində əsas kommunikativ funksiyalardan birini icra edir. Bu söz həm gündəlik danışıqda, həm də yazılı ədəbiyyat və mediada getdikcə daha geniş yayılır və dilimizin canlı, yenilənən tərəflərindən birini təşkil edir. Gələcəkdə də bu cür sözlərin dilimizə daxil olması onun zənginliyini və ünsiyyət imkanlarını artıracaq.

Ən Çox Verilən Suallar