SƏTƏM Nədir? Tətbiq sahələri, Əhəmiyyəti

Cəmiyyətin rifahı, iqtisadiyyatın inkişafı və dayanıqlı gələcək üçün sağlamlıq, əməyin təhlükəsizliyi və ətraf mühitin mühafizəsi anlayışları günümüzdə əsas prioritetlərdən birinə çevrilib. Bu sahələrdə atılan addımlar, təkcə müəssisələrin, şirkətlərin və dövlət strukturlarının deyil, bütün cəmiyyətin ümumi rifahına birbaşa təsir edir. İstər iri sənaye müəssisəsində çalışan fəhlə, istərsə də ofis şəraitində işləyən əməkdaş üçün sağlam və təhlükəsiz əmək şəraiti həyati əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə, təbiətin qorunması, ətraf mühitin çirkləndirilməsinin qarşısının alınması həm bu günümüz, həm də gələcək nəsillər üçün vacib məsələdir. Ənənəvi yanaşmalardan fərqli olaraq, müasir dövrdə SƏTƏM sahəsində kompleks və elmi əsaslandırılmış tədbirlərin görülməsi zərurətə çevrilib.

SƏTƏM-in Əsas Anlayışları və Tarixi İnkişafı

Sağlamlıq, əməyin təhlükəsizliyi və ətraf mühitin mühafizəsi (SƏTƏM) termini ilk dəfə XX əsrin ortalarında sənaye inqilabının nəticəsində yaranan ekoloji və sosial problemlərlə bağlı gündəmə gəlib. O vaxtdan bəri, SƏTƏM yalnız bir anlayış kimi deyil, həm də beynəlxalq və milli səviyyədə qanunvericiliyin, idarəetmənin və ictimai nəzarətin obyektinə çevrilib.
SƏTƏM konsepsiyası üç əsas istiqaməti birləşdirir:

1. Sağlamlıq – İnsanların fiziki və psixoloji sağlamlığının qorunması, peşə xəstəliklərinin və zədələrinin qarşısının alınması, iş yerlərində tibbi nəzarət və maarifləndirmə tədbirlərinin görülməsi.
2. Əməyin təhlükəsizliyi – İş prosesində risklərin aradan qaldırılması, işçilərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, istehsalat qəza və zədələrinin minimuma endirilməsi üçün texniki və inzibati tədbirlər.
3. Ətraf mühitin mühafizəsi – Təbii resurslardan səmərəli və məsuliyyətli istifadə, atmosferin, su hövzələrinin, torpağın çirklənməsinin qarşısının alınması, tullantıların idarə olunması və ekosistemin balansının qorunması.

Bu üç sahənin bir arada inkişafı təkcə müəssisələrin fəaliyyətinə deyil, bütövlükdə ölkənin sosial, iqtisadi və ekoloji sabitliyinə təsir edir.

Qanunvericilik Bazasının Rolu və Beynəlxalq Standartlar

SƏTƏM sahəsində effektiv fəaliyyət göstərmək üçün güclü qanunvericilik bazası vacibdir. Azərbaycanda SƏTƏM sahəsində əsas normativ-hüquqi aktlar bunlardır:

• “Əməyin mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu
• “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu
• İnzibati Xətalar Məcəlləsi və Əmək Məcəlləsi
• Beynəlxalq əmək təşkilatının (BƏT) konvensiyaları
• ISO 45001:2018 (Əməyin sağlamlığı və təhlükəsizliyi üzrə idarəetmə sistemi)
• ISO 14001:2015 (Ətraf mühitin idarə olunması sistemi)

Bütün bu sənədlər iş yerlərində təhlükəsizlik tədbirlərinin həyata keçirilməsini, risklərin qiymətləndirilməsini və ekoloji standartlara əməl olunmasını tələb edir. Beynəlxalq səviyyədə isə SƏTƏM sistemi qlobal risklərin idarə olunmasında və investisiya mühitinin yaxşılaşdırılmasında mühüm rol oynayır.

Müasir SƏTƏM İdarəetmə Sistemləri və Tətbiq Sahələri

SƏTƏM-in idarə olunmasında kompleks yanaşma mütləqdir. Müasir şirkətlər bu sahədə aşağıdakı əsas elementlərə diqqət yetirirlər:

Bu istiqamətlərin hər birində peşəkar idarəetmə komandasının, texniki mütəxəssislərin və dövlət orqanlarının birgə fəaliyyəti zəruridir.

SƏTƏM-in İqtisadi və Sosial Əhəmiyyəti

SƏTƏM-in səmərəli tətbiqi həm mikro, həm də makro səviyyədə ciddi müsbət nəticələr doğurur. İş yerlərində təhlükəsizlik tədbirlərinin gücləndirilməsi:

• Qəza və peşə xəstəliklərinin azalmasına;
• İşçilərin motivasiya və işə davamiyyətinin yüksəlməsinə;
• Müəssisələrin sığorta xərclərinin azalmasına;
• Cərimə və inzibati məsuliyyət risklərinin minimuma enməsinə;
• Şirkətin nüfuzunun və bazardakı rəqabət qabiliyyətinin artmasına;
• Ətraf mühitin qorunmasına və təbiət resurslarından səmərəli istifadəyə gətirib çıxarır.

Sosial baxımdan isə SƏTƏM tədbirləri işçilərin sağlam və uzunömürlü olmasını, cəmiyyətin rifahının yüksəlməsini və ekoloji maarifləndirmənin inkişafını təmin edir. Bütün bunlar dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindən birinə çevrilib.

Əsas Risklər və Onların İdarə Edilməsi

Risklərin idarə edilməsi SƏTƏM sistemində ən vacib mərhələlərdən biridir. Aşağıdakı kimi əsas risk kateqoriyaları və onların idarəetmə üsullarını qeyd etmək olar:

1. Fiziki risklər: Gürültü, vibrasiya, işıqlandırma, temperatur kimi amillər.
2. Kimyəvi risklər: Zəhərli qazlar, tozlar, aerozollar və təhlükəli maddələr.
3. Bioloji risklər: Bakteriyalar, viruslar, göbələklər, allergenlər.
4. Erqonomik risklər: Yanlış iş yeri dizaynı, təkrarlanan hərəkətlər, statik pozalar.
5. Psixososial risklər: İş stresi, mobbing, psixoloji təzyiq, işçi münasibətləri.
6. Ekoloji risklər: Tullantıların düzgün idarə olunmaması, torpaq və su çirklənməsi, ətraf mühitə zərər verən faktorlar.

Risklərin idarə edilməsi prosesi adətən aşağıdakı mərhələlərə bölünür:

SƏTƏM üzrə Təlim və Maarifləndirmə

SƏTƏM sahəsində maarifləndirmə və təlimin rolu xüsusilə böyükdür. İşçilərin bilik və bacarıqlarının artırılması üçün aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:

• Müntəzəm təlimlər və treninqlər
• Real qəza və risk simulyasiyaları
• Onlayn və praktik seminarlar
• Poster, broşura və vizual materialların yayılması
• İş yerində təhlükə və təlimat lövhələrinin yerləşdirilməsi

Maarifləndirmə yalnız işçi heyətini deyil, idarəetmə və rəhbər şəxsləri də əhatə etməlidir. Bu, SƏTƏM-in sistemli tətbiqinə və davamlı inkişafına zəmin yaradır.

SƏTƏM-də Yeni Texnologiyaların Rolu

XXI əsrdə SƏTƏM sahəsində texnologiyaların rolu daha da artıb. Aşağıdakı müasir texnologiyalar təhlükəsizliyin və ekoloji sabitliyin artırılmasında əsas rol oynayır:

• Sensorlar və IoT cihazları: Emissiya, zərərli maddələrin səviyyəsini onlayn izləyir və real vaxtda məlumat verir.
• Avtomatlaşdırılmış təhlükə xəbərdarlıq sistemləri: Fövqəladə hallarda avtomatik tədbir görür.
• Big Data və analitik platformalar: Risk analizinin və qərarların daha elmi əsaslarla verilməsinə imkan yaradır.
• Dron və peyk texnologiyaları: Mədən, neft, qaz, inşaat və digər sahələrdə ətraf mühitin monitorinqini asanlaşdırır.
• Əlavə və virtual reallıq (AR/VR) təlimləri: İşçilərin təhlükəli situasiyalara hazırlığını artırır.

SƏTƏM-in Ətraf Mühitə Təsiri və Ekoloji İdarəetmə

Ətraf mühitin mühafizəsi SƏTƏM-in tərkib hissəsi kimi vacib əhəmiyyət kəsb edir. Ətraf mühitə təsirin minimuma endirilməsi üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir:

• İstehsalat proseslərində az tullantı və ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyaların tətbiqi;
• Enerji resurslarından səmərəli istifadə və alternativ enerji mənbələrinə keçid;
• Su və torpaq çirklənməsinin qarşısının alınması, su və enerji itkisinin azaldılması;
• Tullantıların çeşidlənməsi, təkrar emalı və təhlükəli tullantıların düzgün idarə olunması;
• Ekoloji monitorinq sistemlərinin qurulması və mütəmadi hesabatlılığın təmin olunması.

Ekoloji idarəetmə həm müəssisələr üçün imic və sosial məsuliyyət baxımından, həm də hüquqi və iqtisadi risklərin azaldılması baxımından önəmlidir.

SƏTƏM üzrə Dövlət Siyasəti və İctimai Nəzarət

Azərbaycanda dövlət səviyyəsində SƏTƏM siyasətinin həyata keçirilməsi üçün bir sıra strukturlar fəaliyyət göstərir. Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi bu istiqamətdə əsas rol oynayır. Müəssisələrin fəaliyyəti mütəmadi yoxlamalardan keçir və icbari sığorta mexanizmləri tətbiq olunur.

İctimai nəzarət, QHT-lərin və vətəndaş cəmiyyətinin fəal iştirakı ilə, SƏTƏM sahəsində şəffaflığın və hesabatlılığın təmin edilməsində vacib amildir. Sosial kampaniyalar, ekoloji aksiyalar və maarifləndirici tədbirlər bu sahənin inkişafına mühüm təsir göstərir.

SƏTƏM üzrə Real Həyat Nümunəsi və Təcrübələr

Praktikada SƏTƏM tədbirlərinin necə həyata keçirildiyini aşağıdakı real nümunə əsasında izah etmək mümkündür:

Böyük sənaye müəssisəsində SƏTƏM-in tətbiqi

1. Risklərin qiymətləndirilməsi və xəritələndirilməsi: Müəssisədə bütün iş sahələri təhlil edilir, potensial təhlükə mənbələri xəritələndirilir.
2. Təlimatlandırma və məlumatlandırma: Hər bir əməkdaş işə başlamazdan əvvəl SƏTƏM üzrə ilkin və dövri təlim keçir.
3. Tibbi nəzarət: İşçilər işə qəbul olunanda və periodik olaraq tibbi müayinədən keçirilir.
4. Monitorinq və təhlil: Sensorlar və monitorinq sistemləri vasitəsilə havanın, suyun, səthlərin və avadanlığın vəziyyəti daimi nəzarətdə saxlanılır.
5. Fövqəladə hallara hazırlıq: Qəza planı hazırlanır, fövqəladə hallara qarşı məşqlər keçirilir.
6. Hesabat və audit: Nəticələr mütəmadi yoxlanılır, hesabatlar tərtib edilir və sistemin davamlı təkmilləşdirilməsi təmin olunur.

Gələcəkdə SƏTƏM və Dayanıqlı İnkişaf

SƏTƏM sahəsində inkişaf tendensiyaları göstərir ki, gələcəkdə texnoloji yeniliklərin, rəqəmsallaşmanın və beynəlxalq əməkdaşlığın rolu daha da artacaq. Dayanıqlı inkişaf prinsiplərinə əsaslanan yanaşmalar müəssisələri yalnız indiki dövrdə deyil, gələcəkdə də risklərdən qorumağa, ekoloji sabitliyi və insan kapitalını qoruyub saxlanmağa kömək edəcək. Qlobal iqlim dəyişiklikləri və yeni istehsal texnologiyaları, innovativ idarəetmə modellərinin tətbiqi SƏTƏM sahəsində yeniliklərə yol açacaq.

Sağlamlıq, əməyin təhlükəsizliyi və ətraf mühitin mühafizəsi müasir cəmiyyətin əsas dəyərlərindən biri kimi yalnız qanunvericilik və idarəetmə səviyyəsində deyil, həm də ictimai şüurun formalaşmasında və maarifləndirmənin inkişafında böyük rol oynayır. SƏTƏM sistemlərinin səmərəli və davamlı tətbiqi sayəsində cəmiyyətin rifahı, müəssisələrin dayanıqlığı və ekoloji tarazlıq qorunur. Hər bir təşkilatın və vətəndaşın bu istiqamətdə maariflənməsi, məsuliyyətli davranışı gələcək üçün sağlam, təhlükəsiz və ekoloji cəhətdən sabit bir mühitin formalaşmasına zəmin yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar