Önəm: Lüğəvi,Semantik Mənası, Etimologiyası

Dilimizin zənginliyi, onun təkcə tarixdən gələn söz ehtiyatında deyil, həm də gündəlik ünsiyyətdə tez-tez işlədilən, emosional və məntiqi çalarlara malik söz və ifadələrində özünü göstərir. Azərbaycan dilinin söz ehtiyatında yer alan, cəmiyyətin hər sahəsində – sosial, elmi, psixoloji, məişət və s. – aktiv şəkildə işlənən sözlərdən biri də “önəm”dir. Bu söz sadə görünüşünə baxmayaraq, məna dərinliyi, işlənmə funksiyası və dilimizdəki təsir gücü ilə seçilir. “Önəm” sözü gündəlik həyatımızda həm insan münasibətlərində, həm qərar qəbul etmədə, həm də dövlət və cəmiyyət üçün strateji məsələlərdə vacib yer tutur. Sözün mənası, tarixi, leksik və semantik səciyyələri, ictimai və mədəni kontekstdə rolu geniş və peşəkar yanaşma tələb edir.

“Önəm” Sözünün Lüğəvi və Semantik Mənası

“Önəm” Azərbaycan dilində bir obyektin, hadisənin, fikrin və ya şəxsin həyat və fəaliyyət üçün nə dərəcədə vacib və əhəmiyyətli olduğunu bildirən isimdir. “Önəm” deyildikdə, istər insan münasibətlərində, istər ictimai və dövlət əhəmiyyətli məsələlərdə, istərsə də fərdi qərarlarda obyektə və ya fakta xüsusi diqqət və dəyər verilməsi başa düşülür. Bu söz həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi danışıqda, yazılı və şifahi nitqdə aktiv şəkildə istifadə olunur:

• “Bu məsələnin önəmi çox böyükdür.”
• “Önəmli işləri vaxtında həll etmək lazımdır.”
• “İnsan sağlamlığının önəmi danılmazdır.”

Bütün bu nümunələrdə “önəm” sözü əsas ideyanın və ya hadisənin vacibliyini və üstünlüyünü ifadə edir.

Sözün Quruluşu və Qrammatik Xüsusiyyətləri

“Önəm” sözü struktur baxımından kök isimdir və qrammatik cəhətdən hallana, müxtəlif şəkilçilər qəbul edə bilər. Məsələn: önəmli (sifət), önəmsiz (antonym), önəmləndirmək (fel). “Önəm” əsasən mübtəda və tamamlıq rolunda işlənir, həmçinin cümlədə əsas fikir və diqqət mərkəzini göstərən əsas leksik vahiddir.

• “Hər kəsin fikri önəmlidir.”
• “Önəmsiz məsələlərə vaxt itirmək düzgün deyil.”

Söz həm əsas cümlələrdə, həm də məcazi və birbaşa mənada geniş istifadə edilir.

Etimologiya: “Önəm” Sözünün Mənşəyi

Etimoloji araşdırmalar göstərir ki, “önəm” sözü Azərbaycan dilinə əsasən Türkiyə türkcəsi vasitəsilə keçib. Türkiyə türkcəsində “önem” sözü eyni mənanı – “əhəmiyyət”, “vaciblik”, “dəyər”, “ön plana çıxan” şey – bildirir. “Ön” qədim türkcədə “qabaq”, “irəli”, “başda gələn” mənasında, “əm” isə “əməl”, “əhəmiyyət”, “dəyər” anlamlarında işlənib. Leksik inkişafda bu iki hissə birləşərək “önəm” şəklini alıb. Eyni zamanda, Türkiyə türkcəsindəki “önem” sözü klassik Osmanlı türkcəsi və oradan da ərəb dilindəki “əhəmiyyət” (ar. أهمية) sözündən alınaraq sadələşdirilmiş formaya çevrilib.

Beləliklə, “önəm” Azərbaycan dilində həm türk, həm də ərəb mənşəli leksik qatların sintezindən yaranmış, müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmış, səmərəli və işlək sözlərdəndir.

“Önəm” Sözünün Müasir Azərbaycan Dilində İstifadə Sahələri

“Önəm” sözü müasir dövrümüzdə müxtəlif səviyyələrdə və fərqli kontekstlərdə istifadə olunur. Onun ən aktiv işlənmə sahələri bunlardır:

• Sosial münasibətlərdə: “Valideynlərin fikrinin önəmi böyükdür.”
• Elm və təhsildə: “Təhsilin cəmiyyət üçün önəmi danılmazdır.”
• Psixologiyada: “İnsanın özünü dəyərli hiss etməsi önəmin psixoloji aspektidir.”
• İqtisadiyyatda və siyasətdə: “İnvestisiyaların ölkə iqtisadiyyatı üçün önəmi böyükdür.”

“Önəm” eyni zamanda yazılı ədəbi nümunələrdə, publisistik yazılarda, elmi məqalələrdə, rəsmi çıxışlarda, mediada və sosial şəbəkələrdə çox geniş işlənir. Bu sözün işlədildiyi cümlələrdə əsas fikir obyekt və ya subyektin dəyər və vacibliyini vurğulamaqdır.

Sinonimləri, Antonimləri və Məna Çalarları

“Önəm” sözünün sinonimləri sırasında “əhəmiyyət”, “vaciblik”, “dəyər”, “üstünlük”, “mühümlük” kimi sözlər var. Bu sözlər bəzən eyni cümlədə bir-birini əvəz edə bilər, lakin “önəm” daha çox diqqət və seçicilik vurğusunu gücləndirir.

Antonimi isə “önəmsizlik”, “əhəmiyyətsizlik”, “dəyərsizlik”, “vacibsizlik” kimi ifadələrdir.

Məna çalarları isə kontekstdən asılı olaraq daha fərqli emosional və məntiqi vurğu ala bilər. Məsələn, “böyük önəm”, “xüsusi önəm”, “az önəm” kimi ifadələrlə dərəcə və intensivlik bildirilə bilər.

Psixoloji və Sosial Kontekstdə “Önəm” Anlayışı

Psixologiyada “önəm” anlayışı insanın daxili aləmində hansısa bir şeyin (hadisə, insan, fikir, predmet və s.) xüsusi yer tutmasını, fərdin və ya cəmiyyətin həmin obyekti dəyərli və vacib hesab etməsini göstərir. İnsanın özünü, başqasını və ya ictimai prosesi “önəmli” hesab etməsi onun həyat keyfiyyətinə, qərarlarına və motivasiyasına ciddi təsir edir. Sosial münasibətlərdə isə “önəm” status, hörmət, diqqət və nüfuzun əsas göstəricisi kimi çıxış edir.

Yazılı və Şifahi Nitqdə “Önəm” Sözündən İstifadə Nümunələri

Dilimizin gündəlik ünsiyyətində “önəm” sözünə tez-tez rast gəlinir. Aşağıda bu sözlə bağlı bir neçə tipik nümunə verilir:

• “Onun sözlərinin önəmini dərhal başa düşdüm.”
• “Bu layihənin reallaşması strateji önəm kəsb edir.”
• “Bəzi xırda məsələlərə həddindən artıq önəm vermək düzgün deyil.”
• “Dostluq münasibətlərində səmimiyyətin önəmi böyükdür.”
• “Zamanın dəyəri və önəmi heç vaxt azalmır.”

Bu cümlələrdə “önəm” həm şəxsi münasibətlərdə, həm də cəmiyyət və dövlət üçün vacib hadisələrdə əsas məna yükünü daşıyır.

“Önəm” Sözünün Tarixi və Müasir Dillərdə Analizi

Azərbaycan dilində “önəm” sözü əsasən 20-ci əsrin ikinci yarısından etibarən, Türkiyə türkcəsinin təsiri ilə geniş yayılıb və əvvəlki “əhəmiyyət”, “dəyər”, “vaciblik” kimi sözləri qismən əvəzləyib. Bu, dilin sadələşməsi və dinamik inkişafı prosesi ilə bağlıdır. Eyni zamanda, “önəm” sözü Türkiyə türkcəsində “önem”, özbək, qazax, türkmən dillərində də bənzər mənalarla istifadə olunur.

Dilimizin Zənginliyində “Önəm” Sözünün Rolu

“Önəm” kimi sözlər dilin zənginləşməsi, üslub müxtəlifliyinin və ifadə imkanlarının artması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu sözün qısa, yığcam və asan başa düşülən olması onu müxtəlif yaş və sosial qruplar arasında populyarlaşdırıb. Eyni zamanda, “önəm” sözünün fəal istifadəsi yeni leksik və üslubi imkanlar açır və dilin yenilənmə potensialını artırır.

“Önəm” Azərbaycan dilinin ən funksional və emosional sözlərindən biridir. O, istər gündəlik ünsiyyətdə, istərsə də elmi və rəsmi mətnlərdə, insan həyatının hər bir sferasında obyekt və ya hadisənin dəyərini, vacibliyini və seçiciliyini ifadə edir. Etimoloji baxımdan həm türk, həm də ərəb leksik qatlarının sintezi kimi ortaya çıxan “önəm” sözünün müasir dilimizdəki fəallığı, onun sosial-psixoloji və mədəni dəyərini daha da artırır. “Önəm” yalnız bir şeyin vacibliyini bildirmir, həm də insan münasibətlərində və cəmiyyət həyatında dəyərlərin seçilməsində, prioritetlərin müəyyən olunmasında əsas rol oynayır. Bu səbəbdən “önəm” dilimizin zəruri və əvəzolunmaz ifadələrindən biridir.

Ən Çox Verilən Suallar