Ölçmə: Anlayışı, Tarixi İnkişafı

İnsan cəmiyyətində elm, texnika, gündəlik həyat və istehsalat prosesləri ölçməsiz təsəvvür edilə bilməz. Ölçmə anlayışı insan fəaliyyətinin bütün sahələrində — evdən, təhsildən və bazar münasibətlərindən başlayaraq, böyük sənaye, elm və texnologiya sahələrinə qədər – aparıcı rola malikdir. Ölçmənin köməyi ilə biz ətrafımızdakı aləmin həcmini, kütləsini, uzunluğunu, zamanını, temperaturunu və bir çox digər parametrlərini dəqiq müəyyənləşdiririk. Bu, elmi tədqiqatdan gündəlik alış-verişə qədər həyatımızı asanlaşdıran, nizamlayan və obyektivləşdirən universal prosesdir.

Ölçmə Anlayışı və Əsas Prinsipləri

“Ölçmə” dedikdə, müəyyən bir kəmiyyətin (böyüklüyün) seçilmiş ölçü vahidi ilə müqayisə edilməsi və onun rəqəmlə ifadə olunması prosesi başa düşülür. Ölçmə prosesi təkcə sadə qarşılaşdırma deyil, həm də obyektiv reallığın analitik şəkildə ifadəsi, nəticələrin təkrarlanması və yoxlanması imkanıdır. Hər bir ölçmə obyektinin və ya hadisənin təbiətinə, məqsədinə və istifadə olunan vasitələrə görə fərqlənir.

Əsas prinsiplər bunlardır:

• Müəyyənlik və dəqiqlik: Hər ölçmə əməliyyatı konkret nəticə verir.
• Müqayisə və nisbilik: Ölçmə mütləq deyil, qəbul edilmiş vahid və standartlarla müqayisə əsasında aparılır.
• Yenidənqurma və təkrarlanma: Eyni şəraitdə ölçmə təkrar aparılanda, nəticə oxşar olmalıdır.
• Etibarlılıq və obyektivlik: Ölçmə subyektiv mülahizədən azaddır.

Ölçmə Tarixi və İnkişaf Yolu

Ölçmə insan tarixinin ən qədim dövrlərindən bəri mövcuddur. İlk ölçmə alətləri və vahidləri əkinçilik, ticarət, inşaat və astranomiya üçün lazım olub. Qədim Misirdə və Mesopotamiyada uzunluq ölçüsü üçün “dirsək”, çəkidə “şəkil”, həcmdə isə “amfor” kimi vahidlər istifadə edilirdi. Antik Yunanıstan və Roma dövründə isə ölçü sistemləri standartlaşmağa başladı. Orta əsrlərdə isə ticarətin, elmin və texnologiyanın inkişafı ilə daha dəqiq və vahid ölçü sistemlərinə ehtiyac yarandı.

17-18-ci əsrlərdə elmi inqilabdan sonra ölçmə sistemləri dəqiqlik və rəsmi standartlaşdırmaya keçdi. 1799-cu ildə Fransada metr sistemi yaradıldı və zamanla beynəlxalq standartlara çevrildi. Hazırda bütün dünyada ölçü vahidlərinin Beynəlxalq Sistemi (SI sistemi) qəbul olunmuşdur. Bu sistem ölçmənin vahid dilini və qlobal dəqiqliyini təmin edir.

Ölçmənin Əsas Növləri və Tətbiq Sahələri

Ölçmə çoxşaxəli bir sahədir və aşağıdakı əsas kateqoriyalara bölünür:

Fiziki Ölçmələr

Buraya uzunluq (metr), kütlə (kilogram), zaman (saniyə), temperatur (kelvin, selsi), elektrik cərəyanı (amper), işıq gücü (kandela), maddə miqdarı (mol) və digər fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsi daxildir. Məsələn, mühəndislik, memarlıq, fizika və kimyada bu tip ölçmələr aparılır.

Bioloji və Tibbi Ölçmələr

Orqanizmlərin boyu, çəkisi, qan təzyiqi, bədən temperaturu, qan göstəriciləri və sair parametrlərin dəqiq ölçülməsi səhiyyə və biotibbi elmlər üçün vacibdir. Müasir tibbdə ultrasəs, rentgen, tomoqrafiya və laborator diaqnostika ölçmələri geniş tətbiq olunur.

Sosial və İqtisadi Ölçmələr

Əhali sayının, gəlirin, inflyasiyanın, iqtisadi inkişaf göstəricilərinin, sorğuların və ictimai rəyə dair nəticələrin statistik ölçülməsi sosial və iqtisadi planlaşdırmada əsas rol oynayır.

Təhsil və Psixologiyada Ölçmə

Qiymətləndirmə, test nəticələri, bilik və bacarıq səviyyəsinin ölçülməsi, psixoloji testlər və anketlər bu kateqoriyaya daxildir.

Ölçmə Vahidlərinin Sistemi və Standartlaşdırma

Müasir dünyada ölçmənin standartlaşdırılması beynəlxalq əməkdaşlıq və inkişaf üçün əsas şərtdir. Ən çox qəbul edilən vahidlər Beynəlxalq Vahidlər Sistemi (SI – Système International d’Unités) ilə müəyyənləşdirilib. Bu sistemdə yeddi əsas ölçü vahidi (metr, kilogram, saniyə, amper, kelvin, kandela, mol) və bunlardan törəyən onlarla törəmə vahid mövcuddur.

Hər bir ölkədə standartlaşdırma institutları, ölçü və metrologiya laboratoriyaları vasitəsilə ölçmə alətləri və metodları dövlət və beynəlxalq tələblərə uyğunlaşdırılır. Bu proses məhsulların, xidmətlərin, elmi tədqiqatların və istehsalatın qlobal uyğunluğunu təmin edir.

Ölçmə Səhvləri və Dəqiqlik

Heç bir ölçmə tam dəqiq olmur. Ölçmədə iki əsas səhv növü var:

• Təsadüfi səhvlər: Qısa müddətli və təkrarlanan ölçmələrdə yaranan, müxtəlif təsirlərdən qaynaqlanan, statistik metodlarla azaldıla bilən səhvlərdir.
• Sistemli səhvlər: Ölçmə cihazlarının, metodun və ya şərtlərin düzgün seçilməməsindən yaranan, daimi və istiqamətli səhvlərdir.

Dəqiqlik, həssaslıq və doğruluq kimi anlayışlar ölçmənin keyfiyyət göstəriciləridir. Müasir cihazlar və kalibrləmə sistemləri səhvlərin minimuma endirilməsinə imkan verir.

Ölçmənin Gündəlik Həyatda Rolu

Ölçmə yalnız elmi və istehsalat sahələri üçün deyil, gündəlik həyat üçün də əvəzolunmazdır. Paltar seçərkən ölçü götürürük, yemək bişirərkən qram və litr hesablayırıq, idmanla məşğul olanda məsafə və zaman ölçürük, alış-verişdə çəkini və həcmi yoxlayırıq. Hər bir insan, istər şagird, istər həkim, istər mühəndis və ya evdar qadın olsun – ölçmə anlayışı ilə hər gün qarşılaşır.

Ölçmə və İnnovasiya

Son illərdə rəqəmsal texnologiyaların inkişafı ölçmənin də mahiyyətini dəyişib. Avtomatlaşdırılmış sensorlar, smart cihazlar, IoT (əşyaların interneti), GPS və yeni nəsil proqram təminatları ölçmə prosesini sürətləndirir və insan səhvini minimuma endirir. Bu texnologiyalar sənaye, kənd təsərrüfatı, səhiyyə və hətta ev həyatında ölçməni daha dəqiq və rahat edir.

Ölçmə cəmiyyətin, elmin, sənayenin və gündəlik həyatın fundamental hissəsidir. Hər bir müasir cəmiyyətin inkişaf səviyyəsini, istehsalatın keyfiyyətini, elmi nailiyyətləri və gündəlik məişətin rahatlığını məhz ölçmə proseslərinin səviyyəsi müəyyənləşdirir. Çünki ölçmə olmadan heç bir sahədə obyektiv nəticə, səmərəli idarəetmə və sağlam qiymətləndirmə mümkün deyil. Ölçmə həyatımızın elə bir hissəsidir ki, onsuz sadə gündəlik davranışdan tutmuş, mürəkkəb sənaye proseslərinə qədər hər şeydə qeyri-müəyyənlik, çaşqınlıq və xaos yaranar. Obyektivlik ölçmənin ən vacib tələblərindən biridir. Obyektiv ölçmə subyektiv təəssüratlara əsaslanmır, real rəqəmlər və faktlarla təsdiqlənir. Məhz bu obyektivlik elmi tədqiqatların doğruluğunu, məhsulların keyfiyyətini, texnoloji proseslərin təhlükəsizliyini və insanların gündəlik ehtiyaclarının düzgün qarşılanmasını təmin edir. Etibarlılıq isə ölçmə nəticələrinin dəyişməzliyi, təkrarlanması və müxtəlif şəraitdə stabil qalması ilə bağlıdır. Məsələn, bir laboratoriyada, fabrikdə və ya evdə eyni ölçmə eyni nəticə verməlidir – yalnız bu halda ölçmə etibarlı sayılır.

Ən Çox Verilən Suallar