özət: Lüğəvi Mənası, Dilimizdə İstifadəsi

Azərbaycan dilində hər bir söz öz semantik yükü və kontekstual istifadəsi ilə xüsusi məna daşıyır. Bu baxımdan “özət” sözü də istər dilin leksik sistemində, istərsə də gündəlik ünsiyyətdə özünəməxsus yerə malikdir. Müasir dövrdə informasiya axınının artması ilə bərabər, məlumatların daha qısa və aydın formada çatdırılması ehtiyacı da yüksəlib. Bu ehtiyacın təməlində duran anlayışlardan biri də məhz “özət”dir. Əsərin, məqalənin, çıxışın və ya hər hansı bir məlumatın əsas hissəsini qısa və dəqiq formada təqdim etmək üçün istifadə olunan bu söz, həm yazılı, həm də şifahi nitqdə olduqca önəmli funksiyanı yerinə yetirir.

“Özət” termini, sadəcə qısaltma və ya xülasə demək deyil, o həm də əsas ideyanın, nüvənin ifadəsi, ümumi mənzərənin cəmi kimi çıxış edir. Xüsusən də elmi məqalələrdə, dərsliklərdə, diplom və dissertasiya işlərində, xəbərlərdə, hətta sosial şəbəkə postlarında belə bu anlayışa tez-tez rast gəlmək mümkündür. Müəyyən bir informasiyanı qarşı tərəfə daha anlaşıqlı və konsentrasiyalı şəkildə çatdırmaq, oxucunu və ya dinləyicini əsas məğzə yönləndirmək məqsədilə özətlərdən geniş istifadə olunur.

Özət Sözünün Lüğəvi Mənası

“Özət” sözü Azərbaycan dilinə türkcədən keçmişdir və əsas mənası “xülasə”, “qısa məzmun”, “əsas cizgilərin ifadəsi” kimi anlaşılır. Lüğəvi baxımdan “özət” dedikdə bir mətnin və ya nitqin əsas ideyalarının qısa şəkildə ifadəsi başa düşülür. Bu söz bir çox dillərdə analoji formalarla mövcuddur. Məsələn, ingilis dilində “summary”, rus dilində “резюме”, ərəb dilində “ملخص” və fransız dilində “résumé” kimi formalaşmışdır.

Ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik sahəsində “özət” termini geniş şəkildə təhlil edilir. Bu anlayış təkcə qrammatik və leksik çərçivədə yox, eyni zamanda üslub və semantika aspektindən də qiymətləndirilir. Belə ki, bir mətnin özəti həmin mətndəki bütün əsas ideyaların qısa, lakin mənalı şəkildə çatdırılmasını tələb edir.

Tarixi Və Etimoloji Mənşə

“Özət” sözünün kökü qədim türkcə “öz” və “ət” sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. “Öz” burada əsas, nüvə, məğz, mənasını daşıyır. “Ət” isə qədim türk dillərində mövcud olan, tamamlıq bildirən sonluqdur. Bu baxımdan “özət” termini “əsas hissənin təqdimatı”, “məzmunun xülasi” kimi izah olunur. Türk dillərində bu söz formalaşaraq həm gündəlik, həm də elmi istifadəyə daxil olmuşdur.

Əski Osmanlı ədəbiyyatında və rəsmi yazışmalarda da “özət” anlayışına bənzər “xülasə”, “nüvə”, “ləbü-ləbab” və ya “məzmun” sözləri istifadə olunub. Lakin müasir dildə məhz “özət” sözü həm sadəliyi, həm də semantik çevikliyi ilə daha funksional qəbul edilib və geniş yayılıb.

Dilimizdə İstifadə Sahələri

“Özət” sözü Azərbaycan dilində həm yazılı, həm də şifahi nitqdə çox geniş istifadə olunur. Əsas tətbiq sahələri aşağıdakılardır:

1. Təhsil sahəsi – Tələbələr yazdıqları elmi işlərin və ya təqdim etdikləri layihələrin əvvəlində özət bölməsi əlavə edirlər. Bu bölmədə ümumi məlumat qısa və konkret şəkildə təqdim olunur.
2. Media və jurnalistika – Xəbər materiallarının əvvəlində və ya sonunda əsas ideyanı əhatə edən qısa məlumat verilir ki, bu da oxucunun mövzuya tezliklə adaptasiya olunmasını təmin edir.
3. Elmi araşdırmalar – Beynəlxalq elmi jurnallarda istənilən məqalənin əsas hissəsindən öncə “abstract” və ya “özət” təqdim olunur.
4. Texniki sənədlər – Protokol, hesabat, təlimat və layihə sənədlərində qısa xülasə vermək üçün istifadə olunur.
5. Sosial şəbəkə və bloqlar – Oxucu diqqətini cəlb etmək məqsədilə uzun yazıların əvvəlində və ya sonunda mövzuya dair özət paylaşılır.

Özət Hazırlama Prinsipləri

Effektiv və doğru hazırlanmış özət aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır:

• Qısa və konkret olmalıdır: Əsas ideyanı əlavə izahata ehtiyac qalmayacaq şəkildə təqdim etməlidir.
• Obyektivlik prinsipi əsas alınmalıdır: Müəllifin şəxsi fikirlərindən uzaq, faktlara əsaslanmış şəkildə ifadə olunmalıdır.
• Əsas məqamlar vurğulanmalıdır: Orijinal mənbədəki ən önəmli tezislər, nəticələr və qənaətlər özətdə yer almalıdır.
• Oxucu üçün anlaşıqlı olmalıdır: Terminologiya və struktura diqqət edilməlidir.
• Orijinal mətni əks etdirməlidir: Plagiatdan uzaq, mənbəyə sadiq qalmaq vacibdir.

Özətin Əhəmiyyəti

Özət sadəcə bir yazının qısa forması deyil. Onun əsas vəzifəsi çoxsaylı məlumat axınını süzgəcdən keçirməklə, yalnız oxucu üçün vacib olan hissələri təqdim etməkdir. Bu, həm zamana qənaət edir, həm də mənbənin əsas ideyasını daha səmərəli çatdırmağa imkan yaradır.

• Akademik sferada – Özət elmi işin əsas nəticələrini ümumi şəkildə təqdim etməklə müəllifin məqsədini aydınlaşdırır.
• Biznes dünyasında – Təklif və layihələrə dair icmal hazırlanarkən özət rəhbər şəxslərin qısa zamanda qərar verməsini asanlaşdırır.
• Texnoloji sahədə – İstifadəçi təlimatlarında qısa xülasələr istifadəçilərə rahatlıq vəsait yaradır.
• Media və informasiya yayımında – Xəbərlərin önündəki xülasə oxucunu daha tez cəlb edir.

Müasir Texnologiyada Özətin Rolu

Süni intellekt və mətn emalı texnologiyalarının inkişafı ilə “özət çıxarma” prosesləri avtomatlaşdırılmağa başlayıb. Müasir sistemlər – məsələn, ChatGPT və digər AI texnologiyaları – mətnin özətini çıxarmaqda effektiv vasitə kimi istifadə olunur. Bu cür sistemlər həm xəbər portallarında, həm elmi bazalarda, həm də təhsil texnologiyalarında özətlərin hazırlanmasını sürətləndirir.

Texnologiyada bu proses iki formada həyata keçirilir:

1. Ekstraktiv özət – Orijinal mətnin içindən mühüm cümlələri seçərək təqdim edir.
2. Abstraktiv özət – Mətndəki məlumatı anlayaraq yenidən yazır və daha yaradıcı şəkildə ümumiləşdirir.

Bu metodların geniş tətbiqi gələcəkdə jurnalistika, təhsil və hətta hüquq sənədlərində də effektivlik yaradacaq.

Cəmiyyətin Düşüncə Tərzində Özətin Təsiri

Cəmiyyətin informasiya emal etmə tərzi də zamanla dəyişmişdir. İnsanlar artıq daha az zamanda daha çox məna yüklü məlumat almaq istəyirlər. Bu tendensiya “özət düşüncə” deyilən bir anlayışa yol açıb. Yəni insanlar uzun mətnlərə deyil, onların əsas məğzini əhatə edən özətə üstünlük verirlər. Bu, həm tənbəllik yox, həm də informasiya effektivliyi baxımından izah edilə bilər.

Cəmiyyətdə bu dəyişiklik aşağıdakı təsirlərlə nəticələnmişdir:

• Kitabların qısa xülasələri daha çox oxunur
• Məqalələrin nəticə və özət hissələri əsas məlumat kimi qəbul olunur
• Sürətli qərarvermə prosesində özət əsas rol oynayır

Yalan Məlumatın Yayılmasında Özətin Rolu

Özətin faydalı tərəfləri ilə yanaşı, düzgün tərtib olunmadıqda fəsadları da ola bilər. Məlumatın yanlış təqdim olunması, əsas ideyanın təhrif edilməsi, lazımi məqamların buraxılması nəticəsində cəmiyyətdə çaşqınlıq yarana bilər. Bu səbəbdən özət hazırlayan şəxsin məsuliyyəti böyükdür.

Özət nə qədər qısa olsa da, o, tam məsuliyyətli və elmi-etibarlı şəkildə hazırlanmalıdır. Yoxsa dezinformasiya və manipulyasiya riski ortaya çıxır. Xüsusən, sosial şəbəkələrdə kontekstdən çıxarılmış özət cümlələri böyük fəsadlara səbəb ola bilər.

Təhsil Sistemində Özət Bacarığının İnkişafı

Azərbaycan təhsil sistemində “özət çıxarma” bacarığı aşağı siniflərdən etibarən şagirdlərə aşılanmalıdır. Oxunan mətndən nəticə çıxarma, əsas ideyanı müəyyənləşdirmə, konkret cümlələrlə təqdim etmə – bunlar həm yazılı nitqin inkişafı, həm də təfəkkürün təkamülü baxımından vacibdir.

Universitetlərdə bu bacarıq daha da təkmilləşdirilərək elmi yazılara tətbiq olunmalıdır. Dissertasiya və magistr işlərində “özət” hissəsi tələbənin öz araşdırmasını nə dərəcədə qavradığını və təqdim edə bildiyini göstərən əsas meyardır.

“Özət” sözü Azərbaycan dilinin funksional və leksik cəhətdən önəmli ifadələrindən biridir. Onun istifadəsi, xüsusən də müasir informasiya dövründə, hər kəs üçün əhəmiyyətli bacarıq sayılır. Yaxşı hazırlanmış özət informasiyanın strukturlaşdırılmış, düzgün və səmərəli şəkildə ötürülməsinə xidmət edir. Həm təhsildə, həm mediada, həm də sosial həyatda özətlərin rolu danılmazdır. Əgər cəmiyyət doğru özət təqdim etməyi və dərk etməyi öyrənsə, informasiya savadlılığı və təhlil bacarıqları yüksələcək. Özət yalnız bir söz deyil – bu, informasiyanın səliqəli, aydın və təsirli şəkildə təqdim olunmasının açarıdır.

Ən Çox Verilən Suallar