Ötükən Şəhəri: Coğrafiyası, Tarixi Əhəmiyyəti

Ötükən şəhəri türk və monqol etnoqrafiyasının, qədim Asiya coğrafiyasının ən sirli, müqəddəs və əfsanəvi toponimlərindən biri kimi dəyərləndirilir. Türkoloji mənbələrdə və qədim türklərin şifahi yaddaşında bu ad bəşəriyyətin tarixi, mifologiyası, dini və dövlətçilik ənənələri ilə sıx bağlıdır. Ötükən sözünün mahiyyəti, onun müxtəlif dövrlərdə daşımış olduğu dini, siyasi və sosial anlamlar türk dünyasının mədəniyyət xəzinəsində xüsusi yer tutur. Bu şəhər təkcə bir coğrafi məkan deyil, həm də türk tayfalarının birliyi, dövlətçiliyin beşiyi və inanc dünyasının mərkəzi kimi simvolizə edilir. Qədim mənbələrdə, xüsusən Mahmud Kaşğarlının “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərində, Ötükən həm tanrıların yaşadığı yer, həm də türk tayfalarının məskunlaşdığı müqəddəs ərazi kimi təqdim olunur. Şaman inancının dərin izləri Ötükənə hopmuş, burada yer və göy, insan və ruhlar arasında bir körpü yaranmışdır. Elə buna görə də, hər bir türk tayfası üçün Ötükən, yalnız bir şəhər deyil, kökünə, tarixinə, ruhuna bağlılığın rəmzi sayılıb.

Etimologiyası və Simvolik Dəyərləri

Ötükən adının mənşəyi, ehtimal ki, monqol və türk dilləri arasında ortaq etnoqrafik və dini təbəqələrlə bağlıdır. Tədqiqatçıların fikrincə, “ötükən” toponimi qədim türk və monqol dillərində “hökmdar qadın ölkəsi”, “sitayiş edilən yer”, “müqəddəs dağ”, “səcdəgah” mənalarını ifadə edir. Qədim türklər üçün dağlar və dağ silsilələri ilahi qüvvənin, torpağın və səmanın birləşdiyi nöqtələr hesab olunurdu. Ötükən də məhz belə bir inancın simvoludur. L. Potapov və M. Seyidovun fikirlərinə əsaslanaraq, bu ad “yaradan ata” və “yaradan xan” anlayışları ilə eyniləşdirilmişdir. Toponim həmçinin, xalqın rifahı, bolluq, xoşbəxtlik, məhsuldarlıq gətirən bir varlıq kimi qəbul edilmişdir. Müasir tuvin dilində “Ütüqen” şəklində rast gəlinən bu söz “örtülü dağ silsiləsi”, “sıra dağlar” mənasını verir. Tarix boyu Yuxarı Yenisey ərazisində yerləşən Ötükən qədim türklərin müqəddəs ziyarət nöqtəsi, duaların və ayinlərin icra edildiyi bir məkan olmuşdur. Toponimin özündə cəmləşdirilən mifoloji məna türk və monqol xalqlarının ortaq dünyagörüşünün təzahürüdür.

Ötükənin Coğrafiyası və Tarixi Əhəmiyyəti

Tarixi mənbələrə əsasən, Ötükən şəhəri Yuxarı Yenisey ərazisində, hazırda Rusiya və Monqolustan sərhədləri yaxınlığında yerləşən qədim bir məkandır. Bu ərazi, əsasən, sıx meşələr, uca dağlar və geniş vadilərlə əhatə olunmuşdur. Ötükən, Göytürklərin, uyğurların və digər qədim türk tayfalarının paytaxtı, idarəetmə və inanc mərkəzi olmuşdur. Burada həm siyasi, həm də dini qərarlar qəbul edilir, qəbilələr bir araya toplaşaraq ümumtürk şuralarını keçirirdilər. Bilgə xaqanın Orxon abidələrində qeyd etdiyi kimi, “Türk məmləkətinin ürəyi” hesab edilən Ötükən, türklərin tarix səhnəsində bir güc və birliyin simvoluna çevrilmişdi. Çin mənbələrində və abidələrdə də bu şəhərin adı tez-tez çəkilir, xüsusilə çətin dövrlərdə türklərə “Ötükən meşəsindən ayrılmayın” tövsiyəsi verilir. Bu da, Ötükənin yalnız coğrafi deyil, ideoloji və mənəvi baxımdan da vacib bir yer olduğunu təsdiqləyir. Ötükən, türklərin tarixində paytaxt funksiyasını yerinə yetirmiş, dövlətçiliyin və sivilizasiyanın mərkəzinə çevrilmişdir.

Şamanizmdə və Tenqriçilikdə Ötükənin Yeri

Ötükən şəhəri yalnız siyasi və mədəni mərkəz deyil, həm də qədim türk şamanizminin, tenqriçiliyin əsas ziyarətgahlarından biri olmuşdur. Şaman inancında Ötükən Tanrıların yaşadığı, ruhların toplandığı müqəddəs bir məkan kimi qəbul edilirdi. Monqol və türk mifologiyasında bu ad birbaşa Torpaq Ana və Göy Tanrı ilə əlaqələndirilirdi. Xüsusilə Göytürk imperiyası dövründə Ötükən-Kültü və Tengri-Kültü anlayışları bütün tayfa və boyların inanc sistemində böyük rol oynayıb. Qədim türklərin ənənəvi inancına görə, Torpaq Ananın “kefi” ağacların və bitkilərin vəziyyəti ilə ölçülürdü; əgər ağaclar sağlam, meyvələr bol olurdusa, bu, Torpaq Ananın insanlardan razı olduğunun göstəricisi sayılırdı. Dualar və qurbanlar da məhz Ötükən torpağında, böyük və qədim ağacların kölgəsində icra edilirdi. Bu ritual və ayinlər, toplumun birliyini və Tanrı ilə əlaqəsini möhkəmləndirirdi. Eyni zamanda, monqol və türk mifologiyasında Etügen, Itügen, Odigan kimi paralel formalarla rast gəlinən Ötükən adı müxtəlif xalqların inanc və dünyagörüşündə ortaq simvola çevrilmişdir.

Ötükən və Türk Kosmologiyasında Yer-Sub Anlayışı

Qədim türklərin kosmoloji dünyagörüşündə yer və göy anlayışları arasında körpü rolunu oynayan mərkəzi məkan kimi Ötükənin xüsusi rolu olub. Yer-Sub adlanan bu inanc sistemində torpaq, su, dağlar və ormanlar müqəddəs hesab edilirdi. Ötükən həm real coğrafi məkan, həm də kosmoloji modeldə “yerin mərkəzi”, dünyanın nəbzi və bütün türk tayfalarının ruhani bağlandığı başlanğıc nöqtəsi kimi görülürdü. Ənənəvi inancda Yer-Subun qoruyucu ruhları, xüsusən də Torpaq Ana, xalqın rifahı, bolluğu və təhlükəsizliyi üçün duaların ünvanı olub. Bu baxımdan, Ötükəndə keçirilən dövlət şuraları, dini ayinlər və qurban mərasimləri yalnız siyasi və sosial deyil, həm də mistik və kosmik ölçüyə malik idi. Yer və Göy Tanrı anlayışları arasında balansın saxlanması qədim türklərin mənəvi aləminin ayrılmaz hissəsi idi. Məhz buna görə də, Ötükən yalnız fiziki mərkəz deyil, həm də mifoloji və ruhi sabitliyin simvolu olaraq tarixin bütün dövrlərində önəmli yer tutub.

Ötükən: Türk Dastanlarında və Əfsanələrində

Ötükən adı türk dastanları, xalq nağılları və əfsanələrinin ən əzəmətli və sevilən simvollarından biri kimi min illərdir nəsildən-nəsilə ötürülür. Xüsusilə Oğuz Kağan dastanında və digər klassik türk epik əsərlərində Ötükən, qəhrəmanların doğulduğu, böyüdüyü və dövlət qurduğu müqəddəs bir diyar kimi təsvir edilir. Folklorda Ötükənin meşələri, dağları, suları yalnız təbiət zənginliyi deyil, həm də ruhlar və ilahi varlıqlarla dolu ərazilərdir. Hətta müasir türkdilli xalqların ağız ədəbiyyatında belə, Ötükən haqqında mifoloji motivlər, qoruyucu ruhlar, bolluq, bərəkət və səadət mövzuları geniş şəkildə əks olunur. Qədim türklərin qəhrəmanlıq və igidlik dastanlarında Ötükən bəzən “itirilmiş vətən”, bəzən “qayıdışın rəmzi”, bəzən də “sonsuz güc və hikmət mənbəyi” kimi ön plana çıxır. Bu mədəni yaddaş, Ötükənin türk kimliyində və mentalitetində silinməz izlər buraxdığını göstərir.

Ötükən Mifinin Müasir Kimlik və İdeoloji Simvolikası

Müasir dövrdə Ötükən təkcə qədim tarixin bir hissəsi deyil, eyni zamanda türk xalqlarının ortaq kimlik və milli ideologiyasının simvoluna çevrilib. Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və digər müstəqil türk dövlətlərində Ötükən adının təbliğatı və simvolik mənası daha da aktuallaşıb. Yeni nəsil ədəbiyyatda, elmi-tədqiqatlarda, musiqi və sənətdə Ötükən motivləri milli birlik, kökə bağlılıq və ortaq tarix duyğusunun ifadə vasitəsinə çevrilir. Bir çox ictimai təşkilatlar, dərnəklər və mədəniyyət layihələri Ötükən adını yaşatmaq və gələcək nəsillərə ötürmək üçün müxtəlif layihələr həyata keçirirlər. Bu proses türk xalqları arasında həm tarixə dərin maraq, həm də mədəni intibah dalğası yaradır. Müasir ideoloji diskursda Ötükən türkçülük, vətənpərvərlik və köklərə sadiqlik anlayışlarının ən güclü simvollarından biri kimi qəbul edilir və bütün dünyada yaşayan türklər üçün ilham qaynağına çevrilir.

Ötükən Şəhəri və Qədim Türk Dövlətçiliyi

Ötükən təkcə dini və mifoloji məkan deyil, həm də qədim türklərin dövlətçilik tarixinin rəmzidir. Göytürk və Uyğur imperiyaları dövründə burası böyük xaqanların, hökmdarların iqamətgahı, dövlət məclislərinin və hərbi toplantıların mərkəzi olub. Dövlətin əsas qərarları, qanun və fərmanlar məhz Ötükəndə elan edilirdi. Şəhərin strateji mövqeyi onu həm daxili, həm də xarici düşmənlərdən qorunmaq üçün ideal bir məkana çevirirdi. Qədim türklər üçün Ötükən həm də iqtisadi həyatın, ticarət yollarının kəsişdiyi, mədəniyyətin və biliklərin yayılıb inkişaf etdiyi bir ocaq idi. Burada yerləşən saraylar, məbəd və abidələr türklərin yüksək təşkilatlanma qabiliyyətinin, dövlət idarəçiliyinin və mədəni irsinin canlı nümunəsi idi. Bilgə xaqanın Orxon yazılı abidələrində “Türk xalqı Ötükəndə olduğu müddətdə güclü, ayrıldıqda zəif olur” kimi fikirlər yer alır və bu şəhərin dövlət üçün yaşamsal əhəmiyyətini bir daha önə çəkir.

Ötükən Adının Müasir Coğrafiyada və Folklorda İzləri

Zaman keçdikcə Ötükən adı yalnız qədim mənbələrdə deyil, həm də müasir türk xalqlarının folklorunda, etnoqrafiyasında və dillərində yaşamağa davam edib. Bu ad Tuvin, Yakut, Qazax, Qırğız və digər türk dillərində müxtəlif fonetik formalarla işlədilir və əsasən dağ silsiləsi, müqəddəs yer, ruhların məskəni kimi təsvir olunur. Monqol və Sibir xalqları arasında da Ötükən əfsanələri nəsildən-nəsilə ötürülür, burada yaşayanların dünyagörüşündə, adət-ənənələrində xüsusi yer tutur. Arxeoloji tədqiqatlar və tarixi mənbələr, Yuxarı Yenisey ərazisində yerləşən sıra dağların, meşələrin qədim türklərin ziyarət yeri olduğunu sübut edir. Müasir dövrdə belə, Ötükən adı türk xalqlarının birliyi, ortaq kökü və mifoloji yaddaşı kimi şeirlərdə, dastanlarda, musiqidə və hətta coğrafi adlarda öz əksini tapır. Bu, Ötükənin hələ də türk identikliyində, mənəvi və mədəni yaddaşında canlı yaşadığını göstərir.

Ötükən şəhəri və toponimi türk dünyasının tarixində, inanc sistemində, dövlətçilik ənənəsində və mifologiyasında əvəzsiz yer tutur. Bu ad bir tərəfdən qədim türklərin dövlət mərkəzi, digər tərəfdən isə ilahi, müqəddəs bir məkana çevrilmişdir. Əsrlər boyu türk tayfaları Ötükəni öz tarixinin, varlığının, gücünün rəmzi kimi qoruyub, gələcək nəsillərə ötürmüşdür. Burada qərar qəbul edilən məclislər, icra olunan dini ayinlər, yazılmış abidələr və toplanan tayfa şuraları türk mədəniyyətinin zənginliyini, birliyini və davamlılığını təmin etmişdir. Şamanizm və tenqriçilik ənənələrinin qoruyucu, bolluq və xoşbəxtlik bəxş edən ruhu ilə Ötükən türk xalqlarının mənəvi aləmində bu gün də yaşamaqdadır. Müasir dövrdə belə, Ötükən adı yalnız bir coğrafi məkan deyil, həm də ortaq kökə, birliyə, milli kimliyə olan bağlılığın simvolu kimi türk xalqlarının yaddaşında yaşayır və yeni tədqiqatlar, folklor nümunələri ilə daim zənginləşir.

Ən Çox Verilən Suallar