Öyrəşmək: Bioloji, Psixoloji Mexanizmlər

İnsanın yaşadığı mühitə, insanlara, yeni qaydalara, çətinliklərə və hətta xoşbəxtliyə öyrəşməsi bəzən həyatın ən diqqətəlayiq və bir o qədər də mürəkkəb proseslərindən biri olur. Öyrəşmək təkcə bir vərdiş deyil, insan psixikasının, duyğularının, düşüncə tərzinin formalaşmasında və həyat keyfiyyətinin dəyişməsində aparıcı rol oynayan bir prosesdir. Bəzi hallarda öyrəşmək insan üçün bir qoruyucu mexanizm, bəzən isə passivlik və biganəliyin səbəbi olur. Öyrəşmək termini gündəlik həyatda geniş mənada işlədilir: yeni bir iş yerinə, məktəbə, yaşadığın şəhərə, insanlara, fiziki şərtlərə, hətta müəyyən bir ağrıya və ya itkiyə alışmaq deməkdir. Hər bir insanın öyrəşmək mexanizmi fərqlidir; kimisi tez, kimisi isə uzun müddət ərzində yeni reallığa adaptasiya olur. Azərbaycan cəmiyyətində də öyrəşmək müxtəlif sosial və psixoloji aspektlərdə müşahidə olunur. Gündəlik qaydalardan tutmuş, milli dəyərlərə, məişət vərdişlərinə qədər öyrəşmək hər bir azərbaycanlının həyatında mühüm yer tutur və cəmiyyətin birlik, sabitlik və inkişafında rol oynayır.

Öyrəşmək Prosesi: Bioloji və Psixoloji Mexanizmlər

Öyrəşmək anlayışı həm psixoloji, həm də bioloji əsaslara malikdir. Bioloji baxımdan insan orqanizmi yeni şəraitə uyğunlaşmaq üçün müəyyən reflekslər yaradır. Məsələn, soyuq havaya, yüksək səslərə, yorucu iş rejiminə və digər xarici təsirlərə orqanizmin tədricən uyğunlaşması bir növ müdafiə sistemidir. Psixoloji baxımdan isə öyrəşmək insanın emosional və zehni reaksiyalarının dəyişməsi, yeni situasiyaya uyğun davranış formalaşdırması, müəyyən hissləri və reaksiyaları normal qəbul etməsi deməkdir. İnsan beynində baş verən neyrobioloji dəyişikliklər, yeni sinapsların yaranması və mövcud əlaqələrin güclənməsi öyrəşmə prosesinin elmi əsasını təşkil edir. Uşaq yaşlarından başlayaraq insan, valideynlərinə, evə, məktəbə, yeni tanışlara, qidalanma və davranış rejiminə öyrəşir. Yetkinlik dövründə isə bu proses daha mürəkkəb hal alır; insanlar iş həyatına, ailə münasibətlərinə, sosial rollara və yeni çağırışlara adaptasiya olurlar. Bəzi insanlar üçün yeniliyə öyrəşmək asan olur, digərləri isə uzun müddət stress, narahatlıq və hətta depressiya yaşayır. Əsas məqam ondan ibarətdir ki, öyrəşmək həm müsbət, həm də mənfi emosiyaların formalaşmasında və insanın gündəlik həyatında tarazlığın bərpa olunmasında vacib rol oynayır.

Sosial Münasibətlərdə və Ailədə Öyrəşməyin Rolu

Ailə və cəmiyyət daxilində öyrəşmək insan həyatında əvəzolunmaz yer tutur. Uşaq ilk gündən ailəsinə, ata-anasına, qardaş-bacısına, ailənin qaydalarına öyrəşir. Bu prosesin müvəffəqiyyəti uşağın psixoloji inkişafı, özünə inamı və sosiallaşması üçün əsasdır. Yeni ailə quran insan üçün də öyrəşmək vacibdir – başqa bir ailəyə, fərqli davranış modellərinə, məişət qaydalarına adaptasiya olmaq uzun zaman və səbr tələb edir. Sosial mühitdə isə iş yerinə, məktəb və universitet mühitinə, dostluq və qonşuluq münasibətlərinə öyrəşmək insanın sosial həyatının ayrılmaz hissəsidir. Bəzən insanlar yeni kollektivə daxil olduqda ilk vaxtlar yadlıq, utancaqlıq, özünü narahat hiss edirlər. Zamanla mühitə və insanlara öyrəşdikcə bu hisslər aradan qalxır, insan özünü daha rahat, azad və etibarlı hiss edir. Azərbaycanda isə qonaqpərvərlik, kollektiv dəstək və ailə bağlarının güclü olması insanların yeni şəraitə daha asan öyrəşməsinə şərait yaradır. Əks halda, öyrəşə bilməmək insanı tənhalığa, depressiyaya və sosial təcridə sürükləyə bilər.

Müsbət və Mənfi Öyrəşməyin Təsirləri

Öyrəşmək prosesi bəzən insanın həyat keyfiyyətini artırır, yeni şəraitdə uğur qazanmasına kömək edir, bəzən isə mənfi nəticələr doğurur. Müsbət öyrəşmə insana stressi azaldır, özünəinamı və rahatlığı artırır. Məsələn, yeni iş yerindəki stress və narahatlıq, müəyyən vaxtdan sonra adaptasiya nəticəsində aradan qalxır, insan işə motivasiyalı və məhsuldar olur. Yaxud uzun müddət fərqli bir ölkədə yaşayan azərbaycanlı miqrantların yeni mədəniyyətə, dillə, qaydalarla tanış olması və onları gündəlik həyatında rahatlıqla tətbiq etməsi uğurlu öyrəşmə nümunəsidir. Mənfi öyrəşmə isə insanı passivliyə, biganəliyə, hətta təhlükəli vərdişlərə alışdırır. Misal üçün, gündəlik səs-küyə, çirkliliyə, qeyri-sağlam münasibətlərə, zorakılığa öyrəşmək insanı həssaslıqdan uzaqlaşdırır, hətta bəzən zərərli vərdişlərin kök salmasına səbəb olur. Psixoloqlar bu halı “adətkarlıq” kimi qiymətləndirir və məsləhət görürlər ki, insan yalnız müsbət dəyərlərə, inkişaf etdirici mühitə və sağlam vərdişlərə öyrəşməyə çalışsın.

Yeni Mühitə və Dəyişikliklərə Öyrəşmək

İnsan həyatı boyunca çoxsaylı dəyişikliklərlə qarşılaşır. Yeni şəhərə köçmək, başqa ölkədə yaşamaq, məktəb və ya iş yeri dəyişdirmək, ailə həyatı qurmaq, valideyn olmaq, xəstəlik və ya itki yaşamaq – bütün bunlar insanın yeni reallığa öyrəşməsini tələb edir. Bu prosesin asan və ya çətin keçməsi insanın psixoloji dayanıqlığından, xarakterindən, dəstək çevrəsindən asılıdır. Bir çox insan üçün yeni mühitə öyrəşmək zaman alır; ilk günlər narahatlıq, qərarsızlıq, sosial izolyasiya hiss olunur. Lakin vaxt keçdikcə, insan yeni qaydalara, insanlara, gündəlik vərdişlərə uyğunlaşır və bu proses həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilir. Uşaq bağçasına və ya məktəbə yeni başlayan uşaqlar, başqa şəhərə universitetə gedən gənclər, iş dəyişdirən peşəkarlar bu mərhələdə psixoloji dəstəyə, ailənin, dostların diqqətinə ehtiyac duyurlar. Azərbaycanda ailə, dostluq və qonşuluq münasibətlərinin güclü olması insanın yeni şəraitə öyrəşməsində əsas rol oynayır. Dəyişikliklərə tez və sağlam adaptasiya olan insanlar daha tez uğur qazanır, stressdən uzaq olur, daha xoşbəxt və balanslı həyat yaşayırlar.

Psixologiyada Öyrəşmənin Sırf Elmi İzahı

Psixologiyada öyrəşmək (adətkarlıq, habituasiya) insanın təkrarlanan stimul və ya şəraitə verdiyi reaksiyanın tədricən zəifləməsi, bəzən isə tamamilə aradan qalxması prosesi kimi izah olunur. Əgər əvvəl insan yeni bir hadisəyə və ya stimula qarşı güclü emosional reaksiya verirdisə, zaman keçdikcə bu reaksiya azalır və həmin stimul insana təsirsiz görünməyə başlayır. Bu fenomen insan psixikasının müdafiə mexanizmi hesab olunur və həmçinin yaddaş, öyrənmə prosesləri ilə birbaşa əlaqəlidir. Uşaq yaşlarında başlayan bu proses, insanın həyat boyu müxtəlif situasiyalarda adaptasiya olmasına kömək edir. Eyni zamanda psixologiyada öyrəşmənin iki forması qeyd olunur: müsbət və mənfi öyrəşmə. Müsbət öyrəşmə insanı yeni bilik və bacarıqlara yiyələndirir, mənfi öyrəşmə isə bəzən apatiya, laqeydlik və yanlış davranış modellərinin formalaşmasına səbəb olur. Psixoloqlar tövsiyə edirlər ki, insan öz öyrəşmə vərdişlərini düzgün idarə etsin, daha sağlam və inkişaf etdirici mühitə uyğunlaşmağa səy göstərsin.

Öyrəşmək və İnsan Həyatında İrəliləyiş

Öyrəşmək insan həyatında inkişafa, müsbət dəyişikliklərə təkan verə bilər. Uğurlu fərdlərin həyat təcrübəsinə baxdıqda, onların yeni vərdişlərə, işə, mühitə tez və rahat şəkildə adaptasiya olduqları görünür. İdmançılar, sənətkarlar, müəllimlər və digər peşə sahibləri üçün öyrəşmək işdə peşəkar olmaq, psixoloji davamlılıq qazanmaq üçün vacib şərtdir. Hər bir yeni başlanğıc, yeni layihə, yenilik insanın öyrəşmə qabiliyyətini sınağa çəkir və uğura gedən yolun açarı da məhz bu bacarığın gücündədir. Uğurlu öyrəşmə insana rahatlıq, inam, yaradıcılıq, motivasiya, yeni imkanlar qazandırır. Əgər insan dəyişikliklərə tez adaptasiya olursa, o, stressə, çətinliklərə və həyat sınaqlarına daha dözümlü olur. Bunun üçün öz üzərində işləmək, yeni təcrübələrə açıq olmaq, öyrənməkdən çəkinməmək və pozitiv düşünmək əsas şərtlərdir.

Öyrəşmək insan həyatının ən təbii və dərin mexanizmlərindən biridir. Bu, təkcə passiv qəbul etmə deyil, həm də yeniliklərə adaptasiya, dəyişikliklərə qarşı dayanıqlıq, yeni imkanlara açıq olmaq, həyatda rahatlıq və balans tapmaq üçün vacib prosesdir. Sağlam və uğurlu öyrəşmə insana ruh yüksəkliyi, motivasiya, psixoloji tarazlıq və xoşbəxtlik gətirir. Əgər insan pis vərdişlərə və ya zərərli münasibətlərə yox, inkişaf etdirici, müsbət dəyərlərə öyrəşərsə, bu, onun həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırar. Öyrəşmək həm fərdi inkişaf, həm ailə, həm də cəmiyyətin rifahı üçün zəruri olan bir bacarıqdır. Azərbaycan cəmiyyətində öyrəşmək ənənələri, dəstək mexanizmləri və milli dəyərlərin köklü olması bu prosesi daha asan və təsirli edir. Hər bir fərd öz həyatında öyrəşmə prosesini düzgün idarə etməyi, yeni reallıqlara və çətinliklərə adaptasiya olmağı öyrənməlidir. Yalnız bu zaman insan öz potensialını tam reallaşdıra, xoşbəxt və uğurlu həyat sürə bilər.

Ən Çox Verilən Suallar