Azərbaycan xalqının söz yaradıcılığında heyvanlar, xüsusilə də atlarla bağlı leksika tarix boyu zəngin və rəngarəng olub. Əsrlər boyunca at, yalnız nəqliyyat və əmək vasitəsi deyil, həm də milli-mədəni simvol, qəhrəmanlıq və gücün rəmzi kimi qəbul edilib. Atçılıq ənənələrində işlənən terminlər arasında “ürgə” sözü xüsusi yer tutur. Bu ifadə, əsasən yaxşı yeriyən, iki yaşına çatmış ata aid edilir və sözün kökü “yerimək”, “yürümək” anlayışı ilə birbaşa bağlıdır. Tarixi mənbələrdə, folklorda və gündəlik dildə ürgə sözü həm atın inkişaf mərhələsini, həm də onun hərəkət, çeviklik, güc və ehtiyat potensialını ifadə edir.
Azərbaycan türklərinin məişətində atların xüsusi rolu olmuşdur. Xüsusilə, çoban və kəndli ailələrinin həyatında, idman yarışlarında, döyüş və səfərlərdə atlar əsas yoldaş sayılıb. İki yaşına çatmış və artıq gümrah, çevik, yaxşı yeriyən atlar, yetişdiricilər və atçılıqla məşğul olanlar tərəfindən ürgə adlandırılıb. Bu ifadənin dilimizdə yer tutması, heyvandarlıq ənənələrinin, atçılıq təcrübəsinin və xalq danışığının nə qədər dərin köklərə malik olmasının göstəricisidir. Ürgə sözü yalnız bir heyvanın fiziki vəziyyətini yox, həm də onun sosial və təsərrüfatdakı yerini, sahibinə verdiyi dəyəri, xalq arasında hörmətini də əks etdirir.
Ürgə sözünün etimologiyası və tarixi mənası
Ürgə sözünün leksik mənşəyi qədim türk dillərinə gedib çıxır. Burada “yür-”, “yerü-”, “yerimək” kökləri ilə birbaşa əlaqəsi var. Orta əsrlərdən bəri türk xalqlarının danışıq dilində “yaxşı yeriyən”, “dəyişkən hərəkətə malik” mənasında işlədilib. Xüsusilə atçılıqla məşğul olan obalarda və çoban icmalarında iki yaşına çatmış, artıq güclü və çevik addımlayan ata ürgə deyilib. Bəzi dilçilər bu sözün yaranmasını “ürəklə yeriyən”, “ürəyindən gələn hərəkət” anlamı ilə də əlaqələndirirlər.
Azərbaycan ərazisində, eləcə də Anadolu və Orta Asiya türk dünyasında, ürgə termini qədim dövrlərdə atların yaş mərhələlərinə, fiziki inkişafına və dözümlülüyünə görə kateqoriyalaşdırma zamanı tez-tez istifadə edilib. Qədim dastanlarda, bayatılarda və atalar sözlərində ürgə, güclü və cəld atların obrazını canlandırır. Eyni zamanda, bu termin atçılıqda səriştəli olanların leksikonunda bugünkü günümüzdə də yaşayır və istifadə olunur.
Atçılıq ənənəsində ürgənin rolu və praktik əhəmiyyəti
Ürgə atların dəyərləndirilməsi, satışa çıxarılması və ya seçilməsi prosesində ən vacib mərhələlərdən birini təşkil edir. İki yaşına çatmış at artıq uşaq və böyümək dövrünü başa vurur, bədəni tam formalaşır, əzələləri möhkəmlənir, nəfəsi və ürək döyüntüsü daha dözümlü olur. Yaxşı yeriyən, ritmik və çevik hərəkət edən atlar kənd təsərrüfatı işləri, yarışlar, köç və səfərlər üçün xüsusilə üstün tutulur.
Təcrübəli atçılar və çobanlar ürgə atları xüsusi testlərdən keçirir, onların qaçışını, dözümlülüyünü, çəkisinin paylanmasını, tərləmə və reaksiya göstəricilərini yoxlayır. Yaxşı ürgə yalnız yerimək və qaçmaq bacarığı ilə deyil, həm də yüksək tabeçilik, itaət, sürü idarəetməsi, təkcə öz sahibi deyil, bütün sürü üçün nümunəvi davranış göstərməsi ilə seçilir.
Ürgənin fiziki xüsusiyyətləri və yetişdirilmə mərhələləri
İki yaşına çatmış atın, yəni ürgənin bədən quruluşu tam formalaşır. Onun sümükləri bərkiyir, əzələləri inkişaf edir, tənəffüs sistemi yetkinləşir, dayanıqlıq və sürət əlamətləri kəskinləşir. Yaxşı yeriyən atlar, adətən, düz və çevik ayaqlara, inkişaf etmiş döş qəfəsinə, sağlam dırnaqlara və gümrah görünüşə sahib olur. Atın başı nisbətən böyük, baxışı canlı, qulaqları həssas, tükləri parlaq və bədəni dartılmış olur.
Ürgə mərhələsinə çatmaq üçün atlara düzgün yemləmə, müntəzəm hərəkət, düzgün bəsləmə rejimi və sanitar qaydalara əməl etmək vacibdir. Çoban və atçılar atların bir yaşından başlayaraq onlara qaçış, sürət, tabeçilik və itaət vərdişləri öyrədir, yerimə və qaçma məşqləri aparırlar. İki yaşında at artıq yarışlarda və təsərrüfat işlərində tam hüquqlu iştirakçıya çevrilir.
Folklorda və ədəbiyyatda ürgə obrazı
Azərbaycan folklorunda və klassik poeziyada at obrazı xüsusi yer tutur. Dastanlar, nağıllar, bayatılar və atalar sözlərində ürgə at igidlik, çeviklik, sədaqət və güc simvolu kimi təqdim edilir. Atın yerimə bacarığı, sahibinə sadiqliyi, hərəkətinə estetik və poetik yanaşma folklor nümunələrində əks olunur. “Yaxşı at ürgə olar, igidin yolu açılar” kimi ifadələr xalq hikmətinin, həyat təcrübəsinin göstəricisidir.
Dastan qəhrəmanlarının sınaq səhnələrində, igidlərin atı seçməsi və ya səfərə çıxması zamanı ürgə at seçimi xüsusi vurğulanır. Atçılıq mədəniyyətində ürgə atın adının və reputasiyasının xalq yaddaşında yaşaması, atın yalnız fiziki yox, mənəvi və sosial dəyərinin də göstəricisidir.
Müasir dövrdə ürgənin aktuallığı və istifadə sahələri
Müasir atçılıq təsərrüfatlarında, idman yarışlarında və kənd təsərrüfatı işlərində ürgə atlara hələ də böyük önəm verilir. Onların çevikliyi, dözümlülüyü və sürət bacarıqları müasir atçılıq üçün də aktualdır. At bazarlarında və sərgilərdə iki yaşlı yaxşı yeriyən atlar ən yüksək qiymətlərlə təklif edilir, onlar həm əyləncə, həm də əmək üçün seçilir.
Bundan əlavə, rural turizmin, kənd təsərrüfatı festivallarının və folklor tədbirlərinin inkişafı atçılıq mədəniyyətinə marağı artırır. Müasir genetik seleksiya, vaksinasiya və yeni texnologiyalar sayəsində atların sağlamlığı, dözümlülüyü və fiziki keyfiyyətləri daha da yüksəldilib. Ürgə anlayışı kəndlərin, çoban ailələrinin və ənənəvi atçılıq məktəblərinin lüğətində bu gün də yaşayır.
Ürgə terminindən istifadə və semantik inkişafı
“Ürgə” sözü dilimizdə yalnız atlarla bağlı istifadə edilmir. Xalq danışığında, bədii əsərlərdə və müxtəlif peşəkar müzakirələrdə “yaxşı yeriyən”, “gümrah” anlamında başqa heyvanlara və hətta insanlara da istinad edilir. Bu termin dilin dinamikliyinin, semantik inkişafının və lüğət zənginliyinin göstəricisidir. Müxtəlif regionlarda və dialektlərdə ürgə ilə bağlı əlavə leksik nüanslar, frazeoloji birləşmələr və deyimlər yaranıb.
Bəzi bölgələrdə “ürgə olmaq” ifadəsi sadəcə yaş və fiziki inkişaf yox, həm də davranış, adaptasiya və uyğunlaşma bacarığını ifadə edir. Bu isə sözü həm linqvistik, həm də sosial kontekstdə aktual və işlək saxlayır.
Regionlar üzrə ürgə ənənələri və ləhcə fərqləri
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ürgə at yetişdirmə ənənəsi və terminologiyası fərqli çalarlar alır. Qarabağ, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax, Aran və Cənub bölgələrində atların yaş və fiziki xüsusiyyətlərinə görə fərqli adlandırmalar mövcuddur. Bəzi ərazilərdə “ürgə” sözü daha çox işlənsə də, digərlərində “dazı”, “qulun”, “tayı” kimi paralel ifadələrə rast gəlinir.
Cədvəldə bəzi bölgələr üzrə terminlərin fərqliliyi təqdim edilir:
| Region | İki yaşlı at üçün termin | Digər terminlər |
|---|---|---|
| Qarabağ | Ürgə | Dazı, qulun |
| Şəki-Zaqatala | Ürgə | Tay, qulun |
| Gəncə-Qazax | Ürgə | Dazı, bədəvi |
| Aran | Ürgə | Tay, qulun |
| Cənub bölgələri | Ürgə | Dazı |
Bu leksik fərqlər regionların atçılıq mədəniyyətinin zənginliyindən, yerli ləhcə və ənənələrdən irəli gəlir.
Atçılıq təsərrüfatında ürgənin iqtisadi və sosial dəyəri
At bazarlarında ürgə atların qiyməti, onların fiziki və psixoloji xüsusiyyətlərinə görə dəyişir. Yaxşı yeriyən, dözümlü və çevik atlar həm iş, həm də idman, festival və folklor tədbirlərində yüksək tələbatla seçilir. Atçılıq təsərrüfatında məhsuldar ürgə atlar sahibinə iqtisadi gəlir, nüfuz və sosial status qazandırır.
Əlavə olaraq, ürgə atların satışı, ixracı və seçimi üçün kənd təsərrüfatı sərgiləri, at bazarları və milli idman yarışları təşkil olunur. Burada ən yaxşı yeriyən, yaxşı genetikaya və davranışa malik atlar yüksək qiymətlərlə bazara çıxarılır, seleksiyaçılar və fermerlər arasında mübadilə aparılır.
Ürgə sözü Azərbaycan dilinin atçılıq və kənd təsərrüfatı ənənələrində xüsusi yer tutan qədim və dəyərli anlayışdır. Yaxşı yeriyən, iki yaşına çatmış atlar xalq arasında yalnız fiziki yox, həm də sosial və mənəvi dəyər kəsb edir. Bu termin tarixi köklərə söykənir, həm atçılıq təcrübəsində, həm folklorda, həm də gündəlik lüğətdə bu gün də yaşayır. Ürgənin bədən quruluşu, hərəkət çevikliyi, tabeçilik və dözümlülük kimi keyfiyyətləri, onun sahibinə və icmasına verdiyi fayda ilə birbaşa bağlıdır.
Müasir dövrdə də atçılıq ənənələrinin qorunması, genetik seleksiya və mədəni irsin yaşadılması üçün ürgə sözü aktualdır. O, milli lüğətimizin zənginliyini, xalqımızın təbiətə və heyvanlara olan münasibətini, əmək və həyat fəlsəfəsini ifadə edir. Hər bir regionda, hər bir ailədə ürgə at bir fərqlilik, güc, etibar və rifah mənbəyidir. Atçılıq məktəbləri, folklor tədbirləri, kənd təsərrüfatı bazarları və ailə ənənələri ürgə atın əhəmiyyətini nəsildən-nəsilə ötürür.
Ən çox verilən suallar
Ürgə əsasən iki yaşına çatmış, yaxşı yeriyən, dözümlü və çevik ata deyilir. Söz yerimək (yürümək) kökündən gəlir və qədim türk atçılıq ənənəsində işlədilir.
Düz və çevik ayaqlar, sağlam dırnaqlar, inkişaf etmiş döş qəfəsi, güclü əzələlər, çeviklik və tabeçilik ürgə at üçün əsas xüsusiyyətlərdir.
Ürgə sözü əsasən Qarabağ, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax, Aran və Cənub bölgələrində iki yaşlı atlar üçün daha geniş işlədilir.
Atın fiziki gücü, yerimə və qaçma bacarığı, tabeçilik, davranış və genetik göstəriciləri ürgənin dəyərinə birbaşa təsir edir.
Atçılıq təsərrüfatlarında, kənd təsərrüfatı işlərində, yarışlarda, folklor və festival tədbirlərində ürgə atlara geniş yer verilir.
Bəli, xalq danışığında ürgə sözü bəzən başqa heyvanlara və insanlara da “gümrah, çevik, yaxşı yeriyən” mənasında işlədilə bilər.
Düzgün yemləmə, müntəzəm hərəkət, sanitar qaydalara əməl və tabeçilik məşqləri ürgə at yetişdirmək üçün əsas şərtlərdir.
Folklorda və dastanlarda ürgə çeviklik, igidlik, sadiqlik və etibar simvolu kimi təqdim edilir. Sahibi üçün ürgə at hər zaman dəyərli sayılır.
At bazarlarında və sərgilərdə ürgə atlar xüsusi testlərdən keçirilir, ən yaxşı keyfiyyətlərə malik olanlar yüksək qiymətlə seçilir və satılır.
Ürgə sözü dilimizin atçılıq, kənd təsərrüfatı və folklor ənənələrində lüğət zənginliyi, tarixi kökü və sosial dəyərini göstərir.
