Ullusunu qədim Manna dövlətinin III hökmdarı kimi tarixə düşüb. O, e.ə. 716‑cı ildə atasının – İranzunun və qardaşı Azanın ardınca taxta çıxıb. Onun hakimiyyəti Mannanın həm daxili, həm də xarici siyasətində dönüş nöqtəsinə çevrilib. Dağlıq Cənubi Qafqazın mərkəzində – Urmiya gölü ətrafında yerləşən dövlətin geopolitik mövqeyi Assuriya və Urartu arasında balans yaratmağa ehtiyac doğururdu. Ullusunu bu balansı diplomatiya və siyasi manevrlərlə qorumağa çalışdı. Onun rəhbərliyi dövründə dövlət mədəni inkişaf, diplomatik yazıtlar və iqtisadi artım dövrü yaşadı. Yazılı mənbələr göstərir ki, Ullusunu Urartu tərəfindən dəstəkləmiş, sonra isə II Sarqonun qarşısında tabeçilik seçmişdi. Bu yanaşma dövlətin müstəqilliyini müəyyən qədər qorudu, amma daxili qarşıdurmalar yaranmasına da səbəb oldu. Xanədan və aristokrat qruplarla siyasi əlaqələr Ullusununun hakimiyyətinin xarakterini müəyyən etdi. Arxeoloji qazıntılar, mətnlər və diplomatik yazılar onun dönəmindəki siyasi və mədəni sistemlərin silinməz izlərini saxlayır. Ullusununun adı tarixdə Mannanın zirvə dövrünü formalaşdıran, strateji diplomatiya və siyasi adaptasiyanın simvoluna çevrilib.
Ullusununun Taxta Çıxması və Hakimiyyətə Gəlişi
Ullusunu e.ə. 716‑cı ildə qardaşı Aza taxtına çıxanda Urartu kralı Rusa I‑in dəstəyi ilə iddia çəkişmələri içində ortaya çıxdı. O, Aza‑nı devirdikdən sonra taxta qalxdı. Bu hadisənin mənbəyi Urartu və Assuriya diplomatic yazıtlarına əsaslanır. Beləliklə Ullusunu Mannanın III hökmdarı kimi siyasi səhnəyə daxil oldu. Bu yüksəliş həm daxili aristokrat qruplarla, həm də qonşu dövlətlərlə münasibətlərdə yeni bir dövr açdı. Onun taxta çıxması dövlətin geopolitik xəritəsində dönüş nöqtəsidir: ilk dəfə Manna Urartu müttəfiqliyini qəbul etdi və xarici politikada yeni xətt seçdi.
Xarici Siyasət: Urartu və Assuriya ilə Münasibət
Başlanğıcda Ullusunu Urartu ilə yaxın münasibətlər qurdu; lakin Assuriya çarı II Sarqon Mannaya hücum planlayarkən vəziyyət dəyişdi. 714‑cü ildə Sargon II Mannaya daxil olaraq paytaxt İzirtunu ələ keçirdi. Ullusunu Assuriyaya itaətini qəbul etməklə siyasi krizisi yüngülləşdirdi. Bu diplomatik manevr Sayargonun bəzi torpaqları Ullusununə geri qaytaracağını və bəzi vilayətlərə hədiyyələr verəcəyini yazıtlarla rəsmiləşdirildi. Əvəzində Ullusunu Assuriyaya hədiyyələr və hörmət nümayiş etdirdi. Bu taktika Manna dövlətinin siyasi müstəqilliyini qismən qorumağa imkan verdi. Cəmiyyətə qarşı bu adaptiv mövqe dövlətin gələcəyinə dair strateji addım kimi qəbul edildi.
Daxili Qarşıdurmalar və Vilayət Başçıları
Ullusunun hakimiyyəti dövründə daxildə də ciddi müxalifətlər vardı. Metatti, Telusina, Baqdattu kimi vilayət liderləri mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxır, bəzi hallarda Urartu və ya Assuriya ilə ittifaqa qurur və öz müstəqilliklərini müdafiə edirdilər. Bu çevrə Ullusununu dövründə siyasi sarsıntılar yaratdı. Onların bəziləri açıqça üsyan etdi və dövlət daxili vahidliyə təhdid oldu. Ullusunu bəzilərini cəzalandırsa da, bəziləri gizli şəkildə mövcudluğunu qorudu. Bu, Mannanın siyasi sistemində aristokratiya və monarxiya dostluğunun mürəkkəbliyini göstərir.
Mannanın Coğrafiyası və Paytaxt İzirtu
Ullusunun dönəmində Manna dövlətinin paytaxtı İzirtu (Zirta) şəhəri idi. Bu şəhər Urmiya gölünün cənub-şərqində yerləşir və strateji baxımdan mərkəzi nöqtə idi. Dövlətin tipik coğrafiyası dağlıq bölgələr, kəndlər və ticarət yolları ilə zəngin idi. Auxial coğrafi struktr proqnozlarına görə, Manna İran-Azərbaycan sərhədləri yaxınlığında yerləşən mədəni və iqtisadi əlaqələrə açıq bir mərkəz idi. İzirtu həm siyasi, həm də dini – kult mərkəzi kimi önəmli rola malik idi. Bu şəhər uzun müddət Manna identifikasiyasının əsas hissəsi kimi qiymətləndirilib.
Sarqon II ilə Münasibətlər və Diplomatiya
e.ə. 714‑cü ildə Sarqon II və Ullusunu arasında diplomatik görüş baş verdi. Bu görüşdə qarşılıqlı hədiyyələr təqdim edildi. Ullusunu Assuriya qoşunlarına döyüş atları və mal‑qara təqdim etdi; Assuriya ona itirilmiş bəzi Manna torpaqlarını tanıdı. Diplomatiyanın bu forması Mannanın suverenitetinin müəyyən hissəsini qoruyub saxladı. Sarqon Ullusununun şərəfinə ziyafət verdi, onu öz atası İranzunun vaxtı oturduğu yerdən daha yüksək əyləşdirdi. Bu da Mannanın diplomatik statusunda yüksəliş demək idi.
Mannada Mədəni və İqtisadi İnkişaf
Ullusunun dönəmində Manna iqtisadi və mədəni baxımdan xeyli gücləndi. Atçılıq, əkinçilik və ticarət əsas gəlir mənbələri idi. Arxeoloji qazıntılarda tapılan keramik qablar, diplomatik yazıtlar, keramika və piktorrafiya işləri dövrün sənətkarlıq səviyyəsini göstərir. Qalayçi (Qalaichi) qazıntılarında əldə olunan daş sütun yazıtları Ullusununun diplomatik statusuna dair dəlillər təqdim edir. Dövlətin mədəni strukturu Mannaya uzunmüddətli identifikasiya verdi.
Mannanın Zəifləməsi və Parçalanma Prosesi
Ullusununun hakimiyyətindən sonra Manna tədricən parçalanmağa başladı. 7‑ci yüzillikdə Assuriya və Med imperiyaları arasında siyasi gərginlik Manna dövlətinin möhkəmliyini zəiflətdi. Ahsheri və Ualli kimi son hökmdarlar dövründə dövlət artıq regional təsirini itirdi. 616‑cı ildə Manna Assuriyanın müttəfiqi kimi Babil koalisiyasına qarşı çıxmasına baxmayaraq uğursuzluğa düçar oldu. Nəticədə Manna Med imperiyasına daxil edildi və tarixi səhnədən silindi.
Ullusununun Tarixi Irsi
Ullusununun siyasi manevrləri, diplomatxan yazıları və dövlət idarəçiliyi onun tarixi irsində həlledici elementlərdir. Onun adı Mannanın siyasi xəritəsində strateji diplomatiya simvoluna çevrildi. Yazılı mənbələr, arxeoloji tapıntılar və diplomatik yazılar onun dövrünün geopolitik tələblərinə cavab verdiyini göstərir. Manna dövlətinin zəngin mədəni irsinin formalaşmasına təsiri hələ də lektorlar və tarixçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.
Cədvəl: Ullusununun Tarixi Haqqında Əsas Məlumatlar
| Kateqoriya | Məlumat |
|---|---|
| Adı | Ullusunu |
| Dövrü | e. ə. 716–680 |
| Atası | İranzu |
| Qardaşı | Aza |
| Taxta Çıxış Şərtləri | Qardaşının devrilməsi və Urartu dəstəyi |
| Xarici Əlaqələr | Başlanğıcda Urartu, sonra Assuriya ilə tabeçilik |
| Paytaxt | İzirtu (Zirta) |
| Daxili Qarşıdurmalar | Metatti, Telusina, Baqdattu kimi vilayət liderləri |
| İqtisadi-Mədəni İnkişaf | Atçılıq, keramika, ticarət, diplomatik yazıtlar |
| Əhəmiyyətli Hadisə | Sarqon II ilə müqavilə (e.ə. 714) |
| Dövlətin Sonrası | Med imperiyası tərəfindən 590 BC-dən sonra assimilyasiya edildi |
Ullusunu Mannanın tarixinə yalnız bir hökmdar kimi deyil, həm də dövlət diplomatiyası və mədəni inkişaf modeli kimi daxil olub. Onun hakimiyyəti Assuriya və Urartu arasında balans yaratmağa yönəldilmiş siyasi strateqiya ilə müşayiət olundu. Daxili aristokrat çevrələrlə münasibətlər, diplomatxan yazıtlar və iqtisadi inkişaf Ullusununun liderliyinin üstün keyfiyyətlərini göstərir. Manna dövləti onun siyasəti sayəsində müəyyən qədər müstəqilliyinə sadiq qaldı, lakin daxili və xarici təhdidlər dövlətin zəif nöqtələrini ortaya qoydu. Onun dönəmindən sonra Manna parçalanaraq tarix səhnəsindən çəkildi. Lakin diplomatik yazıtlar və arxeoloji tapıntılar Ullusununun tarixi rolunu durmadan yaşadır. O, Mannanın siyasi xəritəsini formalaşdıran və regional güc strukturlarını yeni səviyyəyə qaldıran şəxsiyyət olaraq yad edilir. Bugün onun irsi Mannanın etno-politik və mədəni tarixində sarsılmaz bir qalınlıq təşkil edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ullusunu Mannanın üçüncü hökmdarı olub, e.ə. 716‑680‑ci illər arasında hakimiyyət sürüb. O, şah İranzunun oğlu və Azanın qardaşı idi.
Qardaşı Aza devrildikdən sonra Urartu dəstəyilə taxta keçmişdir. Bu çevriliş diplomatik manevrlər və daxili aristokrat dəstək sayəsində reallaşmışdır.
e.ə. 714‑cü ildə Ullusunu Assuriya çarı II Sarqon qarşısında tabe olmuş və diplomatik hədiyyə mübadiləsi ilə münasibət formalaşdırmışdır.
Metatti, Telusina və Baqdattu kimi vilayət liderləri mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxmış və bəzən Urartu ilə ittifaq etmişdilər.
Mannanın paytaxtı e.ə. 8‑7‑ci yüzillikdə İzirtu (Zirta) şəhəri idi, Urmiya gölü ətrafında strateji yerdə yerləşirdi.
Diplomatiya, atçılıq iqtisadiyyatı, keramika sənəti və diplomatik yazıtlar onun mədəni və iqtisadi irsinə daxildir.
O, Assuriya ilə diplomatik razılaşma ilə dövlətin müstəqilliyini qismən qorudu. Lakin həm daxili, həm də xarici təhdidlər nəticəsində müstəqilliyin qorunması tam mümkün olmadı.
Onun hakimiyyət dövrü e.ə. 680‑ci illərdə sona çatdı və sonrakı hökmdarlar dövrdə dövlət zəifləməyə başladı.
6‑cı yüzillikdə Media imperiyası Mannanı assimilyasiya etdi və dövlət tarixdən silindi; bu prosess e.ə. 590‑cı illərdə baş verdi.
Onun adı Mannanın siyasi xəritəsini formalaşdıran strateji diplomatik lider kimi tarixdə qalır; diplomatxan yazıtlar və arxeoloji tapıntılar onun dönəmini dünyaya çatdırır.
