Minilliklər boyu formalaşan Novruz bayramı Azərbaycan xalqının ən qədim, ən dəyərli mədəni irslərindən biridir. Bu bayram təbiətin oyanması, yenilənməsi, gün və gecənin bərabərləşməsi ilə əlaqədar olaraq bir çox adət-ənənələri, ritualları və inamları özündə birləşdirir. Novruz, təkcə baharın deyil, həm də xalqın milli birliyinin, mərhəmət və ruhi saflaşmanın simvolu kimi nəsildən-nəsilə ötürülüb. İllər keçdikcə bəzi mərasim və adətlər inkişaf edib, bəziləri isə zamanın axarında unudulmağa başlayıb. Hər kəndin, hər elin Novruza özünəməxsus münasibəti olub və bu müxtəliflik milli-mənəvi dəyərlərimizin zənginliyini əks etdirir. Bir vaxtlar hər kəs tərəfindən şövqlə icra olunan oyunlar, mərasimlər, uşaq əyləncələri və dini-etnoqrafik rituallar bu gün əsasən folklorşünasların və yaşlı nəsil nümayəndələrinin yaddaşında qalıb. Əhali şəhər həyatına köçdükcə, bir sıra adətlər ya məişətdən sıxışdırılıb çıxarılıb, ya da tamamilə itib. Bugünkü Novruz ənənələri içərisində bəziləri geniş tətbiq olunsa da, yüzilliklər boyu xalq ruhunda iz qoymuş, lakin artıq adını belə eşitmədiyimiz rituallar və adətlər də az deyil.
Ənənəvi Novruz mərasimləri sadəcə qohum-əqrəba ilə yığışmaq, tonqal qalamaq və xonça düzəltməklə bitmirdi. Qədim elatlarda Novruz ətrafında saysız oyunlar, ritual yığıncaqlar, fərqli inam və ayinlər formalaşmışdı. Onların bir çoxu milli yaddaşımızda qismən yaşasa da, əksəriyyətini artıq nə gənclər, nə də orta yaşlı nəsil gündəlik həyatında tətbiq edir. Oyunlar, işıqlandırma ritualları, qurbanvermə, xüsusi dua və ayinlər, təbiətə, ağaca və suya tapınma, təmizlənmə, niyyət, ailə və məhəbbət ritualları tarixdə iz qoyub. Bu irsin qorunub saxlanılması, yenidən gündəmə gətirilməsi, gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün onların yenidən dəyərləndirilməsinə ehtiyac var.
Bəzən bu adətlərin unudulmasının əsas səbəbi cəmiyyətin sürətlə dəyişməsi, şəhərləşmə, texnoloji inkişaf və mədəniyyətlərarası əlaqələrin güclənməsi ilə bağlıdır. Lakin unudulmuş ənənələrin araşdırılması, onların köklərinin, mənasının, simvolikasının və xalq psixologiyasında yeri haqqında düşünmək çox vacibdir. Onlar yalnız folklorun və etnoqrafiyanın predmeti deyil, həm də hər bir azərbaycanlının milli kimliyinin, kök yaddaşının bir parçasıdır. Hər bir xalq, xüsusən də özünü tarixdə, mədəniyyətdə və mənəviyyatda yaşatmaq istəyən cəmiyyətlər bu cür dəyərlərə sahib çıxmalı, onları yenidən canlandırmağa çalışmalıdır.
Qədim Novruz mərasimlərində su ayinləri
Qədim Novruz adətləri arasında su ilə bağlı rituallar xüsusi yer tuturdu. Əhalinin təbiətlə bağlı düşüncə tərzi suyun müqəddəsliyini, yenilənmə və təmizlik simvolu olmasını ön plana çəkirdi. Novruzun ilk günlərində çay və bulaq başına getmək, orada üz-göz yumaq, hətta suya qızıl atmaq, su üstündən atılmaq kimi rituallar geniş yayılmışdı. Suya atılan niyyətlər, arzu və duaların həyata keçəcəyinə inam vardı.
Bu ayinlərin əsas məqsədi insanı və ailəni pis göz, uğursuzluq, xəstəliklərdən qorumaq, yenilik və sağlamlıq arzusu idi. Bəzən kəndli ailələr çayın kənarında toplaşıb bir-birinin üzərinə su səpər, “köhnə ilin kədəri getsin, yeni ilin bərəkəti gəlsin” deyə arzu tutardılar. İndi isə bu rituallar yalnız ayrı-ayrı bölgələrdə, əsasən yaşlı nəslin xatirələrində yaşamaqdadır.
Qapı pusma və sükut ritualları
Qapı pusmaq, yəni Novruz axşamı birinin qapısının dalında gizlənib oradan eşidilən ilk sözə görə gələcəyi müəyyən etmək ən maraqlı folklor nümunələrindən biri idi. Bu adət əsasən gənc qızlar, nişanlılar, niyyət tutanlar tərəfindən icra olunurdu. Eşidilən müsbət, nikbin sözlər uğur, mənfi, kədərli sözlər isə gələcək üçün yaxşı əlamət sayılmazdı. Bu ənənə, xalq arasında gələcək həyatın, xüsusilə ailə və sevgi məsələlərinin simvolik yozumu kimi dəyərləndirilirdi.
Qapı pusmaqla yanaşı, bəzən qapı arxasına kiçik hədiyyələr, şirniyyat və ya təmiz su qoymaq adəti də vardı. İnsanlar inanırdılar ki, bayram axşamı qapının arxasında tapılan hər bir əşya ruzi-bərəkət gətirəcək. Bu maraqlı folklor elementi indi yalnız bəzi kəndlərdə və folklor tədbirlərində nümayiş etdirilir.
Kosa və keçəl oyunlarının ilkin variantları
Bugünkü Novruz mərasimlərində daha çox simvolik, bəzən isə səhnələşdirilmiş formada rast gəlinən kosa-keçəl oyunlarının kökü dərin tarixə gedib çıxır. Kosa bolluq, məhsuldarlıq və yumor simvolu, keçəl isə kasıblıq, yoxsulluq və bəzən bəxtsizlik obrazı kimi təsvir olunurdu. Qədim oyunlarda kosa və keçəl kəndləri gəzib evlərə daxil olar, xüsusi nəğmələr oxuyar, insanlara xoş niyyət və xeyir-dualar verərdilər.
Bu adətin əsas missiyası həm qışla vidalaşmaq, həm də yeni il və baharın gəlişini sevinclə qarşılamaq idi. Hazırda kosa və keçəl obrazları əsasən bayram tədbirlərində, uşaq kollektivlərində səhnələşdirilir, lakin onların tarixi mənası, funksiyası və əsl mahiyyəti cəmiyyətin gündəlik həyatından uzaqlaşıb.
Tonqal üstündən atılmanın gizli anlamları
Novruzun ayrılmaz atributu olan tonqal qalamaq və onun üstündən atılmaq adəti, əvvəllər daha mürəkkəb ritualları əhatə edirdi. Hər ailənin, hətta hər uşağın öz tonqalını qalaması, əvvəlcə ailə böyüyünün, sonra uşaqların tonqal üstündən atılması mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Atılan hər bir adam tonqalın üzərində “Ağırlığım-uğurluğum odda qalsın” deyə pıçıldayardı.
Bir sıra bölgələrdə tonqal yandırmaq yalnız həyət və ya küçə ilə məhdudlaşmırdı. Dağ başında, çay kənarında böyük icma tonqalları yandırılar, onların alovu uzaqdan görünərdi. İndi isə bu ənənənin dərin simvolik və icma xarakterli tərəfləri yavaş-yavaş unudulmaqdadır.
Səməni niyyətləri və “dəstə bağlama” ritualları
Səməni Novruzun müqəddəs rəmzi olsa da, onun ətrafında icra olunan bəzi unikal rituallar bu gün az qala itib. “Səməni, saxla məni” nəğməsi ilə yanaşı, kəndlərdə “dəstə bağlama” adəti yayılmışdı. Burada səməni cücərdilib dəstə bağlanır, ailənin bütün üzvləri əllərini həmin dəstəyə qoyub niyyət tutardılar.
Bəzi bölgələrdə səməniyə xüsusi əfsun oxunur, onu evin ən uca yerinə qoyardılar ki, uğur və ruzi gətirsin. Hazırda səməni əsasən dekorativ məqsədlə hazırlanır, rituallar isə tədricən arxa plana keçir.
Yumurtadüzəltmə və yumurta döyüşləri
Novruzun ən şən və rəngarəng elementlərindən biri yumurta boyama və yumurta döyüşü idi. Qədimdə yumurtanın rənglənməsi sadəcə estetik deyil, həm də simvolik məna daşıyırdı: yumurtalar qırmızı, yaşıl, mavi və digər parlaq rənglərlə boyanır, bəzən üzərinə simvollar və niyyət işarələri çəkilirdi.
Uşaqlar və gənclər toplaşıb xüsusi qaydalarla yumurta döyüşləri keçirirdilər. Ən möhkəm yumurta sahibinə hədiyyələr verilirdi. İndi yumurta döyüşləri əsasən ailə daxilində və ya folklor tədbirlərində aparılır, lakin qədim, simvolik və rituallaşmış qaydalar az qala unudulub.
Novruzda qurbanvermə və təmizlənmə ritualları
Qurbanvermə, yəni bayram axşamı qoyun, quzu və ya toyuq kəsmək, evdə xüsusi dualar və niyyətlər söyləmək Novruzun ən qədim ayinlərindən biri idi. Qurban ətindən pay hazırlanıb qonşulara, ehtiyac sahiblərinə paylanırdı. Bu adətin kökündə ruzi-bərəkət, pis ruhlardan qorunma və ailənin təmizlənməsi dururdu.
Təmizlənmə isə fiziki və ruhi baxımdan həyata keçirilirdi. Evlər, həyətlər təmizlənir, su ilə yuyulur, köhnə əşyalar bayıra atılırdı. Bir sıra bölgələrdə isə ailənin bütün üzvləri axır çərşənbədə suya girib yuyunurdu ki, “köhnə ilin ağırlığı yuyulsun”. İndi bu ayinlərə əsasən simvolik yanaşılır və dərin mənası yaddan çıxır.
Novruz gecəsi niyyət ayinləri və fala baxma
Novruz gecəsi niyyət tutmaq, fal açmaq və gələcəyi öyrənmək bir vaxtlar geniş yayılmışdı. Xüsusilə gənc qızlar niyyət üçün səməniyə gizli kağızlar qoyur, suya üzük atır, ya da ayın işığında müxtəlif əşyalara baxaraq fal açırdılar. Fal açmaq təkcə əyləncə deyil, həm də gələcəyə ümid və inam, ailə və xoşbəxtlik arzusu idi.
Bu rituallar Novruzun simvolik və mistik tərəflərindən biri kimi dəyərləndirilirdi. Son illərdə isə bu ayinlər əsasən folklor nümunəsi olaraq tanınır və yalnız müəyyən tədbirlərdə səhnələşdirilir.
Unudulmuş Novruz adətləri haqqında cədvəl
| Adətin adı | Təsviri və mənası | İcra olunduğu bölgə və dövr |
|---|---|---|
| Su ayinləri | Çay başında üz yuma, suya niyyət atmaq | Qədim bütün Azərbaycan |
| Qapı pusmaq | Gələcəyi eşidilən ilk sözlə niyyətləmək | Qərb və Şimal bölgələri |
| Kosa-keçəl oyunu | Simvolik bolluq və kasıblıq ayini | Kənd və elat yerləri |
| Tonqal üstündən atılma | Pislikdən təmizlənmə və arzu tutmaq | Bütün bölgələr |
| Səməni dəstə bağlama | Birgə niyyət və ruzi arzusu | Cənub, Mərkəzi Azərbaycan |
| Yumurtadöyüş | Rəngarənglik və ailə birliyi simvolu | Şimal və Bakı ətrafı |
| Qurbanvermə | Ruzi, sağlamlıq və qorunma ritualları | Əsasən kəndlər, Arazboyu |
| Novruz fala baxma | Gələcəyi öyrənmək, niyyət tutmaq | Cavanlar arasında, şəhərlərdə |
Novruzun unudulmuş adətləri xalqımızın ruhunda və yaddaşında dərin köklərə malikdir. Bu ənənələr bəzən sadə bir oyun, bəzən isə ciddi bir rituallaşmış ayin kimi yaşanıb, nəsillərdən nəsillərə ötürülüb. Cəmiyyət dəyişdikcə, yeni həyat tərzi və şəhərləşmə fonunda bu dəyərlər bəzən arxa plana keçsə də, onların mənəvi və tarixi əhəmiyyəti azalmır. Unudulmuş ənənələr milli kimliyimizin, kök yaddaşımızın, folklor və etnoqrafiyamızın ayrılmaz hissəsidir. Onların yenidən araşdırılması, gələcək nəsillərə ötürülməsi və bəzilərinin yenidən gündəmə gətirilməsi milli-mədəni intibah üçün vacibdir.
Novruz adətləri təkcə bayramın deyil, həm də insanın təbiətə, ailəyə, ruhi saflığa münasibətinin bariz ifadəsidir. Bu ənənələr, birliyimizi, mərhəmət və həmrəylik ruhumuzu yaşadır, bizə qədim köklərimizi xatırladır. Xalqımızın keçmişini, dünya görüşünü, mənəvi ehtiyaclarını və arzu-istəklərini anlamaq üçün bu ənənələrə nəzər yetirmək mühümdür. Onları qorumaq, unudulmamasını təmin etmək hər birimizin milli borcudur.
Ən Çox Verilən Suallar
Unudulmuş Novruz adətləri arasında su ayinləri, qapı pusmaq, kosa və keçəl oyununun ilkin variantları, tonqal üstündən atılmanın köhnə ritualları, səməni dəstə bağlama, yumurta döyüşlərinin qədim qaydaları, Novruzda qurbanvermə və fala baxma kimi mərasimlər var. Bu adətlərin bir çoxu indi yalnız folklorşünasların tədqiqatlarında və yaşlı nəslin yaddaşında yaşayır. Regionlara görə fərqliliklər müşahidə edilir. Müasir dövrdə əsasən simvolik və folklor tədbirlərində tətbiq olunur.
Su Novruz rituallarında təmizlik, yenilənmə və bərəkət rəmzi sayılırdı. Çay və bulaq başında üz-göz yumaq, suya qızıl atmaq və niyyət tutmaq geniş yayılmışdı. İnsanlar inanırdılar ki, suyun üzərindən atılmaqla xəstəlik və uğursuzluq aradan qalxır. Bu ayinlər indi demək olar ki, unudulub.
Qapı pusmaq adəti Novruz gecəsi qapının dalında gizlənib eşidilən ilk sözə görə gələcək üçün niyyət tutmaq idi. Gənclər, xüsusilə qızlar bu adəti icra edirdi. Müsbət sözlər uğur, mənfi sözlər isə uğursuzluq əlaməti sayılırdı. Hazırda bu ənənə əsasən bəzi kəndlərdə və folklor tədbirlərində yaşadılır.
Kosa və keçəl oyunlarının qədim variantları sadəcə səhnələşdirilmiş oyun deyil, həm də kəndləri gəzmək, evlərə daxil olmaq, nəğmə və dua söyləməkdən ibarət idi. Kosa bolluq, keçəl isə kasıblıq və bəxtsizlik simvolu idi. Oyunlar əsasən xalqın ruhi birliyini gücləndirirdi. Hazırda onlar daha çox səhnə və uşaq tədbirlərində göstərilir.
Tonqal üstündən atılmaq Novruzun pislik və ağırlıqlardan təmizlənmə, ruhi yenilənmə ayini sayılırdı. Hər bir ailə üzvü tonqalın üzərindən atılarkən xüsusi dua və arzu söyləyirdi. Atəşə bütün uğursuzluq və xəstəliklərin ötürüləcəyinə inanılırdı. Müasir dövrdə bu mərasim əsasən simvolik xarakter daşıyır.
Səməni dəstə bağlama kəndlərdə Novruz ərəfəsində birgə edilən niyyət ritualları idi. Səməni cücərdilib dəstə bağlanar, ailə üzvləri əllərini dəstəyə qoyub niyyət tutardı. Bu ayin ruzi, bərəkət və ailə birliyi arzusunu simvolizə edirdi. İndi bu ənənə əsasən folklor nümunəsi kimi tanınır.
Yumurta Novruzda həyat və yenilənmə simvolu sayılırdı. Yumurtalar müxtəlif rəng və niyyətlərlə boyanır, üzərinə simvollar çəkilirdi. Qədim qaydalara görə yumurta döyüşünün qalibi ailəyə ruzi və uğur gətirərdi. Bu oyun indi sadəcə ailə və uşaqlar arasında əyləncə məqsədi daşıyır.
Qurbanvermə mərasimi ailə və kənd icması üçün ruzi, bərəkət, pis ruhlardan qorunma və sağlamlıq rəmzi idi. Qurban ətindən pay hazırlanır, qonşulara və ehtiyac sahiblərinə verildi. Təmizlənmə isə köhnə ilin ağırlığından qurtulmaq üçün evlərin və həyətlərin yuyulması, köhnə əşyaların atılması ilə tamamlanırdı. Hazırda bu ayinlər əsasən simvolik xarakter daşıyır.
Novruz gecəsi fala baxmaq, niyyət tutmaq və gələcəyi öyrənmək üçün müxtəlif rituallar icra olunurdu. Qızlar səməniyə kağız qoyar, suya üzük atar, ya da müxtəlif əşyalarla fal açardılar. Bu, həm əyləncə, həm də ailə və xoşbəxtlik arzusu ilə bağlı idi. İndi fala baxma əsasən folklor və şənlik tədbirlərində müşahidə olunur.
Unudulmuş Novruz adətləri milli-mənəvi dəyərlərimizin, tariximizin və xalq yaddaşımızın ayrılmaz parçasıdır. Onların qorunması gələcək nəsillərə milli kimlik və ənənə sevgisinin ötürülməsində vacib rol oynayır. Folklor və etnoqrafiya üçün də bu adətlərin yaşadılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir xalq öz mədəni irsinə sahib çıxmalıdır.
