Upanişadlar qədim Hindistanın dini-fəlsəfi ədəbiyyatının əsas və ən dərin mətnlərindəndir. Bu traktatlar Vedalara əlavə kimi yaranıb və Hinduizmin müqəddəs kitabları olan Şrutinin bir hissəsi hesab olunur. Upanişadların əsas mahiyyəti Tanrının, kainatın və insan ruhunun fəlsəfi təbiətini öyrənməkdir. Bu mətnlər Tanrının simasız və hər şeyi əhatə edən mahiyyətini təsvir edir, insanın mənəvi inkişafına və dünyanı dərk etməsinə yönəlir. Upanişadlar Vedaların sonu və ən yüksək zirvəsi kimi qəbul edilir və ona görə də “Vedanta” adlanır. Bu söz “Veda”ların bitməsi və ən dərin mahiyyətinin ifadəsidir.
Xarici dünyada Upanişadlarla tanışlıq 17-ci əsrdə, xüsusilə Hindistanın müsəlman hökmdarı Şah Cahanın oğlu Daraşukuh tərəfindən fars dilinə tərcümə edildikdən sonra genişlənib. Bu tərcümə İslam irfani ilə Hindu fəlsəfəsi arasında körpü yaratdı və “Böyük Sirr” kimi adlandırıldı. Upanişadların ruhani və fəlsəfi təsiri yalnız Hindistanda deyil, dünya mədəniyyəti və fəlsəfəsində də böyük rol oynayıb. Onların təsiri Qərb filosofları, xüsusilə transcendentalistlər və müasir düşüncə məktəbləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.
Upanişadlar təkcə dini mətnlər deyildir, həm də insan həyatının mənası, varlıq, ruh, ölüm, reinkarnasiya, bilik və azadlıq kimi fundamental mövzuları müzakirə edir. Bu əsərlər insanlara zahiri aləmin kölgələrindən çıxaraq daxili ruhani aləmə yol tapmağa kömək edir. Upanişadlar həm fəlsəfi, həm də mənəvi yol göstərən əsərlərdir ki, insanın özünü və kainatı dərk etməsinə dəstək olur.
Upanişadların mənşəyi və yaranma dövrü
Upanişadlar eramızdan əvvəl 800-500-cü illərdə yaranıb və bu dövr qədim Hindistanın fəlsəfi inkişafında mühüm mərhələdir. Onlar Vedaların son hissəsini təşkil edir və Vedaların ritualları ilə fəlsəfi məzmununu tamamlayır. Bu traktatlar Brahmanların və ariyanın dini təlimlərinin təkamülünü və dərinləşməsini əks etdirir.
Tarixən Upanişadların yaranması qurban ənənələrinin ifratlaşdığı, dini düşüncənin formalaşdığı və daha daxili, mənəvi aspektlərin önə çıxdığı dövrə təsadüf edir. Brahmanlar arasında yaranan bu traktatlar ilkin mərhələdə gizli və sirr kimi saxlanılırdı, yalnız yaxın şagirdlərə öyrədilirdi. Sonralar isə fəlsəfi və dini ədəbiyyatın mərkəzi hissəsinə çevrildi.
Upanişadların mahiyyəti və əsas anlayışları
Upanişadların fəlsəfəsi əsasən Brahman (ümumi, dəyişməz varlıq) və Atman (fərdi ruh) anlayışları ətrafında formalaşır. Bu mətnlər Brahmanı hər şeyin əsası və mahiyyəti kimi təqdim edir və Atmanı onun ayrılmaz bir parçası olaraq izah edir. İnsanların ruhu və kainatın mənşəyi Upanişadlarda fəlsəfi dərinlikdə təsvir olunur.
Mətnlərdə həmçinin karmanın qanunu, reinkarnasiya, meditasiya və bilik yolu ilə azadlığa çatmaq kimi məsələlər geniş müzakirə olunur. Upanişadlar insanların həyat və ölümün mənasını, dünyada varlığın əsl məqsədini axtarmağa çağırır. Onlar zahiri ibadətlərdən fərqli olaraq, daxili təfəkkür və ruhani inkişafı önə çəkir.
Upanişadların əsas fəlsəfəsi
Upanişadlar yalnız dini mətnlər deyil, həm də dərin fəlsəfi sistemlərin əsasını təşkil edən əsərlərdir. Bu mətnlərdə “Brahman” və “Atman” anlayışları ətrafında qurulan fəlsəfi fikirlər insanın öz mənliyini dərk etməsi üçün bir açar kimi təqdim edilir. Brahman – kainatın əbədi, dəyişməz və ali reallığı kimi izah olunur. Atman isə fərdi ruh, insanın daxili mənliyidir və Upanişadlara görə bu iki varlıq arasında ayrılıq yoxdur – onlar əslində birdir.
Bu birlik ideyası dualizmin inkarı üzərində qurulub və “Tat Tvam Asi” (“Sən O’san”) kimi məşhur ifadələrlə öz əksini tapır. Upanişad müəllifləri düşünürlər ki, insan yalnız xarici ibadət və ritual ilə deyil, daxili təfəkkür və irfani tanınma yolu ilə həqiqi biliyə çatmalıdır. Bu fəlsəfə sonralar müxtəlif hindu məktəblərində, xüsusən Vedanta sistemində geniş şəkildə inkişaf etdirilmişdir. Beləliklə, Upanişadlar Hind fəlsəfəsinin ən yüksək məqamını təşkil edir.
Upanişadların digər sivilizasiyalara təsiri
Upanişadlar təkcə Hindistan daxilində deyil, dünya fəlsəfəsi və mistikasına da güclü təsir göstərmişdir. Bu əsərlərin ideyaları XIX əsr Avropa filosoflarını da dərin düşüncələrə sövq etmiş, xüsusilə Şopenhauer, Emerson və Tolstoy kimi düşünürlərin baxışlarında öz əksini tapmışdır. Onlar insan ruhunun kamilliyi, vəhdət və ali idrak anlayışlarını Upanişadların işığında təhlil ediblər. Şopenhauer “Upanişadları həyatımın təsəlli mənbəyi” adlandıraraq bu mətni gecələr yastığının altında saxlayırdı.
Bundan əlavə, Daraşukuhun təşəbbüsü ilə fars dilinə tərcümə edilmiş Upanişadlar İslam mistisizmi ilə də əlaqələndirilmiş və İslam irfanı ilə Hindu düşüncəsi arasında dialoqun təməlini qoymuşdur. Bu yanaşma, müxtəlif dinlər və sivilizasiyalar arasında fəlsəfi körpülərin qurulmasına şərait yaratmışdır. Upanişadların universallığı onların müxtəlif dillərə tərcümə edilməsini və müasir dövrdə belə aktual qalmasını təmin etmişdir.
Upanişadların Hinduizmdə rolu və Vedanta fəlsəfəsi
Upanişadlar Hinduizmin əsas müqəddəs mətnlərindən biri sayılır və bu dinin Vedanta (Vedaların sonu) fəlsəfəsinin bünövrəsini təşkil edir. Vedanta fəlsəfəsi Upanişadların ruhani və metafizik təlimlərinə əsaslanaraq, Tanrının və kainatın mahiyyətini araşdırır.
Bu fəlsəfə insanın öz daxili ruhani təbiətini və Brahman ilə birliyini vurğulayır. Vedanta həm də müxtəlif hindu fəlsəfi məktəblərinin inkişafına təkan verib və bu günə qədər davam edən böyük təsirə malikdir. Upanişadlar bu fəlsəfənin mənbəyi və ilham qaynağıdır.
Upanişadların dili və ədəbi xüsusiyyətləri
Upanişadlar əsasən klassik Sanskrit dilində yazılmışdır və onlar Vedaların ən mürəkkəb və zəngin mətnlərindən sayılır. Mətnlərin dili həm rituallara, həm də fəlsəfi konsepsiyalara uyğun olaraq çox təfsilatlı və simvolikdir.
Bu mətnlərdə metaforalar, müqayisələr və sual-cavab formasında dialoqlar geniş istifadə olunur. Upanişadların dili həm dini, həm də fəlsəfi düşüncəni ifadə etmək üçün xüsusi olaraq seçilmişdir. Bu səbəbdən onların tərcüməsi və izahı çox vaxt çətinliklərlə müşayiət olunur.
Upanişadların təsiri və yayılması
Upanişadların təsiri yalnız Hindistanla məhdudlaşmayıb, dünya fəlsəfəsi və dinlərində böyük rol oynayıb. Onların təlimləri Qərb fəlsəfi düşüncəsinə, xüsusilə transcendentalizmə və mistisizmə təsir edib.
17-ci əsrdə Daraşukuhun fars dilinə tərcüməsi və “Böyük Sirr” adlandırılması Upanişadların İslam dünyasına və daha sonra Avropa mədəniyyətinə çatmasına səbəb oldu. Onların ruhani məzmunu müxtəlif dinlər və fəlsəfi məktəblər üçün ilham mənbəyi olub.
Upanişadların əsas mövzuları və sual-cavab dialoqları
Upanişadlarda sual-cavab formasında təqdim olunan dialoqlar geniş yer tutur. Bu dialoqlarda müəllimlər və şagirdlər arasında kainatın yaradılması, insanın təbiəti, ruhun sonsuzluğu və Tanrının mahiyyəti müzakirə edilir.
Bu metod oxucunu fəlsəfi düşüncəyə sövq edir və daha dərindən anlamağa imkan yaradır. Dialoqların bir çoxu həyatın əsas suallarına cavab tapmaq məqsədilə qurulub və özündə dərin hikmət daşıyır.
Upanişadların müasir dövrdə əhəmiyyəti və istifadəsi
Müasir dövrdə Upanişadlar yalnız hindu təlimlərinin mənbəyi deyil, həm də qlobal ruhani ədəbiyyatın fundamental əsərləri hesab olunur. Onların fəlsəfi mesajları meditasiya, yoga və mənəvi inkişafla məşğul olan insanlar üçün əvəzsizdir.
Upanişadların mahiyyəti insanın daxili sülhə və ali biliyə çatması üçün universal yol göstəricisi kimi qəbul edilir. Müasir filosoflar, psixoloqlar və dinşünaslar bu mətnləri həyatın mənasını anlamaqda əsas qaynaq kimi istifadə edir.
Upanişadların əsas xüsusiyyətləri (cədvəl)
| Xüsusiyyət | İzahı |
|---|---|
| Dil | Klassik Sanskrit |
| Mövzu | Tanrı, ruh, kainat, bilik və azadlıq |
| Forma | Dialoq, sual-cavab, fəlsəfi traktatlar |
| Fəlsəfi istiqamət | Vedanta, mistisizm, monizm |
| Tarixi dövr | eramızdan əvvəl 800-500-cü illər |
| Təsir dairəsi | Hinduizm, qlobal fəlsəfə və ruhani ədəbiyyat |
| Əsas müəlliflər | Brahmanlar və erkən hindu filosofları |
| Yayılma | Hindistan, İslam mədəniyyəti, Qərb |
Upanişadlar qədim Hindistanın ən dərin dini və fəlsəfi irsi olaraq, insanlıq mədəniyyətinə böyük töhfə verib. Onlar Tanrının simasız mahiyyəti, insan ruhunun sonsuzluğu və kainatın yaranışı kimi fundamental suallara cavab axtarır. Upanişadların fəlsəfi düşüncəsi Vedantik Hinduizmin əsasını təşkil edir və dünyanın bir çox mədəniyyətində geniş rezonans doğurur.
Bu müqəddəs mətnlər insanın daxili dünyasına yönəlir, zahiri aləmdən mənəvi sülh və hikmət yoluna çağırır. Onların simvolik və dərin dilini başa düşmək müasir oxucu üçün də böyük fayda verir. Upanişadların məzmunu və fəlsəfəsi yalnız dini baxımdan deyil, həm də universal insan təcrübəsinin mühüm hissəsidir.
Dünyanın müxtəlif yerlərində fəlsəfi, mistik və dini müzakirələrdə Upanişadların təsiri hiss olunur. Müasir insanın həyatında mənəvi dəyərlərə ehtiyacın artması ilə bu qədim traktatların əhəmiyyəti daha da yüksəlir. Onların öyrətdiyi bilik və sülh yolu insanlığın gələcək inkişafı üçün əvəzsizdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Upanişad qədim hind fəlsəfi mətnlərindən biridir və Vedaların son hissəsini təşkil edir. Bu əsərlər Tanrı, kainat və insanın mənəvi varlığı haqqında dərin düşüncələr təqdim edir. Upanişad sözünün mənası ‘yaxın oturmaq’ olub, müəllimin yanında əyləşərək gizli biliyi öyrənmək mənasını verir. Upanişadlar hindu fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir.
Upanişadlar Hindistan ərazisində, eramızdan əvvəl 800–500-cü illərdə yazıya alınmışdır. Onlar Vedik dövrün son mərhələsinə təsadüf edir. Bu dövrdə dini rituallardan daha çox fəlsəfi axtarışlar ön plana keçmişdi. Upanişadlar da bu yeni düşüncə formasının yazılı ifadəsi sayılır.
Upanişadlar hinduizmin müqəddəs mətnlərindən biri sayılır və Şruti kateqoriyasına daxildir. Bu mətnlər Vedaların bir parçası kimi qəbul edilir. Vedantik Hinduizm adlanan dini-fəlsəfi istiqamətin əsasını da Upanişadlar təşkil edir. Onlar Tanrı, ruh və kainat arasındakı əlaqəni izah edir.
Upanişadların əsas fəlsəfi anlayışları Brahman və Atmandır. Brahman – kainatın ali ruhu, Atman isə fərdi ruhdur. Bu iki anlayışın birliyi, yəni ‘Brahman = Atman’ ideyası, əsas mahiyyətlərdəndir. İnsan bu biliklə mənəvi kamilliyə çata bilər.
Upanişadlar dini rituallardan uzaqlaşıb, mənəvi və fəlsəfi biliklərə fokuslanmaq üçün yazılmışdır. Brahmanların qurban mərasimləri dövründə dinin dərinliyi unudulurdu. Bu səbəbdən, düşünən şəxslər daha yüksək həqiqətləri araşdırmağa çalışdılar. Upanişadlar da bu axtarışların yazılı təcəssümüdür.
‘Vedanta’ termini sanskrit dilində ‘Vedaların sonu’ mənasını verir. Bu ifadə həm mətnin Vedaların son hissəsi olmasına, həm də onun məzmun etibarilə onların zirvəsini ifadə etməsinə işarədir. Vedantik düşüncə də elə bu mətnlər üzərində formalaşmışdır. Ona görə Upanişadlar həm də Vedanta adlanır.
Ənənəvi olaraq 108 Upanişad olduğu qəbul edilir. Onlardan 11-i əsas mətnlər kimi tanınır və Vedantik fəlsəfənin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Bu əsas Upanişadlar arasında Brihadaranjaka, Çhandogya və Katha kimi əsərlər yer alır. Hər biri müxtəlif fəlsəfi sualları və izahları əhatə edir.
Upanişadlar ilk dəfə fars dilinə 1067-ci ildə tərcümə olunmuşdur. Daha sonra Avropa dillərinə, xüsusilə ingilis, alman və fransız dillərinə çevrilmişdir. Bu tərcümələr vasitəsilə Qərb fəlsəfə dünyası ilə tanış olmuşdur. Şopenhauer kimi filosoflar bu tərcümələrdən istifadə ediblər.
Upanişadların fars dilinə tərcüməsi ilə islam irfanında yeni müqayisələr ortaya çıxmışdır. Xüsusilə Daraşukuhun tərcümə etdiyi versiya sufizmlə oxşarlıq baxımından mühüm idi. Tanrının vəhdəti, ruhun paklığı kimi ideyalar iki tərəf arasında ortaq məqamlar yaratmışdır. Bu isə mədəniyyətlərarası dialoqa səbəb olmuşdur.
Upanişadlar bu gün də fəlsəfi və mənəvi axtarışların ilham mənbəyidir. Onlar insanın daxili dünyasına yönəlməsini təşviq edir və ali həqiqəti tapmaq üçün yol göstərir. Həm şərq, həm də qərb dünyasında bu mətnlər tədris olunur. Onların aktual qalması universal dəyərlərlə zəngin olmasından irəli gəlir.
