İnsan orqanizmi milyonlarla prosesin ahəngdar işlədiyi mürəkkəb bir sistemdir və bu sistemin əsas “motoru” ürəkdir. Ürəyin hər bir döyüntüsü həyatın davam etməsi, orqan və toxumaların oksigenlə təmin olunması deməkdir. Ürək döyüntüsü dedikdə, ürəyin bir dəqiqə ərzində atdığı nəbz sayı və ritmi nəzərdə tutulur. Normal şəraitdə insan bunu hiss etmir, lakin bəzən döyüntülərin dəyişməsi, sürətlənməsi və ya ləngiməsi narahatlıq yarada bilər. Hər bir döyüntü bədənin ehtiyaclarına uyğun şəkildə, sinir və hormonal mexanizmlərlə tənzimlənir. İdman, emosional stress, fiziki yük və hətta adi nəfəsalma döyüntü ritmini təsir edir.
Döyüntü tezliyinin və ritminin pozulması təkcə narahatlıq deyil, bəzən ciddi ürək-damar və ya digər orqan problemlərinin ilk əlaməti ola bilər. Tez-tez və ya qeyri-normal döyüntü baş verərsə, bu, aritmiyaların, ürək çatışmazlığının və digər patoloji halların xəbərçisi ola bilər. İnsan orqanizmində ürək döyüntüsünün dəyişməsi bəzən əlamətsiz olur, bəzən isə başgicəllənmə, halsızlıq, nəfəs darlığı, hətta huşun itməsi ilə müşayiət edilir.
Müasir tibbin əsas məqsədi ürək döyüntüsündəki dəyişiklikləri vaxtında aşkar etmək, səbəbini təyin etmək və düzgün yanaşmanı seçməkdir. Bunu reallaşdırmaq üçün müxtəlif diaqnostik metodlar, müasir cihazlar və peşəkar kardioloqların bilik və təcrübəsi var. Hər bir insan öz döyüntüsünə diqqət etməli, anormal hallar müşahidə edərsə, vaxtında həkimə müraciət etməlidir.
Döyüntülərin fizioloji, yəni təbii səbəblərlə artması qorxulu deyil. Lakin istirahətdə və ya yatarkən ürək döyüntüsünün qəfildən dəyişməsi həkim nəzarətini tələb edir. Əhalinin maarifləndirilməsi, sağlam həyat tərzi, risk faktorlarından uzaq durmaq ürək xəstəliklərinin və döyüntü pozuntularının qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır.
Ürək döyüntüsünün insan sağlamlığında əhəmiyyəti böyükdür. Bəzi hallarda, həkim məsləhəti olmadan dərman qəbulu və ya “özünü müalicə” ciddi fəsadlara yol aça bilər. Ona görə də bu mövzuya həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində diqqət yetirmək lazımdır.
Ürək döyüntüsünün fiziologiyası
Ürək döyüntüsü orqanizmdə qan dövranının əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Sinus düyünü adlanan xüsusi hüceyrələrdə elektrik impulsları yaranır və ürək əzələsinin müntəzəm yığılmasına səbəb olur. Hər yaşda normal döyüntü tezliyi fərqlidir, böyüklərdə bu göstərici adətən dəqiqədə 60-100 arasıdır.
Fiziki aktivlik, qorxu, sevinc, qida, hormonal dəyişikliklər ürək döyüntüsünə təsir göstərir. Bədənin ehtiyacına uyğun olaraq döyüntü artır və ya azalır. Yatarkən və ya dincələrkən ürək yavaşlayır, gərginlik və ya fiziki yük zamanı isə sürətlənir.
Normal ürək döyüntüsü və yaşa görə fərqlər
Normal ürək döyüntüsünün tezliyi insanın yaşından, fiziki formasından, cinsindən və həyat tərzindən asılıdır. Yenidoğulmuşlarda və körpələrdə bu göstərici böyüklərlə müqayisədə xeyli yüksək olur – dəqiqədə 120-160. Uşaqlarda 80-120, yeniyetmələrdə 70-100, yetkin insanlarda isə 60-90 arası norma sayılır.
İdmançılarda və yaxşı fiziki formada olan şəxslərdə döyüntü daha aşağı ola bilər, çünki onların ürəyi daha səmərəli işləyir. Yaş artdıqca, ürək döyüntüsünün tədricən azalması və ritmin sabitləşməsi müşahidə edilir.
Ürək döyüntüsünün pozulması: aritmiyalar
Aritmiya – ürəyin normal ritminin və döyüntü tezliyinin pozulması deməkdir. Aritmiyaların ən geniş yayılmış növlərinə taxikardiya (tez döyüntü), bradikardiya (yavaş döyüntü), ekstrasistoliya (vaxtından əvvəl yığılan döyüntü) və fibrillasiya (uyğunsuz və nizamsız döyüntü) daxildir.
Aritmiya bəzən heç bir simptom yaratmaya bilər, lakin çox hallarda başgicəllənmə, ürəkdə “düymə” və ya “sıçrayış” hissi, nəfəs darlığı və halsızlıqla müşayiət olunur. Ciddi aritmiyalar həyati təhlükə yarada bilər və təcili tibbi müdaxilə tələb edir.
Ürək döyüntüsünün tezləşməsi və səbəbləri
Tibbdə ürək döyüntüsünün həddən artıq sürətlənməsi taxikardiya adlanır. Fiziki aktivlik, stress, qorxu, qəhvə, alkoqol, bəzi dərmanlar, yüksək hərarət və ya orqanizmin susuz qalması tez döyüntüyə səbəb ola bilər. Bir sıra hallarda isə taxikardiya ürək xəstəliklərinin və ya endokrin patologiyaların əlaməti olur.
Tez döyüntü bəzən heç bir narahatlıq yaratmır, lakin davamlı olarsa, yorğunluq, sinə ağrısı, nəfəs darlığı və ya huşun itməsi ilə nəticələnə bilər. Bu zaman həkim müayinəsi və səbəbin araşdırılması vacibdir.
Ürək döyüntüsünün ləngiməsi və bradikardiya
Bradikardiya ürək döyüntüsünün norma ilə müqayisədə azalmasıdır. Böyüklərdə dəqiqədə 60-dan aşağı nəbz bradikardiya sayılır. İdmançılarda və bəzən sağlam insanlarda yavaş döyüntü fizioloji ola bilər, lakin bəzi hallarda ürəyin elektrik sisteminin pozulması, dərmanlar, maddələr mübadiləsi pozuntuları və ya qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri səbəb olur.
Ləng döyüntü bəzən halsızlıq, başgicəllənmə, diqqətin pozulması, huşun itməsi ilə müşayiət oluna bilər. Ağır bradikardiya təcili tibbi yardım tələb edə bilər və bəzi hallarda elektrostimulyatorun (pacemaker) quraşdırılması vacib olur.
Ürək döyüntüsündə dəyişikliklərin simptomları və əlamətləri
Ürək döyüntüsündə dəyişikliklərin ən əsas əlamətləri nəbz sayında və ritmində gözlənilməz dəyişmələr, sinə nahiyəsində narahatlıq, “boşluq” və ya “sıçrayış” hissi, nəfəs darlığı, başgicəllənmə və ümumi zəiflikdir. Bəzən bu əlamətlər fiziki və emosional yüklənmədən sonra, bəzən isə tam istirahətdə meydana çıxır.
Bəzi hallarda ürək döyüntüsündəki dəyişikliklər huşun itməsi, ani başgicəllənmə, gözdə qaralma, tərləmə və təzyiqin düşməsi ilə müşayiət oluna bilər. Bu hallar xüsusilə yaşlı və xroniki ürək-damar xəstəliyi olan insanlarda təhlükəli ola bilər.
Ürək döyüntüsünün diaqnostikası və müalicə prinsipləri
Diaqnostika üçün həkim nəbz ölçür, fiziki müayinə aparır, EKQ, Holter monitorinqi, exokardioqrafiya və laborator analizlər təyin edir. Müayinələrin nəticəsinə görə diaqnoz dəqiqləşir və müalicə planı hazırlanır. Bəzən əlavə testlər – stress test, MRT və ya elektrofizioloji müayinə tələb oluna bilər.
Müalicə pozuntunun səbəbindən asılıdır. Yüngül hallarda sadəcə həyat tərzinin dəyişməsi, pəhriz, stressin idarə olunması və dərmanların azaldılması kifayət edir. Ağır və davamlı hallarda isə kardioloji dərmanlar, elektrostimulyator və ya cərrahi müdaxilə vacib ola bilər.
Ürək döyüntüsünün profilaktikası və sağlam həyat tərzi
Profilaktika üçün düzgün qidalanma, duzun azaldılması, fiziki aktivlik, siqaret və spirtli içkilərdən uzaq durmaq, stressin idarə olunması əsas şərtlərdir. Yuxu rejimi, bədən çəkisinin normada saxlanılması, yüksək qəhvə və enerji içkilərindən imtina da vacibdir. Müntəzəm tibbi müayinələr, nəbz və təzyiqin monitorinqi ürək döyüntüsü pozuntularının qarşısını almağa kömək edir.
Ailəvi və irsi risk faktorları olan şəxslər, xroniki xəstəliyi və ya dərman qəbulu olanlar həkim nəzarətində olmalıdırlar. Profilaktik tədbirlər həyat keyfiyyətini yüksəldir və ciddi ürək xəstəliklərinin yaranma riskini azaldır.
Cədvəl: Normal ürək döyüntüsü göstəriciləri və əsas pozuntular
| Yaş qrupu | Normal döyüntü (dəqiqə) | Tez döyüntü (taxikardiya) | Yavaş döyüntü (bradikardiya) | Əsas simptomlar |
|---|---|---|---|---|
| Yenidoğulmuşlar | 120-160 | >170 | <100 | Tez nəfəs, zəiflik |
| Uşaqlar (1-10 yaş) | 80-120 | >130 | <70 | Başgicəllənmə, yorğunluq |
| Yeniyetmələr | 70-100 | >110 | <60 | Sıçrayış, narahatlıq |
| Yetkinlər | 60-90 | >100 | <60 | Sinə ağrısı, halsızlıq |
| Yaşlılar | 60-80 | >90 | <55 | Nəfəs darlığı, zəiflik |
Ürək döyüntüsü insan sağlamlığının ən həssas göstəricilərindən biridir. Döyüntü tezliyi və ritminin pozulması həm yüngül, həm də ciddi xəstəliklərin əlaməti ola bilər. Hər bir insan öz nəbzini müşahidə etməli, anormal hallar baş verərsə vaxtında həkimə müraciət etməlidir. Müasir tibbin imkanları döyüntü pozuntularının vaxtında aşkarlanmasına və müalicəsinə şərait yaradır. Profilaktik tədbirlərə riayət etmək, düzgün qidalanma, aktiv həyat tərzi, pis vərdişlərdən uzaq durmaq, stressi azaltmaq və mütəmadi həkim nəzarəti ürək sağlamlığının qorunması üçün əsasdır. Ürək döyüntüsü hər bir fərdin həyat keyfiyyətini müəyyən edən vacib amillərdəndir. Öz sağlamlığına diqqətlə yanaşan, risk faktorlarını vaxtında aradan qaldıran insanlar daha uzun və rahat ömür sürə bilər. Maarifləndirmə və düzgün tibbi yardım sayəsində ağır ürək-damar fəsadlarının qarşısını almaq mümkündür.
Ən Çox Verilən Suallar
Ürək döyüntüsü ürəyin bir dəqiqə ərzində atdığı nəbzlərin sayıdır. Onu ən asan formada bilək və ya boyun arteriyasından, 60 saniyə ərzində barmaqla saymaqla ölçmək mümkündür. Həkimlər tez-tez stetoskop və ya elektron cihazlardan istifadə edirlər. Nəbz ölçülərkən həm tezlik, həm də ritmin sabitliyi qiymətləndirilir.
Yetkin və sağlam insanlarda normal ürək döyüntüsü dəqiqədə 60-90 arasıdır. Uşaqlarda və yenidoğulmuşlarda bu göstərici daha yüksəkdir. İdmançılarda və yaxşı fiziki formada olan şəxslərdə isə bu göstərici daha aşağı ola bilər. Hər yaş qrupunda norma fərqli olduğuna görə fərdi yanaşma vacibdir.
Tez döyüntü fiziki aktivlik, stress, qorxu, kafein, qəhvə, alkoqol, yüksək temperatur və hormonal dəyişikliklərlə bağlı ola bilər. Bəzən isə taxikardiya ürək xəstəlikləri, qan azlığı, tiroid və ya digər daxili xəstəliklərin əlaməti olur. Qəfil və davamlı tez döyüntü təhlükəli ola bilər və həkimə müraciət tələb edir.
Bradikardiya, əsasən, idmançılarda və bəzi sağlam insanlarda fizioloji ola bilər. Digər hallarda ürəyin elektrik sistemi pozulduqda, bəzi dərmanlar qəbul edildikdə, maddələr mübadiləsi və ya qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri nəticəsində yaranır. Yavaş döyüntü bəzən başgicəllənmə, halsızlıq, huşun itməsi ilə müşayiət oluna bilər.
Əsas əlamətlər döyüntünün sayında və ritmində dəyişiklik, sinədə narahatlıq, “boşluq” hissi, nəfəs darlığı, başgicəllənmə, tərləmə və halsızlıqdır. Bəzi hallarda huşun itməsi və göz qaralması da müşahidə oluna bilər. Əlamətlər uzun sürərsə və ya tez-tez təkrarlanarsa, həkimə müraciət etmək vacibdir.
Aritmiyalar bəzən heç bir əlamət vermir və təhlükəli deyil. Lakin başgicəllənmə, huşun itməsi, nəfəs darlığı, sinə ağrısı və ya qəfil zəifliklə müşayiət olunan aritmiyalar həyati təhlükə daşıya bilər. Xroniki ürək xəstəlikləri olan insanlarda risk daha yüksəkdir. Belə hallarda təcili tibbi yardım çağırmaq lazımdır.
Ani döyüntü dəyişiklikləri və narahatlıq hissi olarsa, ilk növbədə sakit olmaq, rahat vəziyyətdə uzanmaq və dərin nəfəs almaq məsləhətdir. Əgər simptomlar keçməzsə, ya da huşun itməsi, sinə ağrısı, nəfəs darlığı varsa, dərhal həkimə müraciət edilməlidir. Hər hansı dərman istifadəsi yalnız həkim tövsiyəsi ilə olmalıdır.
Diaqnostika üçün həkim nəbzi və təzyiqi ölçür, EKQ və bəzən Holter monitorinqi təyin edir. Əlavə olaraq exokardioqrafiya, qan analizləri və digər müayinə üsulları tətbiq edilə bilər. Yalnız dəqiq diaqnoz qoyulduqdan sonra müalicə planı hazırlanır. Müayinə nəticələrinə əsasən risk faktorları da müəyyənləşdirilir.
Döyüntü pozuntularının qarşısını almaq üçün balanslı qidalanma, müntəzəm fiziki aktivlik, siqaret və spirtli içkilərdən uzaq durmaq, stressi idarə etmək vacibdir. Qəhvə və enerji içkilərini məhdudlaşdırmaq da məsləhət görülür. Nəbzi və təzyiqi vaxtaşırı yoxlamaq və mütəmadi həkim nəzarətində olmaq əsas şərtlərdəndir.
Bəzi döyüntü pozuntuları, xüsusən aritmiyalar irsi meylli ola bilər. Ailə anamnezində ürək xəstəlikləri olan şəxslər daha diqqətli olmalı, erkən yaşdan profilaktik yoxlanışdan keçməli və risk faktorlarını minimuma endirməlidir. Sağlam həyat tərzi və mütəmadi tibbi nəzarət irsi riski xeyli azalda bilər.
