İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə, istehsal və istehlak həcmi artdıqca tullantıların idarə olunması problemi daha ciddi şəkildə ortaya çıxır. XX əsrin ikinci yarısından etibarən sənayeləşmə, şəhərləşmə və əhalinin sürətli artımı ilə tullantıların idarə edilməsində yeni yanaşmaların tətbiqinə ehtiyac yarandı. Utilizasiya anlayışı məhz bu zərurətdən doğdu və gündəlik həyatımıza daxil oldu. Əslində utilizasiya hər hansı bir məhsulun, avadanlığın, materialın və ya maddənin öz ilkin funksiyasını itirdikdən sonra yenidən istifadə üçün hazır hala gətirilməsi və ya təkrar emalı deməkdir. Əvvəllər tullantı kimi dəyərsiz sayılan bir çox məişət və sənaye məhsulları utilizasiya prosesləri vasitəsilə iqtisadi dövriyyəyə qaytarılır və ya ekoloji cəhətdən təhlükəsiz şəkildə zərərsizləşdirilir. Azərbaycanda da utilizasiya məsələsi son illərdə daha aktual olub və bir çox dövlət proqramlarının, qanunların, eləcə də ictimai təşəbbüslərin əsas istiqamətlərindən birinə çevrilib. Utilizasiyanın düzgün təşkili həm təbii sərvətlərin qorunmasına, həm də ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınmasına xidmət edir.
Utilizasiyanın Hüquqi və İctimai Əsasları
Utilizasiya prosesi hüquqi baxımdan ciddi tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasının “Tullantılar haqqında” Qanunu və ona bağlı bir sıra normativ aktlar utilizasiyanın təşkili, tullantıların toplanması, daşınması, emalı və zərərsizləşdirilməsi qaydalarını müəyyənləşdirir. Bu qanunlara əsasən, istehsalçılar və idxalçılar öz məhsullarının istismar müddəti bitdikdə onların utilizasiyasına məsuliyyət daşıyırlar. Məsələn, avtomobil idxalçıları köhnəlmiş avtomobillərin və onların hissələrinin təhlükəsiz utilizasiyasını təmin etməyə borcludurlar. Həmçinin elektron tullantıların, yəni köhnə məişət texnikası, kompüter, batareya və digər cihazların utilizasiyası ilə bağlı da xüsusi tələblər qoyulub. Dövlət tərəfindən təsdiqlənmiş operator şirkətlər bu xidmətləri yerinə yetirir, prosesi sənədləşdirir və nəticələri hesabatlarda göstərir. Utilizasiyanın hüquqi tənzimlənməsi eyni zamanda cəmiyyətin ekoloji maariflənməsinə, resursların səmərəli istifadəsinə və tullantıların həcminin azaldılmasına şərait yaradır. Azərbaycanda ictimai təşkilatlar və bələdiyyələr də utilizasiya təşəbbüslərinə dəstək verərək insanların bu məsələyə daha məsuliyyətli yanaşmasına stimul yaradır.
Utilizasiya Növləri və İxtisaslaşmış Sektorlar
Utilizasiyanın bir neçə növü mövcuddur və hər bir növün spesifik qaydaları, metodları var. Məişət tullantılarının utilizasiyası, sənaye tullantılarının, tibbi və farmasevtik məhsulların, nəqliyyat vasitələrinin və elektron cihazların utilizasiyası kimi ayrı-ayrı sahələr formalaşıb. Məişət tullantılarının utilizasiyası əsasən bərk və üzvi tullantıların çeşidlənməsi, təkrar emal və kompostlaşdırma vasitəsilə həyata keçirilir. Sənaye tullantıları isə kimyəvi və texnoloji metodlarla, yüksək temperatur və təzyiq altında emal olunur. Tibbi tullantıların utilizasiyası ən ciddi təhlükəsizlik tədbirləri ilə müşayiət edilir və yalnız xüsusi lisenziyalı müəssisələr tərəfindən həyata keçirilə bilər. Elektron tullantılar da xüsusi texnologiyalarla utilizasiya edilir, çünki onların tərkibində olan ağır metallar, plastik və digər materiallar düzgün işlənməzsə ətraf mühit və insan sağlamlığı üçün təhlükə yarada bilər. Avtomobillərin utilizasiyası isə adətən əvvəlcə hissələrə ayrılma, sonra isə istifadə yararlı materialların seçilməsi, təhlükəli mayelərin axıdılması və sonda dəmirin və digər materialların təkrar emalı şəklində baş verir.
Utilizasiya növlərinin cədvəl formatında xülasəsi
| Utilizasiya Növü | İxtisaslaşmış Proseslər | Əsas Təhlükəsizlik Tələbləri | Tipik Son Məhsul və Faydası |
|---|---|---|---|
| Məişət tullantıları | Çeşidlənmə, kompost, təkrar emal | Sanitar şərait, ətraf mühit nəzarəti | Kompost, təkrar xammal, enerji |
| Sənaye tullantıları | Kimyəvi, termik emal | Kimyəvi təhlükə, emissiya nəzarəti | Yenidən xammal, alternativ yanacaq |
| Tibbi tullantılar | Sterilizasiya, yandırma | Biotəhlükəsizlik, sanitar gigiyena | Zərərsiz kül, sterilləşmiş qalıq |
| Elektron tullantılar | Demontaj, kimyəvi/termik emal | Ağır metalların idarə olunması | Metal, plastik, nadir torpaq elementləri |
| Nəqliyyat vasitələri | Hissələrə ayrılma, emal | Akkumulyator, yağ və mayelərin zərərsizliyi | Yenidən emal üçün metal, ehtiyat hissələri |
| Farmasevtik tullantılar | Kimyəvi zərərsizləşdirmə, yandırma | Qapalı dövriyyə, xüsusi toplama | Zərərsiz qalıq, yandırma məhsulu |
Utilizasiya Texnologiyaları və Müasir Yanaşmalar
Müasir utilizasiya texnologiyaları elmi tədqiqat və innovasiyaların nəticəsi olaraq daim yenilənir. Ənənəvi üsullar – yandırma və dəfn etmə artıq bir sıra risklər yaratdığı üçün, Avropa və inkişaf etmiş ölkələrdə təkrar emal, biokonversiya, piroliz, qazlaşdırma, kimyəvi dekompozisiya kimi texnologiyalar geniş tətbiq olunur. Azərbaycanda da son illərdə müasir texnologiyaların tətbiqi genişlənir. Xüsusilə Bakı və Gəncə kimi böyük şəhərlərdə bərk məişət tullantılarının çeşidlənməsi, plastik, kağız və metalın ayrılması üçün xüsusi məntəqələr yaradılıb. Elektron tullantıların utilizasiyası sahəsində isə beynəlxalq standartlara uyğun avadanlıqlar, zərərsizləşdirmə zavodları və təkrar emal üçün yeni texnoloji xətlər qurulub. Utilizasiyanın effektivliyini artırmaq məqsədilə “ağıllı zibil qutuları”, sensorlu çeşidləyicilər və “yaşıl enerji” texnologiyaları da tətbiq olunur. Müasir texnologiyaların tətbiqi sayəsində resurslara qənaət, tullantıların ekoloji zərərsizləşdirilməsi və iqtisadi gəlir əldə etmək mümkün olur.
Utilizasiyada İqtisadi və Sosial Təsirlər
Utilizasiya təkcə ekoloji baxımdan deyil, iqtisadi və sosial baxımdan da əhəmiyyətlidir. İlk növbədə utilizasiya prosesi yeni iş yerlərinin yaranmasına, yerli biznesin inkişafına və dövlət büdcəsinə əlavə gəlirin daxil olmasına imkan yaradır. Təkrar emal müəssisələri, logistik xidmətlər, avadanlıq istehsalı və xidmət sahələri utilizasiya sənayesinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Azərbaycanda təkrar emal sənayesi hələ tam inkişaf etməsə də, artıq bəzi sektorlar üçün gəlirli biznes modelinə çevrilib. Məişət tullantılarının çeşidlənməsi və satışı, istifadə olunmuş avtomobil hissələrinin, metal və plastik materialların ixracı iqtisadi dövriyyəyə ciddi təsir göstərir. Sosial baxımdan isə utilizasiya cəmiyyətin ekoloji maariflənməsi, məsuliyyət hissinin güclənməsi və ətraf mühitin qorunması istiqamətində mühüm rol oynayır. Xüsusilə məktəblərdə və universitetlərdə şagird və tələbələr arasında aparılan maarifləndirici kampaniyalar gənc nəslin ekoloji mədəniyyətinin formalaşmasına səbəb olur.
Utilizasiya Prosesinin Hissələri
Utilizasiya prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir və hər bir mərhələ xüsusi qaydalarla həyata keçirilir. Birinci mərhələ tullantıların yaranma mənbəyində düzgün çeşidlənməsi və toplanmasıdır. İkinci mərhələ toplanmış tullantıların daşınması və müvafiq müəssisələrə çatdırılmasıdır. Üçüncü mərhələ isə tullantıların emalı və ya təkrar emalı, son məhsulun isə yenidən iqtisadi dövriyyəyə qaytarılmasıdır. Sonuncu mərhələ istifadəyə yararsız qalan qalıqların ekoloji təhlükəsiz şəraitdə zərərsizləşdirilməsidir. Hər bir mərhələdə təhlükəsizlik, sanitar-gigiyenik qaydalara əməl olunmalı və bütün proses şəffaf şəkildə sənədləşdirilməlidir. Məsələn, köhnə avtomobilin utilizasiyası zamanı əvvəlcə mayelər boşaldılır, təhlükəli hissələr ayrılır, sonra isə dəmir, plastik və digər materiallar fərqli istiqamətlərə yönəldilir.
Utilizasiya prosesinin mərhələləri
- Çeşidləmə və ilkin toplama – mənbədə müxtəlif tullantı növlərinin ayrılması, düzgün qablaşdırılması.
- Daşınma – xüsusi texnika ilə tullantıların müvafiq mərkəzlərə aparılması.
- Emal və təkrar istifadə – emal müəssisələrində materialların yenidən xammala çevrilməsi və ya yeni məhsul kimi istifadəsi.
- Zərərsizləşdirmə – istifadə oluna bilməyən qalıqların ekoloji standartlara uyğun şəkildə məhv edilməsi.
Azərbaycanda Utilizasiya İşi və Real Təcrübə
Azərbaycanda utilizasiya sahəsində bir sıra dövlət proqramları və özəl təşəbbüslər həyata keçirilir. Son illərdə “Təmiz Şəhər” ASC və digər bələdiyyə təşkilatları, xüsusi licenziyalı şirkətlər, o cümlədən bəzi QHT-lər bu sahədə ciddi layihələr reallaşdırır. Bakının Balaxanı qəsəbəsində yaradılmış Böyük Bərk Məişət Tullantılarının Emalı Zavodu MDB məkanında ən müasir müəssisələrdən sayılır. Zavodda ildə yüz minlərlə ton tullantı emal olunur və nəticədə həm xammal, həm də enerji hasil edilir. Regionlarda da təkrar emal sahələri inkişaf etdirilir, plastik, kağız, şüşə, metal və tekstil tullantılarının ayrı-ayrılıqda toplanması üçün infrastruktur qurulur. Elektron tullantıların utilizasiyası üzrə bir neçə özəl müəssisə fəaliyyət göstərir və vətəndaşlar köhnəlmiş məişət texnikasını bu məntəqələrə təhvil verməklə həm ekoloji, həm də sosial məsuliyyət nümayiş etdirirlər. Avtomobil utilizasiyası üzrə də son illərdə dövlət tərəfindən xüsusi güzəştli proqramlar tətbiq edilir və köhnəlmiş nəqliyyat vasitələrini təhvil verən şəxslərə əlavə dəstək tədbirləri göstərilir.
Ətraf Mühitin Qorunmasında Utilizasiyanın Rolu
Dünyada hər il milyardlarla ton tullantı təbiətə atılır və bu, atmosferin, torpağın və su hövzələrinin çirklənməsinə səbəb olur. Utilizasiya bu problemin qarşısını almağın ən effektiv yollarından biridir. İqlim dəyişikliyi, havanın və suyun çirklənməsi, flora və faunanın məhvi kimi ciddi ekoloji risklər məhz düzgün tullantı idarəetməsi və utilizasiya tədbirləri ilə azaldıla bilər. Azərbaycanda da bu istiqamətdə ekoloji layihələr, ictimai aksiyalar, maarifləndirici tədbirlər, eləcə də beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq artır. Utilizasiya həm ekoloji resursların qorunmasına, həm də ekosistemin tarazlığının saxlanmasına, təbii sərvətlərin səmərəli istifadəsinə, biomüxtəlifliyin qorunmasına mühüm təsir göstərir.
Utilizasiya və İctimai Maarifləndirmə
Utilizasiya ilə bağlı uğurun əsas şərtlərindən biri əhalinin maarifləndirilməsi və aktiv iştirakıdır. Məktəblərdə keçirilən ekoloji dərslər, KİV-də yayımlanan maarifləndirici verilişlər, sosial mediada aparılan kampaniyalar, dövlət və özəl sektorun təşəbbüsləri insanların tullantılara münasibətini dəyişməyə kömək edir. İctimaiyyətin bu prosesdə fəal iştirakı həm tullantıların düzgün çeşidlənməsi, həm də təkrar emala yönəldilməsi üçün vacibdir. Xüsusilə uşaqlarda və gənclərdə ekoloji düşüncənin formalaşdırılması gələcəkdə cəmiyyətin daha sağlam və məsuliyyətli olmasına zəmin yaradır. Son illərdə Bakıda və regionlarda istifadə olunmuş batareyaların, plastik qabların, köhnə texnikanın toplanması üçün xüsusi qutular yerləşdirilib və bu təcrübə öz müsbət nəticələrini verməkdədir.
Utilizasiya üzrə Qanunvericilikdə Son Yeniliklər və Gözləntilər
Azərbaycan Respublikasında utilizasiya ilə bağlı qanunvericilik bazası davamlı olaraq təkmilləşdirilir. “Tullantılar haqqında” Qanuna, Ekoloji Tərbiyə və Maarifləndirmə Proqramlarına əlavə və dəyişikliklər edilir. Məqsəd tullantıların azaldılması, təkrar istifadənin təşviq olunması, ekoloji innovasiyaların dəstəklənməsi və yeni investisiya imkanlarının yaradılmasıdır. Xüsusilə elektron tullantıların, avtomobil və batareyaların utilizasiyası ilə bağlı beynəlxalq təcrübədən geniş istifadə edilir. Yaxın illərdə Azərbaycanda utilizasiya sənayesinin daha da inkişaf edəcəyi, təkrar emal müəssisələrinin və innovativ texnologiyaların tətbiqinin genişlənəcəyi gözlənilir.
İnteqrasiya və Beynəlxalq Təcrübə
Azərbaycanda utilizasiya işi beynəlxalq təşkilatların və donorların dəstəyi ilə daha da genişlənir. Avropa İttifaqı, BMT və digər təşkilatlar ekoloji layihələrə, maarifləndirici aksiyalara, texnoloji innovasiyalara maliyyə və texniki yardım göstərirlər. Beynəlxalq təcrübənin ölkəmizdə tətbiqi yerli potensialın artırılmasına, tullantı idarəetməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə və ekoloji risklərin azaldılmasına şərait yaradır. İnteqrasiya prosesində həm dövlət, həm də özəl sektorun rolu artır və qarşılıqlı əməkdaşlıq nəticəsində yeni imkanlar yaranır.
Utilizasiya günümüzün ən aktual ekoloji, iqtisadi və sosial məsələlərindən biridir və düzgün idarə olunan utilizasiya sistemi gələcəyimizin ekoloji təhlükəsizliyinin, təbii resursların qorunmasının və iqtisadi inkişafın əsas təminatçısıdır. Azərbaycan cəmiyyətinin rifahı və sağlam gələcəyi üçün hər bir vətəndaş, sahibkar və dövlət qurumu utilizasiya məsələsinə məsuliyyətlə yanaşmalı, tullantıların düzgün idarə olunması, təkrar emal və yenidən istifadə mədəniyyətini formalaşdırmalıdır. İnteqrasiya olunmuş, müasir və şəffaf utilizasiya sistemi yaradıldıqda ekoloji risklər azalır, yeni iş yerləri yaranır, iqtisadi dövriyyə genişlənir və ölkənin beynəlxalq imici güclənir. Bu istiqamətdə davamlı maarifləndirmə, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, yeni texnologiyaların tətbiqi və cəmiyyətin fəal iştirakı əsas prioritetlər sırasında olmalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Utilizasiya – istifadə müddətini başa vurmuş məhsul, avadanlıq və ya materialların ekoloji baxımdan zərərsiz şəkildə emalı və ya yenidən istifadəyə hazırlanması prosesidir. Əsas məqsəd təbii sərvətlərin qorunması, tullantıların həcminin azaldılması və ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunmasıdır.
Azərbaycanda məişət, sənaye, elektron, tibbi və nəqliyyat vasitələrinin utilizasiyası prioritet sayılır. Əsas məcburi utilizasiyaya məişət texnikası, avtomobil, batareya, kompüter, mobil telefon, tibbi ləvazimat və zərərli tullantılar daxildir.
İlk mərhələdə tullantı çeşidlənir və xüsusi qablaşdırılır. Daha sonra daşınaraq müvafiq utilizasiya müəssisəsinə çatdırılır. Sonrakı mərhələdə materiallar emal edilir və yenidən istifadəyə yararlı hissələr ayrılır, istifadə oluna bilməyən qalıqlar isə ekoloji tələblərə uyğun zərərsizləşdirilir.
Utilizasiya tullantıların təbiətə birbaşa atılmasının qarşısını alır, ətraf mühitin çirklənməsini azaldır, havanın və suyun keyfiyyətinin qorunmasına kömək edir. Həmçinin təkrar emal yolu ilə resurslara qənaət və ekosistemin balansının saxlanılması təmin olunur.
Azərbaycanda utilizasiya ilə məşğul olan dövlət və özəl müəssisələr, xüsusi məntəqələr və QHT-lər fəaliyyət göstərir. Vətəndaşlar köhnəlmiş məişət avadanlığını, elektron cihazlarını, avtomobilləri müvafiq toplama məntəqələrinə və ya sertifikatlaşdırılmış şirkətlərə təhvil verə bilərlər.
Bəzi məhsul və avadanlıqların utilizasiyası dövlət proqramları və təşviq tədbirləri çərçivəsində ödənişsiz və ya güzəştlə həyata keçirilir. Xüsusilə avtomobil və elektron tullantıların təhvilində vətəndaşlara müəyyən güzəştlər və ya mükafatlar verilə bilər.
Emal prosesində materiallar çeşidlənir və fiziki, kimyəvi və ya bioloji metodlarla təmizlənir. Məsələn, dəmir, plastik, şüşə və mis kimi xammallar yenidən emala yönəldilir, bəzi hissələr isə ehtiyat hissəsi kimi istifadə olunur və ya yeni məhsulların istehsalında istifadə edilir.
Elektron tullantıların tərkibində civə, qurğuşun, kadmium kimi zərərli maddələr ola bilər. Düzgün emal edilmədikdə bu maddələr torpağa və suya sızaraq insan sağlamlığına və ətraf mühitə ciddi ziyan vura bilər. Ona görə də, elektron tullantılar yalnız xüsusi lisenziyalı müəssisələrdə utilizasiya edilməlidir.
Azərbaycanda Avropa və beynəlxalq ekoloji standartlara uyğun utilizasiya proqramları və texnologiyaları tətbiq olunur. Böyük şəhərlərdə müasir emal zavodları, çeşidləmə məntəqələri yaradılıb, maarifləndirmə və qanunvericilik sahəsində beynəlxalq təcrübəyə əsaslanılır.
Azərbaycanda utilizasiya sahəsi davamlı inkişaf edir və gələcəkdə daha çox innovativ texnologiyaların tətbiqi, yeni emal müəssisələrinin açılması, maarifləndirmə proqramlarının genişlənməsi, dövlət dəstəyi və cəmiyyətin iştirakı ilə bu sahənin daha da güclənəcəyi gözlənilir.
