Türk dünyasının ən qədim və təsirli dövlətlərindən biri olan Uyğur Dövləti tarix boyu mədəniyyət, siyasət, iqtisadiyyat və diplomatiya sahəsində böyük izlər qoyub. Asiyanın mərkəzində formalaşan bu dövlət, öz dövründə yalnız türklərin deyil, bütün regionun tarixi inkişafına təsir edib. Uyğur türkləri minilliklər boyu Orta Asiyanın mərkəzində yaşayıb, zəngin mədəniyyət, güclü dövlət quruluşu və mühüm ticarət yolları ilə tanınıb. Uyğur Dövləti, Böyük İpək Yolunun ən əhəmiyyətli məntəqələrindən birində yerləşməklə, Şərq və Qərb arasında körpü rolu oynayıb, müxtəlif xalqlar və sivilizasiyalar arasında qarşılıqlı təsiri təmin edib. Tarixi qaynaqlarda Uyğur adının müxtəlif yozumları və mənşəyi göstərilir, lakin ən geniş qəbul olunan fikrə əsasən, bu ad qədim türkcədə “birlik” və ya “ittifaq” mənasına gəlir. Dövrünün siyasi və sosial strukturları baxımından da Uyğur Dövləti seçilən nümunələrdən biri olub, burada idarəetmə, hüquq sistemi və mədəni dəyərlər xüsusi çəkiyə malik idi.
Yaranması və Coğrafi Mərkəzi
Uyğur Dövləti, VII əsrin sonlarından başlayaraq, Orta Asiyada geniş bir ərazidə formalaşıb. Dövləti yaradan uyğur tayfa ittifaqları Göytürk Kağanlığının zəifləməsi və sonrakı parçalanmasından sonra siyasi arenaya çıxıb. Əsas mərkəz Orxon çayının ətrafında, indiki Monqolustan və Şərqi Türküstan bölgəsində yerləşirdi. O dövr üçün strateji əhəmiyyət daşıyan bu ərazi, ticarət yollarının kəsişmə nöqtəsində idi.
Coğrafi baxımdan, Uyğur Dövləti şimalda Sibir tayfalarından, cənubda Tibet yaylası və Çin imperiyası ilə həmsərhəd olub. Qərbdə isə Səmərqənd, Kaşqar və Fərqanə vadisinə qədər uzanan əraziləri əhatə edirdi. Dövlətin paytaxtı əvvəlcə Ordu-Balıq şəhəri olub, bu şəhər həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiyyət daşıyırdı. Böyük İpək Yoluna nəzarət edən Uyğur hökmdarları, regionun iqtisadi və mədəni həyatında böyük rol oynamışdı.
Siyasi Təşkilatlanma
Uyğur Dövləti idarəetmə baxımından o dövrün ən mütəşəkkil və səmərəli dövlətlərindən biri sayılırdı. Dövlətin başında xaqan və ya kağan adlandırılan ali hökmdar dururdu. Kağan dövlətin bütün siyasi, hərbi və dini həyatına rəhbərlik edirdi. Siyasi struktura müxtəlif vəzifə sahibləri, nəsil başçıları və sərkərdələr daxil idi.
Dövlət aparatında kağanın yaxın ətrafında bək, şad, yabğu, tudun və başqa yüksək vəzifəli şəxslər fəaliyyət göstərirdi. Vilayətlərə tayfa başçıları təyin edilir, hər biri birbaşa kağana tabe olurdu. Uyğur qanunvericiliyi və dövlət nizamnaməsi yazılı şəkildə mövcud idi, bu isə idarəetmədə ardıcıllığı və səmərəliliyi artırırdı. Dövlətin əsas dayaqları isə nizam-intizamlı ordu və güclü iqtisadiyyatı idi.
Ordu Sistemi
Dövlətin möhkəmliyini təmin edən əsas amillərdən biri də hərbi təşkilatlanma olub. Uyğur ordusu öz strukturuna və nizam-intizamına görə o dövrün ən güclü orduları sırasında yer alırdı. Ordu əsasən atlı süvari qüvvələrdən ibarət idi. Onların döyüş taktikası, sürətli hərəkət etmə bacarığı və çevik idarəetməsi sayəsində bir çox qonşu dövlətlər üzərində üstünlük qazanmışdılar.
Uyğur ordusu təkcə müdafiə deyil, həm də hücum potensialı ilə seçilirdi. Böyük İpək Yolunun təhlükəsizliyinin təminatı, bölgədə sabitliyin qorunması üçün ordu mütəmadi şəkildə təlimlər keçir, yeni hərbi texnologiyaları mənimsəyirdi. Ordunun yüksək səviyyədə hazırlanması dövlətin uzun illər boyu müstəqil və qüdrətli qalmasına şərait yaratdı.
Mədəniyyət və Elm
Uyğur Dövləti təkcə siyasi və hərbi gücü ilə deyil, mədəniyyət və elmdə də öncül rol oynayıb. Uyğur türkləri öz əlifbalarını yaradıblar və bu əlifba sonrakı dövrlərdə başqa türkdilli xalqlar tərəfindən də mənimsənilib. Ədəbiyyat, tarix, hüquq və dini mətnlər uyğur əlifbası ilə yazılıb, bu isə yazılı mədəniyyətin inkişafına təkan verib.
Uyğur türkləri yalnız türk dilində deyil, eyni zamanda çin, sanskrit və tibet dillərində də əsərlər yaradıblar. Buddizm, maniheizm və sonralar islam kimi dini axınlar dövlətin rəsmi ideologiyasında yer alıb. Dövlətin paytaxtı və digər şəhərləri zəngin kitabxanalar, mədrəsələr və dini məbədlərlə tanınırdı. Bu isə regionun elm, incəsənət və mədəniyyət mərkəzi kimi tanınmasına səbəb olmuşdu.
Uyğur Dövlətinin İqtisadiyyatı və Ticarət
Uyğur Dövləti Orta Asiyanın iqtisadi həyatında mühüm rol oynayıb. Dövlətin iqtisadiyyatının əsas dayağı ticarət olub. Böyük İpək Yolunun üzərində yerləşən uyğurlar, Asiya və Avropa arasında məhsul və mədəniyyət mübadiləsini təmin edirdilər. Dövlətin ərazisində şəhərlər, bazarlar və karvansaraylar fəaliyyət göstərirdi.
Aşağıdakı cədvəldə Uyğur Dövləti iqtisadiyyatının əsas sahələri və ticarət istiqamətləri göstərilib:
| İqtisadi Sahə | Əsas Məhsullar | Ticarət Yolları | Əsas Tərəfdaşlar |
|---|---|---|---|
| Kənd təsərrüfatı | Buğda, arpa, darı, tərəvəz | Daxili bazarlar | Yerlilər |
| Maldarlıq | Qoyun, at, dəvə, mal | Böyük İpək Yolu | Çin, Tibet, Səmərqənd |
| Sənətkarlıq | İpək, yun, toxuculuq, saxsı | Xarici ticarət bazarları | Hindistan, İran |
| Daşınmaz əmlak | Şəhərsalma, karvansaraylar | Regional şəhərlər arası | Qonşu şəhər dövlətləri |
Uyğur bazarlarında müxtəlif xalqlara məxsus məhsullar satılırdı. Dövlətin iqtisadi sabitliyi həm də vergi sisteminin və ticarət qaydalarının şəffaflığı ilə bağlı idi.
Din və İdeologiya
Uyğur Dövləti müxtəlif dini axınların və ideologiyaların çarpazlaşdığı bir məkan olub. Başlanğıcda şamanizm geniş yayılmışdı. Lakin dövlətin böyüməsi və beynəlxalq əlaqələrinin artması ilə yanaşı, maniheizm rəsmi dövlət dini kimi qəbul edildi. Maniheizm zərdüştilik və buddizmlə sintez olunaraq dövlətin ideoloji əsaslarına çevrildi.
Uyğur hökmdarları dini dözümlülük prinsiplərinə əməl edirdi. Dövlətin sonrakı dövrlərində buddizm geniş yayıldı, şəhərlərdə monastırlar, məbədlər və dini məktəblər tikildi. Bu isə həm mədəniyyətin, həm də elmin inkişafına təkan verdi. İslamın yayılması isə Uyğur dövlətçiliyinin son mərhələsinə təsadüf edir və bu proses Uyğur türklərinin tarixində yeni bir dövr açdı.
Uyğur Dövlətinin Qonşu Dövlətlərlə Münasibətləri
Uyğur Dövləti yerləşdiyi coğrafiyaya görə, daim müxtəlif dövlət və imperiyalarla qarşılıqlı münasibətlərdə olub. Dövlətin ən sıx əlaqədə olduğu ölkələrdən biri Çin imperiyası idi. Tarixin müxtəlif dövrlərində Uyğurlar Çinlə müttəfiqlik, bəzən isə qarşıdurma şəraitində yaşayıb. Uyğur xaqanları Çinlə diplomatik, hərbi və iqtisadi müqavilələr bağlayır, bu əlaqələr regionun sabitliyi üçün əhəmiyyətli idi.
Bundan başqa, Uyğurlar Tibet, Səmərqənd, Xəzər və digər türkdilli dövlətlərlə də qarşılıqlı münasibətlər qurub. Dövlətin güclü diplomatik heyəti müxtəlif regionlarda elçilər saxlayırdı. Uyğur hökmdarları bölgədə təkcə hərbi deyil, həm də siyasi və iqtisadi maraqlarını qoruyub saxlayırdılar.
Uyğur Dövlətinin Dağılması və Tarixi İrsi
IX əsrin sonlarında daxili çəkişmələr, təbii fəlakətlər və xarici təzyiqlər nəticəsində Uyğur Dövləti zəifləməyə başladı. Xəzər türkləri, qırğız hücumları və mərkəzi hakimiyyətin sarsılması nəticəsində dövlətin mövcudluğu sona çatdı. Bununla belə, Uyğur irsi yalnız dövlət strukturu ilə deyil, həm də mədəniyyət, dil və sənət vasitəsilə sonrakı dövrlərə ötürüldü.
Uyğur dövləti süqut etdikdən sonra uyğurlar Şərqi Türküstan və başqa ərazilərdə yeni mədəni və siyasi mərkəzlər yaratdılar. Bu gün də Uyğur türkləri Orta Asiyanın ən qədim və zəngin mədəniyyətlərindən birini təmsil edir. Dövlətin yaratdığı hüquqi, siyasi və mədəni ənənələr Türk dünyasında yaşayır və inkişaf edir.
Uyğur Dövlətinin Yüksəlişi və Tənəzzülünün Səbəbləri
Uyğur dövlətinin yüksəlişi güclü siyasi təşkilatlanma, mükəmməl hərbi strukturlar və iqtisadi inkişafa əsaslanırdı. Dövlətin zəifləməsinə isə daxili parçalanmalar, əhali arasında narazılıq və xarici təzyiqlər səbəb oldu. Xüsusilə Qırğızların hücumları, dövlətin mərkəzi ərazilərinin işğalı və təbii iqlim dəyişiklikləri dövlətçiliyin sarsılmasına yol açdı. Aşağıdakı hissədə Uyğur Dövlətinin yüksəliş və süqut səbəblərini bölmələr üzrə təqdim edirəm:
Səbəblər:
- Yüksəliş faktorları:
- Güclü ordu və siyasi təşkilatçılıq
- Ərazi genişliyi və strateji ticarət yollarına nəzarət
- Mədəniyyət və elmdə inkişaf
- Dini və ideoloji elastiklik
- Tənəzzül faktorları:
- Daxili çəkişmələr və hakimiyyət uğrunda mübarizə
- Xarici hücumlar və işğallar
- İqlim və təbii fəlakətlər
- Regional güclərin artan təzyiqi
Uyğur Dövləti təkcə türk xalqlarının deyil, ümumilikdə dünya tarixinin ən maraqlı dövlətlərindən biri kimi tanınır. Onların yaratdığı dövlətçilik ənənələri, siyasi təşkilatlanma və hərbi qüdrət regionun taleyini yüzilliklər boyu müəyyənləşdirib. Uyğurların zəngin mədəniyyəti, unikal yazı sistemi, dini və fəlsəfi axtarışları, iqtisadi və diplomatik əlaqələri bu gün də öyrənilir, tədqiq edilir və yeni nəsillərə örnək göstərilir. Uyğur Dövləti həm də türk dünyasının birliyinin və iradəsinin, yaradıcılıq və dözümlülük ruhunun simvoludur. Müasir dövrdə də uyğur irsi yalnız tarixi faktlar kimi deyil, canlı və inkişaf edən bir mədəniyyət kimi dəyərləndirilir. Böyük dövlətlərin, imperiyaların yaranması və süqut etməsi tarixin qanunudur, lakin Uyğur dövlətinin geridə qoyduğu irs və nümunə zamanın axarında itməyib, əksinə, daha da parlaq görünür.
Ən Çox Verilən Suallar
Uyğur Dövləti təxminən 744-cü ildə, Orta Asiyanın mərkəzində – əsasən indiki Monqolustan və Şərqi Türküstan ərazilərində yaranıb. Bu dövlət Göytürk Kağanlığının süqutundan sonra formalaşıb və ilk paytaxtı Orxon çayı ətrafında yerləşib. Yaranışından etibarən Böyük İpək Yolunun əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur.
Uyğur Dövlətinin paytaxtı Ordu-Balıq şəhəri olub. Ordu-Balıq indiki Monqolustan ərazisində, Orxon çayının sahilində yerləşib. Bu şəhər həm siyasi, həm iqtisadi, həm də mədəni mərkəz kimi tanınıb və regionda strateji əhəmiyyət kəsb edib.
Uyğur Dövləti güclü siyasi struktur qurmuşdu. Dövlətin başında xaqan (kağan) dayanırdı. Xaqanın yanında bək, yabğu, şad, tudun kimi yüksək vəzifəli şəxslər fəaliyyət göstərirdi. Vilayət və tayfalar başçılara təhkim olunurdu, onlar da birbaşa xaqana tabe olurdular.
Uyğur Dövləti şimalda Sibirə, cənubda Tibetə, qərbdə isə Səmərqənd və Fərqanə vadisinə qədər uzanan geniş bir ərazini əhatə edirdi. Əsas mərkəzlər Orxon vadisi və indiki Şərqi Türküstan torpaqları idi. Dövlətin ərazisi ticarət yolları baxımından son dərəcə əhəmiyyətli idi.
Uyğur Dövləti iqtisadiyyatının əsasını ticarət, kənd təsərrüfatı, maldarlıq və sənətkarlıq təşkil edirdi. Böyük İpək Yolunun əsas məntəqələrindən olduğu üçün beynəlxalq ticarət dövlətin gəlirlərinin böyük hissəsini təşkil edirdi. Əlavə olaraq, toxuculuq, ipəkçilik və əkinçilik də iqtisadiyyatın əsas sahələri sayılırdı.
Uyğur Dövlətində əvvəlcə şamanizm mövcud idi, lakin dövlətin böyüməsi ilə yanaşı, maniheizm rəsmi dövlət dini elan edildi. Daha sonralar buddizm geniş yayıldı və bir çox şəhərdə buddist məbədlər tikildi. İslam dini isə Uyğur Dövlətinin süqutundan sonra regionda yayılmağa başladı.
Uyğur Dövləti özünəməxsus uyğur əlifbasını yaradaraq türkdilli xalqlarda yazı mədəniyyətinin inkişafına təkan verdi. Uyğur əlifbası ilə ədəbiyyat, tarix, hüquq və dini mətnlər yazıldı. Bundan əlavə, dövlət ərazisində Çin, Sanskrit və Tibet dillərində də əsərlər mövcud idi.
Uyğur ordusu əsasən atlı süvari qüvvələrdən ibarət idi və yüksək hərbi hazırlığa malik idi. Ordu dövlətin əsas dayaqlarından biri sayılırdı. Hərbi təşkilatlanma və çevik döyüş taktikası Uyğur Dövlətinin regionda uzun müddət sabitlik təmin etməsinə imkan verirdi.
Uyğur Dövləti əsasən Çin imperiyası, Tibet və Orta Asiya dövlətləri ilə siyasi, iqtisadi və bəzən hərbi əlaqələr saxlayırdı. Uyğur xaqanları Çinlə həm müttəfiqlik, həm də rəqabət şəraitində olmuş, diplomatik əlaqələr və müqavilələr bağlamışdılar. Bölgədə sabitliyin qorunmasında Uyğurların rolu böyük olmuşdur.
Uyğur Dövləti daxili çəkişmələr, xarici hücumlar (xüsusilə Qırğız hücumları), iqlim dəyişiklikləri və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi səbəbilə IX əsrin sonlarında süqut etdi. Dövlətin varisi olan uyğur tayfaları Şərqi Türküstan və başqa regionlara köç edərək yeni mədəni və siyasi mərkəzlər yaratdılar.
