Dil insan düşüncəsinin, mədəniyyətinin, elminin, həyat tərzinin daşıyıcısıdır. Dilin özəyini təşkil edən sözlər isə sadəcə ünsiyyət vasitəsi olmaqla kifayətlənmir, onlar eyni zamanda, müxtəlif məna qatlarına malik mürəkkəb strukturlardır. Sözlərin semantik və qrammatik qatları insanın nitqinin, yazısının, emosional və məntiqi dünyasının açarlarını özündə birləşdirir. Əgər semantik məna obyekt və hadisələri, onların xüsusiyyət və əlaqələrini izah edirsə, qrammatik məna sözlərin nitq daxilindəki rolunu, sintaktik mövqeyini və bir-biri ilə qurduğu əlaqələri tənzimləyir. Qrammatik mənanın mahiyyətini anlamaq üçün sözün dil içində necə işlədiyini, hansı formal və funksional çalarlar qazandığını, morfoloji və sintaktik cəhətdən hansı dəyişikliklərə məruz qaldığını izləmək lazımdır. Bu məsələlər həm ana dilini öyrənənlər, həm də dilçi alimlər üçün daim aktualdır. Qrammatik mənanın analizi olmadan nitqin düzgün qurulması, fikrin aydın ifadəsi və ya dil qaydalarının tətbiqi mümkün deyil.
Qrammatik mənanın mahiyyəti və anlayışı
Qrammatik məna dilin strukturunun əsas elementlərindən biri olaraq, sözlərin müəyyən qrammatik kateqoriyalara daxil olmasını, onların dilin morfoloji və sintaktik normalarına uyğun olaraq dəyişməsini təmin edir. Qrammatik məna həm sözün forması, həm də cümlədəki funksiyası ilə bağlıdır. Başqa sözlə, qrammatik məna, sözün lüğəvi məna yükündən fərqli olaraq, həmin sözün dil quruluşunda oynadığı rolu və digər sözlərlə olan əlaqələrini göstərir. Bu məna səviyyəsində sözlər müəyyən nitq hissələrinə bölünür, cins, hal, şəxs, zaman, şəkil, say və sairə qrammatik kateqoriyalara məruz qalır. Məsələn, “getdi” sözündə lüğəvi məna hərəkəti bildirir, lakin qrammatik məna burada həm keçmiş zaman, həm üçüncü şəxs, həm də təkliyin ifadəsidir. Bu, sözün nitqdə hansı vəziyyətdə istifadə olunduğunu və digər sözlərlə necə əlaqələndiyini müəyyənləşdirir. Qrammatik mənanın əsas xüsusiyyətlərindən biri onun ümumiləşdirici və abstrakt xarakter daşımasıdır; bu, onu lüğəvi mənadan fərqləndirən əsas amillərdən sayılır.
Sözün qrammatik mənasının əsas kateqoriyaları
Azərbaycan dilində sözlərin qrammatik mənası müxtəlif kateqoriyalar vasitəsilə formalaşır. Əsas kateqoriyalar aşağıdakılardır:
| Qrammatik kateqoriya | Qısa izahı | Nümunə |
|---|---|---|
| Nitq hissəsi | Sözün dil quruluşunda yerini göstərir | isim, sifət, feil, zərf, say və s. |
| Cins | Sözün kişi, qadın və ya orta cins olmasını göstərir | o, bu, həmin və s. |
| Hal | İsimlərin cümlədə funksional vəziyyətini bildirir | evə, evdən, evdə və s. |
| Say | Sözün tək, cəm, toplu olmasını bildirir | qapı-qapılar, uşaq-uşaqlar |
| Şəxs | Feilin və əvəzliyin hansı şəxsə aid olduğunu bildirir | gəldim, getdin, oxuyur və s. |
| Zaman | Feilin hərəkətin başvermə zamanını göstərir | gedir, getdi, gedəcək və s. |
| Şəkil | Feilin hərəkətin icra olunma tərzini bildirir | yazırdı, oxuyacaq, danışardı və s. |
Bu kateqoriyalar vasitəsilə sözlər cümlə daxilində lazımi qrammatik çalarlar qazanır və cümlə üzvləri arasında əlaqələr yaranır.
Qrammatik və lüğəvi məna arasındakı fərqlər
Sözlərin qrammatik mənası ilə leksik mənası arasında əsas fərq onların dil daxilindəki funksiyasındadır. Lüğəvi məna sözün real obyektə, hadisəyə və ya anlayışa münasibətini ifadə edir, yəni sözün məzmununu müəyyənləşdirir. Qrammatik məna isə sözün dilin strukturunda hansı rolu oynadığını və digər sözlərlə hansı əlaqələri qurduğunu göstərir. Məsələn, “çiçək” sözündə leksik məna təbiətdə olan bir bitki növünü, qrammatik məna isə onun isim olduğunu, təkdə və ya cəmdə işlənə biləcəyini, hallanma xüsusiyyətinə malik olduğunu bildirir. Qrammatik məna abstraktdır və eyni növ sözlər üçün eyni olur, lüğəvi məna isə konkret və fərdidir.
Müqayisəli Cədvəl
| Məna növü | Məzmunu | Funksiyası | Nümunə |
|---|---|---|---|
| Leksik məna | Real obyektə, anlayışa, hadisəyə işarə edir | Sözün məzmununu, semantik mahiyyətini verir | “gül” – bir bitki |
| Qrammatik məna | Sözün dil daxilindəki rolunu bildirir | Morfoloji və sintaktik funksiyanı müəyyənləşdirir | “gül” – isim, tək |
Qrammatik mənanın formalaşması və daşıyıcıları
Sözlərin qrammatik mənasının formalaşmasında dilin morfoloji və sintaktik sistemi mühüm rol oynayır. Qrammatik məna əsasən aşağıdakı vasitələrlə ifadə olunur:
- Şəkilçilər: Azərbaycan dilində sözlərin qrammatik mənası daha çox şəkilçilər vasitəsilə meydana çıxır. Məsələn, “ev” (isim, tək), “evlər” (isim, cəm), “evdə” (isim, yerlik hal), “gəlirəm” (feil, indiki zaman, birinci şəxs, tək) və s.
- Sözün kökü və dəyişən hissəsi: Söz kökü əsas leksik məna daşıyıcısıdır, lakin dəyişən hissə – şəkilçi və ya başqa morfoloji vasitə – qrammatik məna gətirir.
- Sintaktik mövqe: Bəzən sözün cümlədəki yeri də qrammatik mənaya təsir edir. Məsələn, “o gəlir” (o – mübtəda, gəlir – xəbər).
Qrammatik mənanın daşıyıcıları dilin inkişafı ilə yanaşı dəyişə bilər. Yeni söz formaları və kateqoriyaları yarandıqca, sözlərin qrammatik məna çalarları da genişlənir.
Sözün qrammatik mənasının morfoloji səviyyəsi
Qrammatik məna morfoloji səviyyədə bir neçə istiqamətdə özünü göstərir:
- Nitq hissəsi səviyyəsində: Sözün hansı nitq hissəsinə aid olması (isim, feil, sifət və s.) onun əsas qrammatik mənasıdır. Məsələn, “dağ” – isim, “oxumaq” – feil.
- Qrammatik kateqoriya səviyyəsində: Sözün hansı qrammatik kateqoriyalara (hal, şəxs, say və s.) məruz qalması. Məsələn, “qızlar” – isim, cəm, adlıq hal; “gəldilər” – feil, keçmiş zaman, cəm, üçüncü şəxs.
- Formantlar vasitəsilə: Şəkilçilər vasitəsilə sözün qrammatik mənası dəqiqləşdirilir. “Yazırdım” sözündə “-ır” indiki zaman, “-dım” birinci şəxs, tək ifadə edir.
Sözün qrammatik mənasının sintaktik səviyyəsi
Qrammatik məna yalnız morfoloji səviyyədə deyil, həm də sintaktik müstəvidə aydın görünür. Sözlərin cümlə daxilində hansı funksiyanı daşıması, yəni mübtəda, tamamlıq, xəbər və s. kimi çıxış etməsi onların qrammatik mənasının tərkib hissəsidir. Məsələn, “kitab” sözü “Kitab masanın üstündədir” cümləsində mübtəda kimi çıxış edir, “Mən kitab oxuyuram” cümləsində isə tamamlıq olur. Sözün sintaktik funksiyası morfoloji göstəricilərlə birbaşa əlaqəlidir.
Qrammatik məna və sözün dəyişmə qabiliyyəti
Sözlərin dəyişmə qabiliyyəti, yəni hallanma, şəxs, zaman, şəkil və digər morfoloji dəyişikliklər qrammatik mənanın formalaşmasının əsas amilidir. İsimlərin hallanması, sifət və sayların cəmlənməsi, feillərin zamana, şəxsə və şəkilə görə dəyişməsi sözün qrammatik mənasını açıq şəkildə ortaya qoyur.
| Sözün növü | Qrammatik dəyişikliklər | Nümunə |
|---|---|---|
| İsim | Hal, cəmlik | qapı – qapının – qapılarda |
| Sifət | Dərəcə, cəmlik | böyük – daha böyük – ən böyük |
| Say | Cəmlik, hal | iki – ikilərin – ikilərdə |
| Əvəzlik | Hal, şəxs | mən – məni – mənə |
| Feil | Zaman, şəxs, şəkil | gəlirəm – gələcəkdim – gəlməliyəm |
Qrammatik məna və kontekst
Sözün qrammatik mənası tez-tez kontekstdən asılı olaraq dəqiqləşir. Bir çox hallarda eyni söz fərqli qrammatik formalarda müxtəlif sintaktik rollar qazana bilər. Məsələn, “yaz” sözü həm isim (“yaz fəsli”), həm də feil (“sən yaz!”) kimi çıxış edir. Kontekst sözün qrammatik mənasının düzgün müəyyən olunmasında əsas rol oynayır və bu baxımdan qrammatik analiz zamanı kontekstdən çıxış etmək vacibdir.
Qrammatik mənanın tədrisi və praktik tətbiqi
Qrammatik mənanın öyrədilməsi və tətbiqi dilin tədrisi prosesində mühüm yer tutur. Dilin düzgün mənimsənilməsi üçün sözlərin qrammatik mənasının izahı, onların müxtəlif qrammatik formalarda işlədilmə qaydası, dəyişmə imkanları və funksiyaları sistemli şəkildə aşılanmalıdır. Müasir Azərbaycan dilçiliyində bu sahədə müxtəlif metodikalar və dərslik nümunələri mövcuddur. Sözün qrammatik mənası həm məktəb təhsili, həm ali təhsil, həm də filoloji tədqiqatlarda xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılır. Dildə qrammatik səhvlərin qarşısının alınması, ifadənin dəqiqliyinin və səlisliyinin təmin olunması üçün sözün qrammatik mənasının dərk edilməsi vacibdir.
Qrammatik məna və dilin inkişafı
Azərbaycan dilinin inkişafı prosesi yeni söz formalarının və qrammatik kateqoriyaların yaranması ilə səciyyələnir. Qrammatik mənanın zənginləşməsi dilin təbii dinamikasının göstəricisidir. Cəmiyyətdə sosial-iqtisadi, texnoloji, mədəni dəyişikliklər baş verdikcə dilə yeni sözlər və yeni qrammatik formalı ifadələr daxil olur. Bu isə qrammatik mənanın daim yenilənməsi və inkişafı ilə nəticələnir. Qrammatik mənanın inkişafı nəticəsində yeni söz birləşmələri, mürəkkəb sintaktik quruluşlar və yeni ifadə vasitələri yaranır.
Sözün qrammatik mənasının hissələrə bölünməsi və təhlili
Bir sözün qrammatik mənasını analiz etmək üçün onu hissələrə bölmək, yəni strukturunun morfoloji, sintaktik, semantik təbəqələrini ayırmaq lazımdır. Məsələn, “oxuyacaqdım” sözünü hissələrə bölək:
- Kök: oxu (leksik məna)
- Şəkilçi-1: -ya (feilin gələcək zaman köməkçisi)
- Şəkilçi-2: -caq (feilin gələcək zaman şəkilçisi)
- Şəkilçi-3: -dı (keçmiş zaman köməkçisi)
- Şəkilçi-4: -m (birinci şəxs tək)
Bu hissələr birləşərək “oxuyacaqdım” sözünün qrammatik mənasını tam şəkildə formalaşdırır: gələcəkdə baş verəcək, amma indi keçmişdə qalan hərəkət və birinci şəxsin icra etdiyi işi bildirir. Qrammatik analiz üçün bu cür strukturlaşdırılmış yanaşma tələb olunur.
Sözün qrammatik mənası Azərbaycan dilinin əsas sütunlarından birini təşkil edir. Sözlər məhz qrammatik məna sayəsində cümlədə dəqiq funksional mövqe tutur, cümlə üzvləri arasında məntiqi və sintaktik əlaqələr formalaşdırır. Qrammatik məna, sözlərin leksik mənasından fərqli olaraq, abstrakt və ümumiləşdirici xarakter daşıyır. Dilin morfoloji və sintaktik quruluşu sözlərin qrammatik məna çalarlarını müəyyən edir, onları dəyişmə, şəkil və formantlar vasitəsilə ifadə edir. Hər bir dil istifadəçisi, müəllim və ya tələbə, sözlərin qrammatik mənasının mahiyyətini, formalaşma yollarını və tətbiq sahələrini dərindən anladıqda, düzgün və səlis nitq qurmaq, zəngin və ifadəli yazı yazmaq imkanına malik olur. Sözün qrammatik mənasının dərinliyini anlamaq dilin incəliklərini, qanunauyğunluqlarını və inkişaf dinamikasını dərk etməyə imkan verir, dilin zənginliyi və ifadə imkanları isə məhz qrammatik mənanın dəqiq işlənməsində özünü göstərir.
Ən Çox Verilən Suallar
Sözün qrammatik mənası onun dilin morfoloji və sintaktik quruluşunda hansı rolu daşıdığını, hansı nitq hissəsinə aid olduğunu, hansı hal, şəxs, say, zaman və şəkil göstəricilərinə malik olmasını bildirir. Bu məna sözün cümlədəki funksiyasını, digər sözlərlə əlaqəsini və dəyişmə imkanlarını müəyyənləşdirir.
Leksik məna sözün məzmununu, real obyekt və hadisəyə münasibətini ifadə edir. Qrammatik məna isə sözün dilin strukturunda hansı funksiyanı daşıdığını, hansı morfoloji və sintaktik xüsusiyyətə malik olduğunu göstərir. Leksik məna konkret, qrammatik məna isə abstraktdır.
Qrammatik mənanı şəkilçilər, sözün cümlədəki mövqeyi, dəyişmə xüsusiyyətləri və qrammatik kateqoriyalara aid olması ilə müəyyən etmək olar. Məsələn, ‘evlərdə’ sözündə ‘-lər’ cəmlik, ‘-də’ yerlik hal bildirir.
Əsas kateqoriyalar nitq hissəsi, hal, cins, say, şəxs, zaman, şəkil, dərəcə və s. morfoloji-sintaktik göstəricilərdir. Hər bir kateqoriya sözün dəyişmə və sintaktik imkanlarını müəyyən edir.
Söz kök və şəkilçi hissələrinə bölünür. Hər şəkilçi müəyyən qrammatik informasiyanı bildirir. Məsələn, ‘gələcəksiniz’ sözündə kök ‘gəl’, ‘-əcək’ gələcək zaman, ‘-siniz’ ikinci şəxs cəm şəkilçisidir.
Morfoloji səviyyədə qrammatik məna şəkilçi və dəyişmə formaları ilə, sintaktik səviyyədə isə sözün cümlədə hansı funksiyanı daşıdığı ilə təzahür edir. Məsələn, ‘kitab’ sözü həm mübtəda, həm də tamamlıq ola bilər.
Bəzi sözlər kontekstdən asılı olaraq fərqli qrammatik mənalar daşıya bilər. Məsələn, ‘yaz’ sözü həm isim, həm də feil kimi işlənə bilər. Kontekst sözün sintaktik və morfoloji rolunu dəqiqləşdirir.
Qrammatik məna dilin quruluşunu formalaşdırır, yeni ifadə vasitələrinin yaranmasına, nitq strukturunun zənginləşməsinə və dilin inkişafına imkan yaradır. Dilə yeni söz və qrammatik formaların daxil olmasını təmin edir.
Qrammatik məna ifadənin düzgün qurulması, fikrin dəqiq çatdırılması və dil qaydalarının mənimsənilməsi üçün əsasdır. Qrammatik qaydalara əməl edilmədikdə, ünsiyyətdə anlaşılmazlıq yaranır.
Bəli, Azərbaycan dilində hər bir sözün müəyyən qrammatik mənası var. Bəziləri sadə (məsələn, köməkçi sözlər), bəziləri isə mürəkkəb qrammatik göstəricilərlə (isimlər, feillər və s.) səciyyələnir.
