Üşütmə adətən gündəlik dildə soyuq hava ilə əlaqələndirilir, amma tibbi mənada daha çox yuxarı tənəffüs yollarının virus mənşəli iltihabıdır və “adi soyuqdəymə” kimi tanınır. Burun, udlaq və bəzən də yuxarı bronxların selikli qişasında gedən proseslər nəticəsində axıntı, qıcıqlanma və öskürək yaranır. Uşaqlar il ərzində bir neçə dəfə xəstələnə bilər, çünki immun sistemləri müxtəlif viruslarla yeni tanış olur. Böyüklərdə də payız və qış mövsümündə risk artır, çünki qapalı məkanlarda uzun müddət qalmaq, zəif havalandırma və yaxın təmas ötürülməni asanlaşdırır. Əlamətlərin intensivliyi fərqli ola bilər: bəzilərində yalnız burun axması və boğazda qıcıqlanma görünür, digərlərində qızdırma, titrətmə və əzələ ağrıları da qoşula bilər. Üşütmə çox vaxt yüngül keçir, lakin süründürən öskürək, orta qulaq və ya sinus iltihabı kimi fəsadlara da zəmin yarada bilər. Zamanında istirahət, maye qəbulu və sadə simptomatik tədbirlər əksər hallarda kifayət edir. Antibiotiklər viruslara təsir etmir, buna görə həkim göstərişi olmadan istifadə edilməməlidir. Risk qruplarında olanlar, xüsusən körpələr, yaşlılar, hamilələr və xroniki xəstəliyi olanlar əlamətləri daha diqqətlə izləməlidirlər. Üşütmənin əlamətləri qrip və digər infeksiyalarla qarışa bildiyindən, bədən temperaturu, başlama sürəti, əzələ ağrıları və ümumi halsızlığın ağırlığı ayırd etmə üçün faydalı ipucları verir. Müasir yanaşmada məqsəd bədəni dəstəkləmək, ağırlaşma risklərini azaltmaq və yayılmanın qarşısını almaqdır. İctimai yerlərdə gigiyena vərdişlərinə əməl etmək və mühitin havalandırılması əlamətlərin yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Üşütmə nədir və hansı proseslər baş verir?
Üşütmə, əsasən rinovirus, koronavirusun bəzi mövsümi ştamları, parainfluenza və digər viruslar səbəbindən yaranan yuxarı tənəffüs yolları infeksiyasıdır. Virus burun və udlaq selikli qişasına daxil olduqda orada çoxalır, lokal immun cavab işə düşür. Qanın damar keçiriciliyi artır, selik və iltihab mediatorları ifraz olunur. Nəticədə burun tutulur, axıntı başlayır, boğazda qıcıqlanma hissi yaranır. Bəzi adamlarda bədən temperaturu normal qalır, digərlərində subfebril və ya orta dərəcədə qızdırma müşahidə olunur.
Bu proseslər adətən öz-özünə məhdudlaşır və 7 ilə 10 gün ərzində geriləyir. İlk günlərdə burun axıntısı şəffaf olur, sonradan qalınlaşa və rəng tündləşə bilər ki, bu, avtomatik bakterial infeksiya demək deyil. Öskürək, xüsusilə gecələr artan qıcıqlayıcı xarakter daşıyır. İmmun sisteminin cavabı, istirahət və adekvat mayelənmə sağalma tempinə təsir göstərir. Həddindən artıq yorğunluq və stress bədənin adaptasiyasını zəiflədir.
İlkin əlamətlər: boğazda qıcıqlanma və asqırma
Üşütmənin ilk xəbərçiləri çox vaxt boğazda qaşınma, yüngül ağrı və asqırmadır. Bir çox insan bu mərhələni “hava dəydi” kimi təsvir edir. Burun boşluğunda və udlaqda seliyin artması ilə qıcıqlanma güclənir, gecələr yatarkən axıntı arxaya doğru axaraq öskürək refleksini tətikləyə bilər. Bəzən göz yaşarması və yüngül başağrısı da müşahidə edilir. Bu dövrdə istirahət və maye qəbulu əlamətlərin ağırlaşmasının qarşısını almağa kömək edir.
İlkin günlərdə bədən temperaturu çox vaxt normaldır və ya cüzi yüksəlir. Hərarət artmasa belə, halsızlıq, sanki “bədənim sındı” hissi yarana bilər. İş və dərs rejimini yüngülləşdirmək, ağır fiziki aktivlikdən imtina etmək məqsədəuyğundur. Əlamətlərin seyrini izləmək vacibdir, çünki qəfil yüksək temperatur və güclü əzələ ağrıları daha çox qripi düşündürür. Burun seliyini azaltmaq üçün mühitin rütubətinin optimallaşdırılması rahatlıq gətirir.
Tipik simptomlar: burun axması, öskürək, boğaz ağrısı
Üşütmədə ən tipik tablo burun axması və tutulması, boğaz ağrısı və qıcıqlayıcı öskürəkdir. Burun tıxanıqlığı səsin dəyişməsinə, başda ağırlıq hissinə və yuxu keyfiyyətinin pozulmasına səbəb ola bilər. Duzlu məhlul ilə burunun yuyulması, isti içkilər və rütubətli hava bu şikayətləri yüngülləşdirir. Boğaz ağrısı çox vaxt orta dərəcədə olur və udqunanda artar, lakin güclü, davamlı, yüksək hərarət və badamcıqlarda irinlə müşayiət olunursa, angina ehtimalı dəyərləndirilməlidir.
Öskürək adətən quru başlayır, sonra az miqdarda bəlğəm qoşula bilər. Gecələr yatarkən arxa axıntı öskürəyi artırdığından yuxu pozula bilər. Kəskin bronxit və ya astma fonu olanlarda öskürək daha ağır keçir və xırıltı eşidilə bilər. Belə hallarda nəfəs darlığı, sinədə sıxılma hissi yaranarsa, tibbi məsləhət gecikdirilməməlidir. Səs tellərinin qıcıqlanması səsin xırıltılı olmasına gətirə bilər.
Bədən temperaturu, titrətmə və əzələ ağrıları
Adı soyuqdəymədə hərarət çox vaxt 38 dərəcədən aşağı saxlanır və 2 ilə 3 gün ərzində tədricən normaya qayıdır. Titrətmə və üşütmə hissi ola bilər, lakin zədələnmə dərin deyil. Əzələ ağrıları yüngül və ya orta dərəcədə olur, gündəlik fəaliyyəti tam dayandırmır. Əgər hərarət 38,5 dərəcədən yuxarı qalxır, bədənin hər yeri sındırır və yataqdan qalxmaq çətinləşirsə, bu daha çox qripə uyğundur.
Hərarətin idarəsində su balansını qorumaq və istirahət birinci xəttdir. Qızdırma qırıcıların istifadəsi fərdi yanaşma tələb edir, xüsusən uşaqlarda doza və preparat seçimi diqqətli olmalıdır. Davamlı yüksək temperatur, sərt boyun, şüurun bulanması və nəfəs darlığı kimi əlamətlər ciddi siqnaldır. Bu əlamətlər görünərsə, özbaşına müalicə etmədən peşəkar yardıma yönəlmək lazımdır.
Uşaqlarda və hamiləlikdə üşütmə əlamətləri
Uşaqlarda üşütmə əlamətləri daha tez meydana çıxır və il ərzində bir neçə epizod təkrarlana bilər. Burun tıxanıqlığı və öskürək yuxunu və iştahanı poza bilər. Bəzən qulaqda ağrı yaranır ki, bu, orta qulaq iltihabına işarə edə bilər. Körpələrdə yüksək hərarət və apatiya xüsusi diqqət tələb edir. Üç aydan kiçik körpədə hərarət yüksəlibsə, gecikmədən tibbi baxış lazımdır. Maye itkisi sürətlə baş verə bildiyindən susuzluq əlamətləri izlənməlidir.
Hamiləlikdə hormonal və immun dəyişikliklər yuxarı tənəffüs yollarını daha həssas edə bilər. Burun seliyi artsa da, əksər epizodlar yüngül keçir. Özbaşına dərman seçimi hamiləlikdə risklidir, buna görə simptomların idarə edilməsində həkim məsləhəti önəmlidir. Yataq istirahəti, isti içkilər və fizioloji məhlulla burun yuyulması çox vaxt yetərlidir. Hərarət uzun çəkərsə və ya bəlğəmli öskürək ağırlaşarsa, fəsadlar istisna edilməlidir.
Kimlər daha risklidir və nə üçün?
Yaşlılar, xroniki xəstəliyi olanlar, immun sistemi zəif olan şəxslər və siqaret çəkənlərdə üşütmə daha ağır seyr edə bilər. Astma və KOAH fonunda öskürək və xırıltı artır, bronxların həddən artıq reaktivliyi kəskinləşir. Diabet, böyrək və ürək xəstəlikləri olanlarda infeksiyaya cavab ləngiyə və fəsad riski yüksələ bilər. Siqaret selikli qişanı zədələyir və ciliaların funksiyasını zəiflədir ki, bu da virusların təmizlənməsini çətinləşdirir.
Uşaqlar bağça və məktəbdə sıx kontaktda olduqları üçün tez-tez virus daşıyıcısına çevrilirlər. Hamilələrdə də mülayim immun modulyasiya səbəbindən simptomlar uzana bilər. İş mühiti qapalı, kondisionerli və zəif havalandırılan şəxslər daha çox xəstələnə bilirlər. Yuxu çatışmazlığı və xroniki stress immun cavabı zəiflədərək epizodların daha çox və ağır keçməsinə şərait yaradır.
Ayırıcı diaqnoz: qrip, COVID-19 və allergik rinit
Üşütmə adətən yavaş başlanğıcla, yüngül hərarətlə və daha çox burun əlamətləri ilə gedir. Qrip çox zaman qəfil başlayır, yüksək hərarət, güclü əzələ ağrıları və kəskin halsızlıqla müşayiət olunur. COVID-19 variantdan asılı olaraq dəyişkən tablo yarada bilər, bəzən dad və iy itməsi, quru öskürək və hərarət daha qabarıq görünür. Allergik rinitdə isə qaşınma, asqırma seriyaları, şəffaf selik və gözlərdə qaşınma ön plandadır, bədən ağrısı və hərarət qeyri-tipikdir.
Aşağıdakı cədvəl ayırıcı dəyərləndirməyə kömək edir, lakin yekun qərar klinik qiymətləndirmə ilə verilməlidir.
| Xəstəlik | Başlanğıc sürəti | Hərarət | Əzələ ağrısı | Əsas əlamətlər | Simptom müddəti |
|---|---|---|---|---|---|
| Üşütmə (adi soyuqdəymə) | Tədricən | Adətən normal və ya yüngül | Yüngül | Burun axması, boğaz qıcıqlanması, quru öskürək | 7–10 gün |
| Qrip | Qəfil | Tez-tez yüksək | Güclü | Yüksək hərarət, güclü halsızlıq, quru öskürək | 7–14 gün |
| COVID-19 | Dəyişkən | Dəyişkən | Dəyişkən | Quru öskürək, halsızlıq, bəzən dad/iy itkisi | 7–14+ gün |
| Allergik rinit | Mövsümi və ya ekspozisiya ilə | Yox | Yox | Asqırma, qaşınma, şəffaf selik, göz yaşarması | Tətiklə davamlı |
Nə zaman həkimə müraciət etmək lazımdır?
Aşağıdakı hallarda peşəkar yardım üçün gecikməmək vacibdir. Hərarət bir neçə gün 38 dərəcədən yuxarıdırsa, şiddətli boğaz ağrısı və badamcıqlarda irin görünürsə və ya nəfəs darlığı yaranırsa mütləq qiymətləndirmə lazımdır. Sinus nahiyəsində güclənən ağrı, qalın və kəskin qoxulu ifrazat, qulaq ağrısı və eşitmə azalması fəsadlardan xəbər verə bilər. Dodaqlarda göyərmə, şüurun bulanması və susuzluq əlamətləri ağırlaşma göstəricisidir.
Körpələrdə, yaşlılarda, hamilələrdə və xroniki xəstəliyi olanlarda risk daha yüksəkdir. Uşaqlarda qulaqdan axıntı, kəskin ağrı və ya davamlı qızdırma otit ehtimalını artırır. Uzanan öskürək, xırıltı və döş qəfəsində ağrı bronxit və ya pnevmoniya ilə əlaqəli ola bilər. Özbaşına antibiotik istifadəsi faydasız və zərərli ola bilər, buna görə həkim göstərişi olmadan istifadə etməmək lazımdır.
Simptomların idarə olunması və gündəlik tövsiyələr
İstirahət, kifayət qədər maye qəbulu və rütubətli hava əsas dayaqdır. Duzlu məhlulla burun yuma, isti içkilər və boğazı yumşaldan üsullar rahatlıq gətirir. Qızdırma qırıcılar və ağrıkəsicilər fərdi göstərişlə, uyğun dozada istifadə olunmalıdır. Siqaret və tüstülü mühitdən uzaq durmaq, yuxu rejimini qorumaq bərpanı sürətləndirir. Əllərin yuyulması və maskadan istifadə yoluxduruculuğu azalda bilər.
Antibiotiklərin viruslara təsir etmədiyini xatırlamaq vacibdir. Bitki mənşəli vasitələr bəzən rahatlıq verə bilər, lakin allergiya riskini nəzərə almaq lazımdır. Şəkərli içkilərdən çox su, kompot, isti şorba kimi mayelər daha məqsədə uyğundur. Gündəlik iş rejimini yüngülləşdirmək, ekran qarşısında uzun qalmağı məhdudlaşdırmaq yorğunluğu azaldır.
Üşütmə əlamətləri çox vaxt yüngül və öz-özünə keçən xarakter daşıyır, lakin düzgün yanaşma sağlamlığa və gündəlik həyat keyfiyyətinə təsiri azaldır. Erkən mərhələdə boğaz qıcıqlanması və asqırma, sonrakı günlərdə burun axması və öskürək ön plana keçir. Bədən temperaturu çox da yüksəlmirsə, bu, adi soyuqdəyməyə işarə edir, ancaq qəfil yüksək hərarət və güclü bədən ağrıları olduqda qrip nəzərə alınmalıdır. Uşaqlar, yaşlılar və xroniki xəstəliyi olanlarda gedişat fərqli ola bilər, ona görə risk qruplarında diqqətli müşahidə önəmlidir. Mayelənmə, istirahət və rütubətli hava rahatlaşdırıcı təsir göstərir. Burun yuyulması, boğazın isti mayelərlə yumşaldılması və adekvat yuxu bərpanı dəstəkləyir. Antibiotiklərin viruslara təsir etmədiyini bilmək və özbaşına dərman qəbulundan çəkinmək lazımdır. Fəsad əlamətləri görünərsə, tibbi məsləhət almaq vaxtında müdaxilə üçün şərtdir. İctimai gigiyena qaydalarına əməl etməklə yaxınlarımıza yoluxma riskini də azaldırıq. Havalandırma, məsafə və əl gigiyenası sadə, amma təsirli üsullardır. Gələcəkdə oxşar epizodların qarşısını tam almaq mümkün olmasa da, həyat tərzi faktorlarına diqqət gedişatı yüngülləşdirə bilər. Orqanizmə qayğı göstərmək və səbirli olmaq çox vaxt ən effektiv müalicə planıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
İlk saatlarda boğazda qaşınma, yüngül ağrı, asqırma və şəffaf burun axıntısı görünə bilər. Bəzən göz yaşarması və yüngül başağrısı da qoşulur. Bu mərhələdə bədən temperaturu adətən normal olur və ya cüzi yüksəlir. İstirahət və maye qəbulu əlamətlərin ağırlaşmasının qarşısını almağa kömək edə bilər.
Üşütmə tədricən başlayır və çox vaxt yüngül hərarətlə, əsasən burun əlamətləri ilə gedir. Qrip qəfil başlayır, yüksək hərarət və güclü bədən ağrıları ön plana çıxır, halsızlıq daha ifadəlidir. Üşütmədə yataqdan qalxmaq nisbətən asandır, qripdə isə günlərcə yataqda qalmaq ehtiyacı yaranır. Şübhə olduqda həkim məsləhəti və testlər ayırıcı diaqnozu dəqiqləşdirir.
Antibiotiklər viruslara təsir etmir, buna görə adi soyuqdəymədə avtomatik təyin edilmir. Yalnız bakterial fəsadlar (məsələn, sinusit, otit) şübhəsi olduqda həkim qərarı ilə istifadə oluna bilər. Özbaşına antibiotik qəbulu yan təsir və antibiotikə davamlılıq riski yaradır. Simptomlara yönələn dəstək müalicəsi çox vaxt kifayətdir.
Uşaqlarda əlamətlər adətən 7–10 gün çəkir, lakin öskürək iki həftəyədək uzana bilər. Qızdırma ilk 2–3 gün görünə, sonra tədricən azala bilər. Körpələrdə və üç aydan kiçik uşaqlarda hərarət yüksələrsə, dərhal həkimə müraciət etmək lazımdır. Qulaq ağrısı, kəskin halsızlıq və ya qaytarma qoşulsa, fəsad ehtimalı qiymətləndirilməlidir.
Hamiləlikdə özbaşına dərman seçimi risklidir, mütləq həkimlə məsləhətləşmək lazımdır. İsti maye, istirahət və fizioloji məhlulla burun yuyulması çox vaxt rahatlıq gətirir. Uzanan hərarət, güclü öskürək və nəfəs darlığı yaranarsa, tibbi dəyərləndirmə tələb olunur. Maye balansını qorumaq və yuxu keyfiyyətinə diqqət etmək vacibdir.
Viruslar əsasən damcı yolu ilə, yaxın təmasda danışıq, öskürək və asqırma zamanı yayılır. Çirklənmiş səthlərə toxunduqdan sonra əllə burun-göz sahəsinə toxunmaq da ötürülməyə səbəb ola bilər. Qapalı və zəif havalandırılan məkanlarda risk artır. Əl gigiyenası və mühitin havalandırılması yoluxmanı azaldır.
Bir neçə gün 38 dərəcədən yüksək qızdırma, güclü boğaz ağrısı və irinli örtük, davamlı qulaq ağrısı və eşitmə azalması siqnaldır. Sinus nahiyəsində artan ağrı, qalın və kəskin qoxulu ifrazat, bəzən diş ağrısı sinusiti göstərə bilər. Nəfəs darlığı, dodaqlarda göyərmə, şüurun bulanması təcili yardım zərurətidir. Körpələr, yaşlılar və xroniki xəstələrdə aşağı hədd hətta daha erkən addım üçün səbəbdir.
İstirahət, bol maye, rütubətli hava və duzlu məhlulla burun yuma ən faydalı üsullardandır. İsti şorbalar və bitki çayları boğazı yumşaldır, lakin allergiya riski nəzərə alınmalıdır. Qızdırma qırıcıların istifadəsi dozaya və yaşa uyğun aparılmalıdır. Siqaret tüstüsündən və güclü ətirlərdən uzaq durmaq qıcıqlanmanı azaldır.
Tamamilə qarşısını almaq çətindir, çünki çoxsaylı viruslar mövcuddur və tez yayılır. Lakin əl yumaq, havalandırma, yaxın təmasdan çəkinmək və yuxu-hərəkət balansını qorumaq riski azaldır. Stressin idarəsi və düzgün qidalanma immun sisteminə dəstək verir. Xəstəlik zamanı evdə qalmaq başqalarını qorumağın ən yaxşı yoludur.
Əksər hallarda 7–10 günə geriləmə baş verir, yüngül öskürək bir qədər uzun qala bilər. Üç gündən artıq yüksək hərarət, ağırlaşan baş ağrısı, sinə ağrısı və nəfəs darlığı narahatedicidir. Uşaqlarda iştahasızlıq, qulaq ağrısı və ya ishal qoşularsa, dəyərləndirmə zəruridir. Ümumi hal pisləşirsə, tibb mütəxəssisinə müraciət edin.
