İnsanlığın tarixi boyunca müxtəlif mədəniyyətlər və dinlər böyük şəxsiyyətlərin, ilahi elçilərin cəmiyyətlərin formalaşmasında və insan düşüncəsinin inkişafında oynadığı rolu qəbul edib. İslam dini isə peyğəmbərləri bəşəriyyətin inkişafında mühüm yolgöstərən kimi təqdim edir. Bu peyğəmbərlər arasında isə ulul-əzm adı verilən, xüsusi iradəyə, səbirə və əzmkarlığa sahib olanlar xüsusilə seçilir. Onların həyat hekayələri və dini missiyası təkcə tarixi hadisə kimi yox, həm də hər bir insan üçün örnək və motivasiya mənbəyidir. İslam düşüncəsində ulul-əzm peyğəmbərlər dedikdə, müəyyən sınaqlardan uğurla çıxmış və bəşəriyyətin taleyində dönüş nöqtəsi olmuş elçilər nəzərdə tutulur. Bu anlayışın dərin mənasını anlamaq üçün həm dini mətnlərə, həm də tarixi mənbələrə müraciət etmək labüddür.
Ulul-əzm konsepsiyası, müsəlman dünyasında ilahi missiyanın ən ali təzahürlərindən biri hesab olunur. Hər bir ulul-əzm peyğəmbərin həyatına nəzər salanda görmək mümkündür ki, onlar yalnız dini təbliğ etməklə kifayətlənməyib, eyni zamanda sarsılmaz əzm, fədakarlıq, ədalət və mərhəmət kimi dəyərləri təcəssüm etdiriblər. Onların taleyi və apardıqları mübarizə təkcə dini tarix üçün deyil, bəşəriyyətin ortaq yaddaşı üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır.
Ulul-əzm anlayışının mənası və tarixi kökləri
Ulul-əzm ifadəsi Quran və klassik islami mənbələrdə böyük iradə, möhkəm əzm və yüksək səbr nümayiş etdirən peyğəmbərlər üçün işlədilir. Bu termin ərəb dilində “əzmlilər”, “əzmkarlıq və səbir sahibləri” mənasını verir və dərin dini-fəlsəfi məna daşıyır. İslam alimləri arasında qəbul olunub ki, ulul-əzm peyğəmbərlər digərlərindən bir neçə əsas xüsusiyyətləri ilə fərqlənirlər: onların hamısı öz dövrlərində yeni bir şəriət və cəmiyyətə yönəlik yenilik gətirib, ən çətin sınaqlardan keçiblər, insanlara Allahın birliyini, ədalət və mərhəmət prinsiplərini təbliğ ediblər.
Ulul-əzm terminindən istifadə İslamın erkən dövrlərində Quranda rast gəlinən “əzmlilərdən ol” çağırışı ilə başlayıb. Sonradan bu anlayış islam alimləri tərəfindən daha geniş şəkildə işlənib və məhz müəyyən peyğəmbərlərin – Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Məhəmməd peyğəmbərlərin – ulul-əzm statusu da bu elmi müzakirələr nəticəsində formalaşıb. Hər bir ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda, bu anlayış əsasən Qurani-Kərim, təfsir ədəbiyyatı və dini tədris materiallarında geniş yayılıb.
Bu yanaşmaya əsasən, ulul-əzm peyğəmbərlər bəşəriyyətin ən mühüm mənəvi rəhbərləridir. Onların missiyası təkcə dini hökmləri çatdırmaq deyil, həm də cəmiyyətin əxlaqını, mənəviyyatını formalaşdırmaq olub. Həmçinin, onların həyat hekayələri təkcə dini və tarixi yox, həm də sosioloji və psixoloji aspektlərdən də maraqlı tədqiqat mövzusuna çevrilib.
Quranda ulul-əzm peyğəmbərlər haqqında
Qurani-Kərimdə ulul-əzm peyğəmbərlərin adları ayrıca çəkilməsə də, bir neçə ayədə birbaşa və ya dolayı yolla onların xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. “Əhzab” surəsinin 7-ci ayəsində Allah-taala bəzi peyğəmbərləri “sənə, Nuh, İbrahim, Musa və İsa”ya və’d verdiyimiz kimi” deyə xüsusi vurğulayır. “Şura” surəsinin 13-cü ayəsində də Allahın bu peyğəmbərlərə göndərdiyi eyni dini vəhyin bütün bəşəriyyət üçün keçərli olduğu bildirilir. Burada diqqəti cəlb edən əsas məqam, ulul-əzm peyğəmbərlərin insanları təkallahlılığa, haqq yola və yüksək əxlaqa çağırmasıdır.
Ənənəvi təfsir ədəbiyyatında, xüsusən də İbn Kəsir, Təbrisi, Təbatabai kimi məşhur müfəssirlər Quranda “əzmlilər”ə edilən işarənin məhz beş peyğəmbərə – Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Məhəmməd peyğəmbərə aid olduğunu vurğulayırlar. Bu ayələrdə hər birinin missiyasının bəşəriyyət üçün önəmli bir dönüş nöqtəsi olduğu, onların hər birinin ağır sınaqlarla üzləşdiyi və sonadək əzm göstərdiyi bildirilir.
Əlavə olaraq, Quranda bu peyğəmbərlərin həyat hekayələri, onların cəmiyyətə verdiyi ismarıclar və qarşılaşdıqları çətinliklər ətraflı təsvir olunub. Onların əzmlə, səbir və imanla göstərdikləri müqavimət, bəşəriyyət üçün ən ali örnək kimi təqdim edilir.
Hər bir ulul-əzm peyğəmbərin həyatı və fəaliyyəti
Bu bölmədə hər bir ulul-əzm peyğəmbərin tarixi şəxsiyyətini və missiyasını fərdi şəkildə izah etmək məqsədəuyğundur.
Nuh peyğəmbər
Nuh peyğəmbər insanlıq tarixində ən qədim və mühüm peyğəmbərlərdən sayılır. O, insanları uzun illər boyu haqq yola, ədalətə, Allaha itaətə çağırıb, lakin çox az insan onun çağırışına cavab verib. Onun missiyası əsasən insanları bütpərəstlikdən döndərmək, monoteizmi yaymaq və gələcək nəsillərə ilahi hikmət çatdırmaqdan ibarət olub. Nuh peyğəmbərin əzmi onun dəfələrlə rədd olunmasına, təhqir və təzyiqlərə baxmayaraq, dəvətini davam etdirməsində özünü göstərir. Nuhun həyatında ən dramatik hadisə böyük daşqın və gəmi əhvalatıdır ki, bu, sınaq və imtahanın nə dərəcədə ağır ola biləcəyini simvollaşdırır.
İbrahim peyğəmbər
İbrahim peyğəmbər monoteizmin qurucusu, İslamın, Yəhudiliyin və Xristianlığın ortaq atası kimi tanınır. O, bütpərəst bir mühitdə Allahın birliyinə çağırış edib, müxtəlif sınaqlarla üzləşib, öz oğlunu qurban vermək əmrinə tabe olub və sonda Allahın rəhməti ilə mükafatlandırılıb. İbrahim peyğəmbərin əzmi, insanın Tanrıya sonsuz inamı və itaəti, eyni zamanda cəmiyyətin təzyiqlərinə qarşı mübarizədə göstərdiyi qətiyyətlə ifadə olunur.
Musa peyğəmbər
Musa peyğəmbər qədim Misirdə doğulub, Fironun zülmünə qarşı mübarizə aparıb və İsrail oğullarını köləlikdən azad edib. O, Allahdan Tövratı alaraq bəşəriyyətə əxlaqi, hüquqi və dini prinsiplər aşılayıb. Musa peyğəmbərin həyatında səbir və əzmkarlıq xüsusi yer tutur; çünki o, təkcə Firona qarşı deyil, həm də xalqının öz içindəki zəiflik və etibarsızlıqlara qarşı da mübarizə aparıb. Onun missiyası ictimai ədalətin, dini qaydaların və insan haqlarının bərqərar olması ilə nəticələnib.
İsa peyğəmbər
İsa peyğəmbər möcüzələrlə, insani dəyərlərin təbliği ilə və əxlaqi islahatlarla tarixdə dərin iz qoyub. O, insanları sevgi, mərhəmət, bağışlama və səbirə çağırıb. İsa peyğəmbər İncili insanlara çatdırıb, onun missiyası həm dini, həm də sosial baxımdan yeni bir mərhələ yaradıb. Onun əzmi, işgəncəyə, təqiblərə və cəmiyyətin təzyiqlərinə baxmayaraq, öz prinsiplərindən dönməməsində təcəssüm olunub.
Məhəmməd peyğəmbər
Məhəmməd peyğəmbər İslamın son peyğəmbəri, Qurani-Kərimin təbliğatçısı və müsəlman ümmətinin qurucusudur. O, cəmiyyətin bütün təbəqələrinə ilahi vəhy çatdırıb, insanları ədalətə, bərabərliyə, təmizliyə, eləcə də yüksək əxlaqi dəyərlərə dəvət edib. Məhəmməd peyğəmbərin əzmi və səbirli davranışı, onun insanlarla münasibətdə dözümlü, mehriban və ədalətli olması, ən çətin şəraitdə belə inancından dönməməsi ilə özünü göstərib.
Ulul-əzm peyğəmbərlərin əsas xüsusiyyətləri və rolu
Ulul-əzm peyğəmbərlərin əsas xüsusiyyəti onların qarşılaşdıqları ağır sınaqlar qarşısında əzm, səbir və möhkəm iman nümayiş etdirməsidir. Onlar Allahdan gələn vəhyə sadiq qalıb, insanları doğru yola yönəltmək üçün heç bir çətinlikdən, hətta həyatlarını təhlükə altına qoymaqdan belə çəkinməyiblər. Bu peyğəmbərlərin fərqli dövrlərdə və müxtəlif coğrafiyalarda yaşamasına baxmayaraq, onların ortaq cəhəti insanların mənəvi dirçəlişində, əxlaq və hüquq sisteminin formalaşmasında oynadıqları roldur.
Bu baxımdan ulul-əzm peyğəmbərlər yalnız dini rəhbərlər deyil, həm də tarixin ən böyük islahatçılarıdır. Onların fəaliyyəti nəticəsində yeni sosial nizamlar yaranıb, bəşəriyyətin mənəvi və əxlaqi tərəqqisi sürətlənib.
| Peyğəmbər | Missiyası | Əsas sınaqları | Yaradılan yenilik |
|---|---|---|---|
| Nuh | Monoteizmin yayılması | Daşqın, bütpərəstlik, cəmiyyətin rəddi | Gəmi əhvalatı |
| İbrahim | Təkallahlılıq, ailə və qurban fəlsəfəsi | Atəşə atılma, oğul qurbanı, bütpərəst cəmiyyət | Həcc ayinləri |
| Musa | Tövrat, azadlıq, hüquq | Fironun zülmü, xalqın etibarsızlığı | Qanunlar, müqəddəs kitab |
| İsa | Əxlaq, sevgi, mərhəmət | Təqiblər, inkar, çarmıxa çəkilmə | İncilin təbliği |
| Məhəmməd | Quran, ümmətin qurulması | Məkkə müxalifəti, hicrət, cihad | İslam hüququ, Quran |
Ulul-əzm anlayışının müsəlman dünyasında və Azərbaycanda yeri
Müsəlman dünyasında ulul-əzm anlayışı həm təfsir, həm də fiqh və kəlam elmlərində müzakirə mövzusudur. Əhli-sünnə və şiə alimləri arasında bəzi fərqli yanaşmalar olsa da, ölkəmizdə bu anlayış əsasən Quranda qeyd olunan beş peyğəmbərlə eyniləşdirilir. Azərbaycanın dini tədris sistemində də ulul-əzm peyğəmbərlər xüsusi önəm daşıyır və onların həyat hekayələri əxlaqi tərbiyənin əsas nümunəsi kimi təqdim olunur.
Azərbaycan cəmiyyətində bu peyğəmbərlərə münasibət ənənəvi olaraq yüksək səviyyədə olub. Xalq arasında ölkəmizin folklorunda, dini mərasimlərdə və sosial davranışlarda onların həyatından örnəklər gətirilir. Xüsusən də, Məhəmməd peyğəmbərin həyatı və təlimləri ölkəmizdə müsəlmanların gündəlik həyatında, əxlaqında və adət-ənənəsində mühüm yer tutur.
Məzhəblər və ulul-əzm məsələsinə yanaşma fərqləri
İslamın müxtəlif məzhəblərində ulul-əzm məsələsinə yanaşma bəzi detal fərqlilikləri ilə seçilir. Sünni mənbələrdə daha çox Quranda adları çəkilən beş peyğəmbər ulul-əzm sayılır, şiə mənbələrdə isə bəzən digər peyğəmbərlərin də adları çəkilə bilər. Ancaq ümumi baxışda, bütün İslam aləmində bu beşlik qəbul olunub. Fərqli məktəblər arasında əsas fərq, onların missiyasının və dini yeniliklərinin vurğulanmasındadır. Azərbaycanın dini təhsili və ictimaiyyəti isə bu məsələdə orta xəttə üstünlük verir, yəni klassik İslam elmlərinə əsaslanır.
Ulul-əzm peyğəmbərlərin hekayələrinin sosial-psixoloji təsiri
Ulul-əzm peyğəmbərlərin həyat hekayələri təkcə dini-fəlsəfi deyil, həm də psixoloji və sosioloji baxımdan böyük təsir gücünə malikdir. Onların səbir və əzmi, hər bir insan üçün motivasiya mənbəyinə çevrilir, çətinliklərə qarşı mübarizədə insanlara ilham verir. İctimai mühitdə bu hekayələr, xüsusilə böhran anlarında, insanların ruhunu gücləndirmək, əxlaqi dəyərləri qorumaq və cəmiyyətin sabitliyini təmin etmək baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Müasir dövrdə ulul-əzm konsepsiyasının aktual əhəmiyyəti
Dünyanın sürətlə dəyişdiyi, sosial və siyasi böhranların, dəyərlər böhranının yaşandığı indiki dövrdə ulul-əzm peyğəmbərlərin hekayələri yenidən aktuallaşıb. Azərbaycanda da dini və əxlaqi tərbiyənin gücləndirilməsi, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və gənc nəslin maarifləndirilməsi baxımından ulul-əzm konsepsiyası xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Dini dərsliklərdə, ailə tərbiyəsində və cəmiyyətin müxtəlif sahələrində bu peyğəmbərlərin nümunəvi həyatı tez-tez vurğulanır.
Müasir gənclər arasında ulul-əzm anlayışının doğru təqdim olunması, onların şəxsiyyətinin, əzminin, səbrinin və məqsədyönlülüyünün formalaşmasına da böyük töhfə verir. Eyni zamanda, ölkəmizdə dini tolerantlıq və multikulturalizm mühitində bu anlayış insanları bir-birinə daha yaxın edir.
Hər bir ulul-əzm peyğəmbərin missiyası
Daha yaxşı anlaşılsın deyə, bu bölmədə hər peyğəmbərin missiyasını hissələrə bölüb izah edək:
- Nuh peyğəmbər
- İdeya: Tövhid inancının təməli, insanları haqq yola çağırış
- Sınaq: Daşqınla bütün bəşəriyyətin yenidən başlanması
- Sonluq: Yeni dövrün başlanğıcı, imanlıların xilası
- İbrahim peyğəmbər
- İdeya: Monoteizm, ailə və qurban fəlsəfəsi
- Sınaq: Oğlunu qurban verməyə hazır olması
- Sonluq: Qurban bayramının rəmzi, Allahın mərhəməti
- Musa peyğəmbər
- İdeya: Azadlıq, əxlaq və hüququn bərqərar olması
- Sınaq: Misirdən çıxış, Tövratın nazil olması
- Sonluq: Ədalət prinsiplərinin cəmiyyətdə qurulması
- İsa peyğəmbər
- İdeya: Sevgi, mərhəmət, bağışlama
- Sınaq: Xalqının rədd etməsi, çarmıxa çəkilmə
- Sonluq: Əxlaq islahatı, yeni dini başlanğıc
- Məhəmməd peyğəmbər
- İdeya: Son vəhy, Quranın nazil olması
- Sınaq: Məkkədə zülm, hicrət, müharibələr
- Sonluq: İslam ümmətinin qurulması, sonuncu peyğəmbər
Ulul-əzm anlayışının gələcək nəsillərə ötürülməsi və cəmiyyətə təsiri
Azərbaycan cəmiyyətində ulul-əzm peyğəmbərlərin həyat hekayələri uşaqlara, yeniyetmələrə və böyüklərə həm dini, həm də əxlaqi tərbiyənin bir hissəsi kimi aşılanır. Məktəb dərsliklərində, məscidlərdə və dini tədbirlərdə bu peyğəmbərlərin səbr, əzm, ədalət və insanpərvərlik kimi dəyərləri hər zaman ön plana çəkilir. Bu, cəmiyyətin mənəvi inkişafı və milli kimliyin formalaşması üçün əhəmiyyətli hesab olunur.
Eyni zamanda, ölkəmizdəki dini və mədəni müxtəliflik, müxtəlif etnik və dini qrupların sülh içində birgə yaşaması da ulul-əzm konsepsiyasının universallığını təsdiqləyir. Onların hər birinin həyatından götürülən dərslər, fərqli nəsillərin bir-birini anlamağa, hörmət etməyə və birgə yaşamağa təşviq edir.
Ulul-əzm peyğəmbərlərin həyatı, missiyası və onların insanlığa verdiyi dərslər Azərbaycan cəmiyyətində hər zaman aktual olaraq qalır. Onların əzmi, səbir və fədakarlığı təkcə dini baxımdan deyil, həm də sosial və mənəvi inkişaf baxımından nümunəvi qəbul edilir. Müasir dövrdə də, gənclərin və böyüklərin ruhunun möhkəmlənməsi, çətinliklər qarşısında əzmkarlıq göstərməsi üçün bu peyğəmbərlərin həyat hekayələri, cəmiyyətimizin əsas motivasiya mənbəyinə çevrilir. Onların göstərdiyi yolda, hər bir fərd üçün səbir, əzm, mərhəmət və haqqı müdafiə etmək kimi dəyərlər önə çıxır. Azərbaycan cəmiyyətində ulul-əzm anlayışının təbliği, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi baxımından həmişə vacib olacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Ulul-əzm peyğəmbərlər İslamda ən yüksək səbir, əzm və möhkəmlik göstərmiş beş böyük peyğəmbərdir: Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Məhəmməd peyğəmbər. Onlar insanlara yeni bir şəriət gətirmiş, ən çətin sınaqlardan keçmiş və böyük dini, əxlaqi dəyərləri cəmiyyətə aşılamaqla fərqlənirlər.
Ulul-əzm ərəb dilində “əzmlilər”, “böyük iradə sahibləri” mənasını verir. Bu termin dini ədəbiyyatda ən ağır imtahanlardan uğurla keçən və insanlara yeni dini yol göstərən peyğəmbərlərə aid edilir.
Quranda ulul-əzm termini açıq şəkildə işlədilməsə də, Əhzab və Şura surələrinin ayələrində bu peyğəmbərlərə işarə edilir. Alimlər isə bu ayələrə əsaslanaraq beş peyğəmbərin ulul-əzm olduğunu müəyyən ediblər.
Onların əsas xüsusiyyəti əzmkarlıq, səbir, sarsılmaz inam və ağır sınaqlara tab gətirməkdir. Onlar hər biri öz missiyasını sonadək fədakarcasına yerinə yetirmiş, dini və əxlaqi inqilablar etmişdir.
Nuh peyğəmbər uzun illər bütpərəstliyə qarşı təkbaşına mübarizə aparıb, cəmiyyətinin rəddinə və təhqirlərinə baxmayaraq dəvətini davam etdirib. Böyük daşqın və gəmi əhvalatı onun əzm və səbirinin simvoludur.
İbrahim peyğəmbərin əzmi bütləri sındırmaq, atəşə atılmaqdan qorxmamaq, oğlunu Allah üçün qurban verməyə hazır olmaq kimi misilsiz hadisələrdə təzahür edib. Onun həyatı monoteizmin simvoluna çevrilib.
Musa peyğəmbər Fironun zülmünə qarşı xalqını azad etmiş, Tövratı gətirmiş və xalqının daxili zəifliklərinə qarşı mübarizə aparmışdır. Onun səbir və əzmi dini və hüquqi nizamın formalaşmasına səbəb olmuşdur.
İsa peyğəmbər sevgi, mərhəmət, əfv və əxlaq təlimi ilə cəmiyyətə təsir göstərmiş, işgəncə və təqiblərə məruz qalsa da yolundan dönməmişdir. Onun missiyası böyük əxlaqi yeniliklərə səbəb olmuşdur.
Məhəmməd peyğəmbər ən çətin sosial və siyasi şəraitdə İslamı yaymış, düşmənçilik, təzyiq və təqiblərə baxmayaraq səbir və əzm nümayiş etdirmişdir. Onun gətirdiyi Quran və islami hüquq sistemi bəşəriyyət üçün yeni dövr açıb.
Azərbaycanda ulul-əzm peyğəmbərlərin həyat hekayələri uşaqlara, gənclərə və böyüklərə dini və əxlaqi tərbiyənin nümunəsi kimi təqdim olunur. Onların səbir, əzm və haqq yolunda göstərdikləri fədakarlıq cəmiyyətimizdə mühüm əxlaqi dəyər sayılır.
