Ülser xəstəliyi mədə və ya onikibarmaq bağırsağın selikli qişasında turşu və pepsinin təsiri altında yaranan dərin toxuma defektidir. Tarazlıq pozulduqda – yəni hücum edən faktorlar (mədə turşusu, pepsin, Helicobacter pylori, qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar) müdafiə mexanizmlərinə (mukus-bikarbonat təbəqəsi, prostaglandinlər, selikli qişanın qan axını və regenerasiya) üstün gəldikdə – yara əmələ gəlir. Ən geniş yayılmış səbəblər H. pylori infeksiyası və ağrıkəsici qrupundan olan NSAİİ-lərin (məsələn, ibuprofen, diklofenak, naproksen) uzunmüddətli istifadəsidir. Duodenal ülserlər adətən boş mədədə ağrı ilə özünü göstərir və yeməkdən sonra yüngülləşə bilər, mədə ülserlərində isə yemək ağrını artırır. Siqaret, spirtli içki, stress və yuxu pozuntuları birbaşa səbəb olmasa da, mövcud riskləri gücləndirə və sağalmanı ləngidə bilir. Uzaq dövrdə müalicə edilməyən ülserlər qanaxma, perforasiya və mədə çıxışının daralması kimi ağır fəsadlara gətirib çıxara bilər. Diaqnozun qızıl standartı endoskopiyadır: yara fokusu görülür, H. pylori üçün test aparılır və mədə yaralarında zəruri hallarda biopsiya götürülür. Müalicədə mədə turşusunun azaldılması üçün proton nasosu inhibitorları, H. pylori aşkarlanarsa eradikasiya sxemi, NSAİİ-lərin dayandırılması və həyat tərzi dəyişiklikləri əsas yer tutur. Müasir protokollarla sağalma ehtimalı yüksəkdir, lakin dərmanlara sadiqlik və təqvimli nəzarət vacibdir. Qidalanmanın balanslaşdırılması, siqaretin tərgidilməsi və dərman qarşılıqlı təsirlərinə diqqət relaps riskini azaldır. Hər bir hal fərdidir: yaş, yanaşı xəstəliklər, hamiləlik planları və əvvəllər görülmüş müalicələr seçiləcək strategiyanı formalaşdırır. Davamlı ağrı, arıqlama, qara nəcis və ya qan qusma kimi əlamətlər gecikmədən tibbi qiymətləndirmə tələb edir.
Ülser nədir: mexanizm və qoruyucu baryerlərin rolu
Ülser selikli qişanın dərin qatlarına qədər uzanan, fibrinlə örtülü toxuma defektidir. Normalda mədənin daxili səthi mukus və bikarbonat təbəqəsi ilə qorunur, yerli prostaglandinlər qan axınını və regenerasiyanı dəstəkləyir. Turşu və pepsin həzmdə gərəkli olsa da, müdafiə zəifləyəndə toxumalara zərər verir. H. pylori selik təbəqəsində yaşayaraq iltihab yaradır, turşu ifrazını və qoruyucu mexanizmləri dəyişir. NSAİİ-lər prostaglandin sintezini azaldır, qan dövranını zəiflədir və mukus-bikarbonat qatını nazildir.
Bu mexanizmlərin kəsişməsi fərqli klinik tablolar yaradır. Duodenal ülserlərdə turşu yükü üstünlük təşkil edir, mədə ülserlərində isə müdafiə zəifləməsi daha ön plandadır. Siqaret vazokonstriksiya ilə sağalmanı ləngidir, spirt selikli qişanı qıcıqlandıra bilər. Yaş artdıqca NSAİİ-lərə həssaslıq artır, yanaşı antitrombosit və antikoaqulyant müalicə qanaxma riskini yüksəldir. Hər xəstədə balans fərqli pozulduğu üçün müalicə planı fərdiləşdirilməlidir.
Əsas səbəblər: Helicobacter pylori və NSAİİ istifadəsi
H. pylori mədə selikli qişasında yerləşən spiralvari bakteriyadır və ülserlərin ən çox rastlanan yoluxucu səbəbidir. Ureaza fermenti ilə turş mühiti neytrallaşdırır, xroniki qastritə və nəticədə ülserə zəmin yaradır. Yoluxma adətən uşaq yaşlarında baş verir və illərlə simptomsuz qala bilər. Aşkarlananda eradikasiya müalicəsi yara sağalmasını sürətləndirir və təkrarlanma riskini azaldır. Eradikasiya sonrası nəzarət testləri (nəfəs testi və ya nəcisdə antigen) sağalmanı təsdiqləmək üçün planlanır.
NSAİİ-lər ağrı və iltihabı azaltsa da, selikli qişanın müdafiə baryerlərini zəiflədir. Yaşlılar, yüksək doza istifadə edənlər, kortikosteroid və antikoaqulyantlarla birlikdə qəbul edənlərdə risk daha yüksəkdir. Bu xəstələrdə profilaktika məqsədi ilə PPI ilə yanaşı istifadə və ya mümkün olduqda alternativ analjeziklərə keçid nəzərdən keçirilir. H. pylori pozitiv və NSAİİ qəbul edən xəstədə ikiqat risk strategiyası qurulur: həm eradikasiya, həm də qastroproteksiya təmin edilməlidir.
Klinik əlamətlər və ayırıcı məqamlar
Ən tipik şikayətlər epigastral ağrı, yanğı, şişkinlik, gecə oyanmaları və boş mədədə artan, yeməkdən sonra azalan (duodenal) və ya əksinə yeməklə artan (mədə) ağrıdır. Ürəkbulanma, erkən doyma, iştahasızlıq, bəzən zəiflik və başgicəllənmə də müşahidə oluna bilər. Qanaxma olduqda qara-katranvari nəcis (melena), qəhvəyi qusuntu və ya qanda hemoqlobinin düşməsi ilə səciyyələnən anemiya aşkarlanır. Perforasiya qəfil, bıçaqvari ağrı və sərt qarınla gedə bilər.
Ayırıcı diaqnozda funksional dispepsiya, qastroezofageal reflüks, pankreatit, öd daşı xəstəliyi, iskemik ürək ağrısı və hətta mədə xərçəngi nəzərə alınır. Yaşlı xəstədə ilk dəfə yaranan dispepsiya, arıqlama, udqunma çətinliyi, anemiya və qanaxma kimi “alarm” əlamətləri varsa, endoskopik qiymətləndirmə təxirə salınmamalıdır. Hər bir simptomun ritmi, yeməklə əlaqəsi və gecə-gündüz fərqi həkim üçün ipucudur.
Diaqnostika: endoskopiya, testlər və nəzarət
Endoskopiya yara fokusunu birbaşa görməyə, ölçməyə və lazım gəldikdə biopsiya götürməyə imkan verir. Xüsusən mədə ülserlərində malign prosesi istisna etmək üçün biopsiya aparılır. H. pylori üçün sürətli ureaza testi endoskopiya zamanı yerində edilə bilər; invaziv olmayan yanaşmada urea nəfəs testi və ya nəcisdə antigen testi istifadə olunur. Seroloji testlər keçmiş yoluxmanı göstərə bilər, lakin aktiv infeksiyanı təsdiqləmək üçün uyğun deyil.
İlkin diaqnostikadan sonra nəzarət strategiyası seçilir. Duodenal ülserlərdə klinik yaxşılaşma olduqda rutin kontrol endoskopiyası çox vaxt tələb olunmur; mədə ülserində isə sağalmanın təsdiqi üçün təkrari endoskopiya tövsiyə oluna bilər. Eradikasiya müalicəsindən ən azı 4 həftə sonra PPI kəsilib nəfəs və ya nəcisdə antigen testi ilə yoxlama aparılması uyğundur. Anemiyası olanlarda dəmir statusu izlənməli və səbəb aradan qaldırılmalıdır.
Müalicə prinsipləri: turşuluğun azaldılması və eradikasiya
Proton nasosu inhibitorları (omeprazol, esomeprazol, pantoprazol, lansoprazol, rabeprazol) turşu sekresiyasını güclü azaldır, ağrını yüngülləşdirir və sağalmanı sürətləndirir. Standart dozada 4–8 həftəlik kurs çox hallarda kifayətdir; NSAİİ-lərlə bağlı yaralarda qastroproteksiya üçün daha uzun istifadə tələb oluna bilər. H. pylori pozitiv xəstələrdə eradikasiya mütləqdir: hekim təyinatına uyğun olaraq bismutlu və ya bismutsuz çoxkomponentli sxemlər tətbiq olunur. Antibiotiklərə davamlılıq olduğundan lokal tövsiyələrə uyğun kombinasiya seçilir.
NSAİİ-lərin dayandırılması və ya alternativ analjezikə keçid sağalmanın əsas şərtidir. Antitrombosit/antikoaqulyant istifadəçilərində risk–fayda dəyərləndirilməsi kardioloq və qastroenteroloq əməkdaşlığı ilə aparılmalıdır. Siqaretin tərgidilməsi, spirtin məhdudlaşdırılması, qeyri-zəruri suplement və “bitki tərkibli” preparatların dayandırılması məsləhətdir. Dərman sadiqliyi və eyni saatda qəbul effektə təsir edən praktik detallardır.
Pəhriz, həyat tərzi və dərman qarşılıqlı təsirləri
Müasir yanaşmada sərt pəhrizlərdən daha çox fərdi dözümlülük önəmlidir. Şiddətli ədviyyat, çox isti-qaynar yeməklər, qazlı içkilər, yüksək kafein və spirt alovlanma dövründə şikayətləri artıra bilər. Kiçik porsiyalarla, lakin daha sıx qidalanma, gecə ağır yeməklərdən çəkinmə rahatlıq verir. D vitamini və dəmir çatışmazlığı varsa, həkim nəzarəti ilə korreksiya aparılır. Probiyotiklərin ülser sağalmasına birbaşa təsdiqli rolu olmasa da, eradikasiya zamanı mədə-bağırsaq dözümlülüyünü yaxşılaşdıra bilər.
PPI-lər bəzi dərmanların udulmasına və ya metabolizminə təsir göstərə bilər. Klopidogrel, bazı antimikoz və antiviral preparatlarla eyni vaxtda istifadədə xüsusi yanaşma tələb oluna bilər. Multivitamin və ya dəmir preparatlarını PPI-dən ayrı vaxtda qəbul etmək udulmanı yaxşılaşdırır. Hər yeni dərman və ya qida əlavəsi barədə həkimə məlumat vermək qarşılıqlı təsir riskini azaldır.
Fəsadlar: qanaxma, perforasiya, çıxışın daralması
Qanaxma ən tez-tez rastlanan ağırlaşmadır. Başgicəllənmə, zəiflik, qara nəcis və ya qan qusma olduqda təcili tibbi yardım lazımdır. Endoskopik hemostaz (klips, enjeksiyon, termal koagulyasiya) birinci xətdir, hemodinamik qeyri-sabitlikdə transfuziya və intensiv terapiya tələb oluna bilər. Perforasiya qəfil şiddətli ağrı, sərt qarın və peritonit əlamətləri ilə gedir və adətən cərrahi müdaxilə tələb edir. Mədə çıxışının daralması (pilor stenozu) isə qusma, şişkinlik və arıqlama ilə özünü göstərir, endoskopik dilatasiya və medikal dəstək planlanır.
Bu fəsadların çoxu profilaktika ilə qarşısı alına bilər. Yüksək riskli xəstələrdə PPI qastroproteksiyası, NSAİİ-lərdən uzaq durma, H. pylori eradikasiyası və alkoqol–siqaret məhdudiyyəti relaps riskini aşağı salır. Qan durulaşdırıcı qəbul edənlərdə çoxşaxəli komanda yanaşması həyati əhəmiyyət daşıyır.
Xüsusi qruplar: yaşlılar, hamiləlik, yanaşı xəstəliklər
Yaşlılarda ülserlərin riski və fəsad ehtimalı yüksəkdir. Çoxdərmanlılıq səbəbi ilə qarşılıqlı təsirlər artır, buna görə müalicə planı sadə və təhlükəsizlik yönümlü seçilməlidir. Renal və hepatik çatışmazlıq olanlarda dozalar uyğunlaşdırılmalı, qida statusu izlənməlidir. Hamiləlikdə dispepsiya yaygındır, lakin ülser şübhəsi varsa, minimal invaziv testlərlə qiymətləndirmə aparılır; dərman seçimi fetoplasentar təhlükəsizlik baxımından fərdiləşdirilir.
Gənclərdə duodenal ülserlər H. pylori ilə sıx bağlıdır; eradikasiya sonrası relaps riski aşağı düşür. Uşaqlarda qiymətləndirmə pediatrik protokollara uyğun aparılır. Bariatrik cərrahiyyə görmüş şəxslərdə anastomoz bölgələrində marjinal ülser riski mövcuddur və uzunmüddətli PPI, siqaret qadağası, NSAİİ-dən uzaq durma xüsusi vurğulanır. Psixososial amillər və stress idarəsi də strategiyaya daxil edilir.
Cədvəl: Ülserlərin qısa müqayisəsi və idarə xülasəsi
| Tip | Tipik ağrı ritmi | Əsas əlaqə | Birinci sıra test | Müalicənin əsası | Qeyd |
|---|---|---|---|---|---|
| Duodenal ülser | Boş mədədə artır, yeməklə azalır | H. pylori üstün | Nəfəs/nəcis H. pylori testi; endoskopiya lazımda | PPI + eradikasiya | Sağalma sürətli, relaps eradikasiya ilə azalır |
| Mədə ülseri | Yeməklə arta bilər | NSAİİ və ya H. pylori | Endoskopiya + biopsiya | PPI + səbəbin aradan qaldırılması | Sağalma təsdiqi üçün təkrar endoskopiya lazım ola bilər |
| NSAİİ ilə bağlı | Qəbul müddəti və doza ilə əlaqəli | Prostaglandin azalması | Klinik + endoskopiya | NSAİİ dayandırma/azaltma + PPI | Yüksək riskdə uzunmüddətli qastroproteksiya |
Ülser xəstəliyi hücum edən və müdafiə edən mexanizmlər arasındakı tarazlığın pozulmasının klinik ifadəsidir. H. pylori və NSAİİ-lər bu tarazlığı ən çox dəyişdirən amillərdir; ona görə müalicənin mərkəzində eradikasiya, turşuluğun azaldılması və səbəbin aradan qaldırılması dayanır. Diaqnozda endoskopiyanın rolu əvəzolunmazdır, xüsusən mədə ülserlərində biopsiya təhlükəsizlik üçün vacibdir. Yaxşı planlanmış müalicə ilə ağrı qısa zamanda azalır, yara sağalır və həyat keyfiyyəti bərpa olunur. Ağırlı fəsadlar nadir olsa da, baş verəndə təcili və multidissiplinar yanaşma tələb edir. Qidalanma vərdişlərinin optimallaşdırılması, siqaret və spirtin məhdudlaşdırılması relapsları azaldır. Dərmanlara sadiqlik və nəzarət görüşləri müalicənin dayanıqlığını artırır. Yüksək riskli xəstələrdə qastroproteksiya uzunmüddətli strategiyanın bir hissəsidir. Hər yeni dərman başlananda qarşılıqlı təsirlərin nəzərdən keçirilməsi vacibdir. Hamiləlik, yaşlılıq və yanaşı xəstəliklər kimi xüsusi vəziyyətlərdə fərdiləşdirmə prioritetdir. Şübhəli simptomlar gecikmədən qiymətləndirildikdə, ülser xəstəliyi idarə olunan və proqnozu əlverişli bir vəziyyətə çevrilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ülser mədə və ya onikibarmaq bağırsağın selikli qişasında dərin toxuma defektidir. Ən çox mədədə (mədə ülseri) və duodenumda (duodenal ülser) rastlanır. Hücum edən faktorlar turşu və pepsin, müdafiə mexanizmləri isə mukus-bikarbonat qatıdır. Tarazlıq pozulanda yara əmələ gəlir və klinik şikayətlər yaranır.
İki aparıcı səbəb Helicobacter pylori infeksiyası və NSAİİ qrupundan olan ağrıkəsicilərin uzunmüddətli istifadəsidir. Siqaret, spirt, stress və yuxu pozuntuları riski artırır və sağalmanı ləngidə bilər. Antitrombosit və antikoaqulyant dərmanlarla birlikdə NSAİİ qəbulu qanaxma ehtimalını yüksəldir. Genetik və fərdi xüsusiyyətlər də həssaslığa təsir edir.
Epigastral ağrı, yanğı, şişkinlik, gecə oyanmaları və boş mədədə artan ağrı duodenal ülser üçün xarakterikdir. Mədə ülserində yemək ağrını artıra bilər. Qanaxma olarsa qara nəcis və ya qan qusma görülə bilər. Uzunmüddətli iştahasızlıq və arıqlama varsa, qiymətləndirmə təxirə salınmamalıdır.
Qızıl standart endoskopiyadır, yara fokusunu göstərir və lazım olduqda biopsiya aparılır. H. pylori üçün urea nəfəs testi, nəcisdə antigen testi və ya endoskopiya zamanı ureaza testi istifadə edilir. Serologiya keçmiş yoluxmanı göstərə bilər, aktiv infeksiyanı təsdiqləmək üçün uyğun deyil. “Alarm” əlamətləri varsa dərhal endoskopik dəyərləndirmə seçilir.
Proton nasosu inhibitorları turşu ifrazını azaldır və sağalmanı sürətləndirir. H. pylori pozitivdirsə, lokal tövsiyələrə əsasən eradikasiya sxemi təyin olunur. NSAİİ-lər mümkün qədər dayandırılır və ya alternativ analjezik seçilir. Həyat tərzi dəyişiklikləri relaps riskini azaldır.
Həkim bismutlu və ya bismutsuz çoxkomponentli antibiotik kombinasiyası ilə eradikasiya təyin edir. Müalicə bitdikdən ən azı 4 həftə sonra, PPI kəsildikdən sonra nəfəs və ya nəcisdə antigen testi ilə nəticə yoxlanır. Müsbət qalarsa, alternativ sxem planlanır. Ailədə digər üzvlərdə də yoluxma araşdırıla bilər.
Sərt universal pəhrizdən çox fərdi dözümlülük əsasdır. Ədviyyatlı, çox isti, qazlı və yüksək kafeinli içkilər şikayətləri artıra bilər. Kiçik porsiyalarla, gecə ağır yeməkdən qaçaraq qidalanmaq rahatlıq verir. Siqaret və spirtin məhdudlaşdırılması sağalmanı dəstəkləyir.
Qanaxma ən yayılmış ağırlaşmadır və qara nəcis, zəiflik, başgicəllənmə ilə özünü göstərə bilər. Perforasiya qəfil kəskin ağrı və sərt qarınla gedir, cərrahi müdaxilə tələb edə bilər. Mədə çıxışının daralması qusma və arıqlama ilə özünü göstərir. Bu əlamətlərdən hər hansı biri varsa, təcili tibbi yardım lazımdır.
H. pylori eradikasiyasını təsdiq edin, NSAİİ və siqaretdən uzaq durun. Spirt qəbulu və ağır gec yeməkləri məhdudlaşdırın. Dərmanlara sadiq qalın və nəzarət görüşlərini ötürməyin. Stress və yuxu gigiyenasını yaxşılaşdırmaq da relaps riskini azalda bilər.
Hamiləlikdə diaqnostika və müalicə minimal invaziv və təhlükəsizlik yönümlü planlanır, dərman seçimi ginekoloq–qastroenteroloqla birlikdə edilir. Yaşlılarda çoxdərmanlılıq səbəbilə qarşılıqlı təsirlər artır, sadə və təhlükəsiz sxemlərə üstünlük verilir. Anemiya və qidalanma statusu izlənir. Hər iki qrupda təqvimli nəzarət xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
