Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ən parlaq simalarından biri kimi yalnız bəstəkar və dirijor deyil, həm də dramaturq, nəzəriyyəçi və təşkilatçı keyfiyyətləri ilə tanınır. Onun yaradıcılığı milli musiqi düşüncəsinin istiqamətini dəyişdirərək muğam intonasiyasını Avropa formaları ilə üzvi şəkildə birləşdirdi. İlk Şərq operası sayılan “Leyli və Məcnun”la səhnə dilinə yeni estetika gətirən bəstəkar, sonrakı illərdə operetta janrında yaratdığı əsərlərlə geniş tamaşaçı kütləsinə çatan musiqi teatrının üslubunu formalaşdırdı. “Arşın mal alan” təkcə yerli səhnədə deyil, dünya miqyasında cazibəsini qoruyan nadir komediyalardan oldu. “Koroğlu” operası simfonik inkişaf, milli qəhrəmanlıq ruhu və kütləvi səhnələrin dramaturji gücü ilə klassikaya çevrildi. Bəstəkarın xalq mahnılarına etdiyi işləmələr, xor üçün yazıları, orkestr üçün uverturaları və “Cəngi” kimi parlaq nümunələri milli musiqinin orkestr palitrasını zənginləşdirdi. O, “Azərbaycan marşı” ilə dövlətçilik yaddaşına da möhür vurdu. Nəzəri irsdə “Azərbaycan Xalq Musiqisinin Əsasları” milli lad-harmoniya sisteminin elmi konturlarını dəqiqləşdirdi. Pedaqoji fəaliyyət, təşkilati işlər və səhnə taleyi bir bütöv yaradıcılıq konsepsiyası kimi bir-birini tamamladı. Üzeyir bəyin əsərləri həm tarixilik, həm də müasirlik ölçüsündə davamlı şəkildə yeni ifalar, yeni şərhlər üçün imkan yaradır.
Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılıq xəritəsi
Üzeyir Hacıbəylinin irsi janr müxtəlifliyi ilə seçilir: opera, operetta, xor, orkestr, kamera musiqisi və mahnı. O, milli melodiyanın mənbəyini muğamdan götürərək onu dramaturji prosesə, simfonik inkişafın məntiqinə bağladı. Erkən dövrdə səhnə musiqisinə marağı güclənən bəstəkar üçün əsas hədəf milli intonasiyanın teatrda sözlə bərabər təsirli işləməsiydi. Bu, həm muğamın improvizasiya ruhunun saxlanması, həm də Avropa formalarının nizamının qorunması demək idi.
Bəstəkarın dramatik düşüncəsi musiqi dilində aydın görünür: səhnə obrazlarının leitmotive-lərlə izlənməsi, kütləvi səhnələrin polifonik asılması, orkestrdə rəng sintezləri. O, personajların psixoloji inkişafını melodiyanın daxili hərəkəti ilə gerçəkliyə yaxınlaşdırdı. Lirik səhnələrdə muğamın məğzini saxlayıb onu səhnə dramaturgiyasına uyğunlaşdırmaqla üslub sintezi yaratdı. Nəticədə həm xalqın melodik yaddaşı qorundu, həm də peşəkar opera-orkestr mədəniyyəti formalaşdı.
“Leyli və Məcnun” və muğam operasının doğuluşu
“Leyli və Məcnun” Azərbaycan və bütövlükdə Şərq musiqi teatrı üçün dönüş nöqtəsidir. Əsərdə muğam şöbələri lirikanın və dramın daşıyıcısına çevrilərək qəhrəmanların daxili aləmini açır. Üzeyir bəy klassik mövzunun poetik məzmununu muğam improvizasiyası ilə səhnəyə gətirdi, vokal-partiya ilə orkestr arasında dinamik dialoq qurdu. Bu model sonrakı muğam operalarının təməl estetikasını müəyyənləşdirdi.
Əsərin uğuru tamaşaçı ilə birbaşa ünsiyyət yaradan milli intonasiya və emosional səmimiyyətlə bağlıdır. Muğamın sərbəst nəfəsi orkestrin quruluşunda məqam-intonasiya səviyyəsində yer aldı, kor səhnələrində kütləvi emosiyanın yüksəlişi təmin edildi. Bu operayla Üzeyir Hacıbəyli milli teatrda musiqinin funksional çəkisini artırdı və opera janrının yerli auditoriyada doğmalaşmasına yol açdı.
“Koroğlu”: qəhrəmanlıq operasının simfonik nəfəsi
“Koroğlu” operası milli qəhrəmanlıq ruhunu klassik opera poetikası ilə sintez edən monumental əsərdir. Burada xalq rəqslərinin enerjisi, qəhrəman obrazının geniş nəfəsli ariyaları və orkestrin simfonik təfəkkürü bütöv dramaturji axın yaradır. Xüsusilə uvertura və kütləvi səhnələr güclü ritm impulsu, zərb alətlərinin təsiri, mis nəfəsli qrupların parlaq tembri ilə seçilir. Əsərin tematikası azadlıq, ədalət və birliyin musiqi obrazları vasitəsilə səhnədə canlanır.
“Koroğlu”nun uğuru eyni zamanda milli ladların modern orkestr yazısına adaptasiyası ilə bağlıdır. Bəstəkar, melodik materialı simfonik inkişaf metodları ilə transformasiya edir, leitmotiv əlaqələrindən istifadə edir. Qəhrəmanın psixoloji portreti ariya–ansambl–xor sistemində açılır, kulminasiya nöqtələri dramaturji olaraq əsas hadisələrlə üst-üstə düşür. Bu, əsəri həm milli musiqi tarixində, həm də regionun opera repertuarında aparıcı mövqeyə çıxarır.
Operettalar triloqiyası: “Ər və arvad”, “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan”
Üzeyir Hacıbəylinin operettaları milli musiqi teatrının kütləviləşməsində əsas rol oynadı. “Ər və arvad”, “O olmasın, bu olsun” və “Arşın mal alan”da məişət motivləri, sosial-psixoloji məqamlar yumor və musiqi ilə birləşir. Yaddaqalan ariyalar, duetlər, ansambllar, rəqs epizodları canlı səhnə tempini təmin edir. Lirik melodika ilə komik situasiyaların çarpazlanması tamaşaçını həm əyləndirir, həm düşündürür.
“Arşın mal alan” xüsusi universal cazibəyə malikdir: melodiyaların sadəliyi və yadda qalması, mətnin məişət mədəniyyəti ilə bağlı aktual məqamları əsəri regional sərhədlərdən kənara çıxarıb. Librettoda dialoq və musiqi nömrələri balanslı paylanır, orkestr müşayiəti səhnə hərəkətinə yüngül və çevik ritm verir. Operetta ənənəsi sonrakı nəsil bəstəkarlar üçün də məktəb rolunu oynadı.
“Əsli və Kərəm”, “Şah Abbas və Xurşid Banu”, “Rüstəm və Zöhrab”: dastandan səhnəyə
Dastan süjetlərinin operaya gətirilməsi Üzeyir bəyin milli mövzu ilə peşəkar teatr forması arasındakı körpüsünü möhkəmlətdi. “Əsli və Kərəm”də eşq motivləri muğam intonasiyası ilə bədii bütövlük qazanır; vokal partiyalarındakı lirik xətt personajların emosional vəziyyətini incəliklə açır. Orkestr yazısı rəqs ritmləri və xalq melodik klişeləri ilə zəngindir.
“Şah Abbas və Xurşid Banu” və “Rüstəm və Zöhrab” kimi əsərlərdə tarixi-dastan qəhrəmanlarının səhnə davranışı musiqi ilə motivləşdirilir. Xor səhnələri kütləvi hissləri ifadə edir, ansambllar konfliktləri dramaturji baxımdan açır. Bu operalarda Üzeyir Hacıbəyli milli intonasiya ilə Avropa formasını daha da yaxınlaşdırır, orkestrin rəng resurslarını genişləndirir.
Simfonik uverturalar, orkestr işləmələri və “Cəngi”
Bəstəkarın orkestr üçün yazdığı uverturalar və işləmələr milli rəqs ritmlərini, muğam intonasiyasını simfonik texnika ilə birləşdirir. “Cəngi” kimi parlaq nümunələr zərb alətləri və mis nəfəsli qrupların enerji dolu tembrindən istifadə etməklə dinləyicidə bayram ovqatı yaradır. Uverturalar səhnə əsərlərinin ideya-motivlərindən yola çıxsa da, müstəqil konsert ədəbiyyatı kimi də ifa olunur.
Orkestr dilində balans və rəngləndirmə məsələsinə həssas yanaşma bu əsərlərin yaşarlığını təmin edir. Tematik materialın inkişafında imitasiya, sekvensiya və dinamik kulminasiyalar məqsədyönlü qurulur. Bu yazı tərzi sonrakı Azərbaycan simfonik məktəbinin formalaşmasına ciddi təsir göstərdi, orkestr düşüncəsini genişləndirdi.
Xalq mahnılarının işləmələri, xor və marş: milli intonasiya
Üzeyir Hacıbəyli xalq mahnılarının işləmələri ilə melodik materialın orijinal ruhunu qorumağı əsas prinsip seçdi. Harmonik çalarlar vasitəsilə melodiyanın təbii axarını saxladı, vokal üçün rahat diapazonlar seçdi. Xor üçün yazdığı nümunələrdə sözün anlaşıqlığı, frazaların nəfəsə uyğunluğu, tematik aydınlıq diqqət mərkəzindədir. Bu, həm peşəkar, həm həvəskar kollektivlərin repertuarını zənginləşdirdi.
“Azərbaycan marşı” bəstəkarın dövlətçilik duyumu ilə musiqi düşüncəsinin sintezidir. Melodik kontur mərasim xarakteri daşısa da, emosional yüksəliş xalq ruhunu ifadə edir. Orkestr müşayiətində fanfar quruluşları və ritmik impuls marşın dinamikasını formalaşdırır. Nəticədə əsər həm rəsmi, həm də mənəvi simvol səviyyəsinə yüksəlir.
Elmi-nəzəri irs və pedaqogika: “Azərbaycan Xalq Musiqisinin Əsasları”
Üzeyir Hacıbəylinin nəzəri tədqiqatları milli musiqinin lad-harmoniya modelini sistemləşdirdi. “Azərbaycan Xalq Musiqisinin Əsasları”nda məqam quruluşlarının intonasiya məntiqi, uyğunlaşma prinsipləri, melodiyanın inkişaf üsulları elmi dildə izah olunur. Bu əsər ifaçılıq və bəstəkarlıq təcrübəsi üçün metodoloji bələdçi rolunu oynadı.
Pedaqoji fəaliyyətində o, praktikanı nəzəri biliklərlə birləşdirərək yeni nəsil musiqiçilərin yetişməsinə təkan verdi. Konservatoriyanın təşkilində, tədris proqramlarının qurulmasında, orkestr və xor kollektivlərinin formalaşmasında aparıcı mövqe tutdu. Nəticə etibarı ilə yaradıcılıq məktəbi yalnız əsərlərdə yox, həm də düşüncə tərzində öz təsdiqini tapdı.
Əsas səhnə əsərlərinin xronoloji icmalı (cədvəl)
| Əsər | Janr | İl | Musiqi dili | Qısa qeyd |
|---|---|---|---|---|
| Leyli və Məcnun | Opera (muğam operası) | 1908 | Muğam + orkestr | Şərqdə ilk opera; lirika və muğam sintezi |
| Ər və arvad | Operetta | 1909 | Milli melodika | Məişət motivləri, komik situasiya |
| Şeyx Sənan | Opera | 1909 | Muğam + lirika | Dini-etik konfliktin səhnə həlli |
| Rüstəm və Zöhrab | Opera | 1910 | Dastan intonasiyası | Qəhrəmanlıq və faciə motivləri |
| O olmasın, bu olsun | Operetta | 1911 | Yadda qalan ariyalar | Sosial-satirik xətt |
| Şah Abbas və Xurşid Banu | Opera | 1912 | Muğam | Tarixi-dastan süjeti |
| Əsli və Kərəm | Opera | 1912 | Lirik muğam | Eşq mövzusu, melodik poetika |
| Arşın mal alan | Operetta | 1913 | Melodik sadəlik | Dünya şöhrətli komik libretto |
| Koroğlu | Opera | 1937 | Simfonik inkişaf | Qəhrəmanlıq, kütləvi səhnələr |
| Azərbaycan marşı | Marş | 1919 | Marş intonasiyası | Dövlət atributu; rəsmi statuslu |
Üzeyir Hacıbəylinin əsərlərinin səhnə taleyi və beynəlxalq rezonans
Üzeyir bəyin səhnə əsərləri uzunmüddətli repertuar dəyərinə malikdir. “Arşın mal alan” müxtəlif dillərə uyğunlaşdırılaraq geniş arealda nümayiş olunub, melodik sadəliklə dramatik çevikliyin necə uzlaşdığını göstərib. “Koroğlu” regionun aparıcı teatrlarında simfonik orkestrin potensialını milli üslubda sərgiləyib, kütləvi səhnələrin bədii təsirini nümayiş etdirib. “Leyli və Məcnun” muğam improvizasiyasının teatr dilinə çevrilməsinin ən uğurlu nümunəsi kimi rəğbət qazanıb.
Bu əsərlərin ifa təcrübəsi yeni dirijor və rejissor interpretasiyalarını həvəsləndirib. Ənənəvi ifa tərzinin qorunması ilə yanaşı, müasir səhnə texnikası, işıq-rəng həlləri və orkestr balansı üzrə araşdırmalar aparılıb. Beləliklə, Üzeyir Hacıbəylinin əsərləri yalnız tarixilik deyil, həm də müasirlik keyfiyyətini saxlayaraq repertuarda yaşayır.
Hacıbəylinin yaradıcılığı milli musiqi düşüncəsinə konseptual baxış gətirdi; muğamın lirikasını, dastanın qəhrəmanlıq ruhunu və Avropa musiqisinin forma qaydasını bir sistemi daxilində birləşdirdi. Operetta nümunələri ilə geniş auditoriya qazanan musiqi teatrı onun sayəsində populyarlıq və peşəkarlıq arasında bərabərliyi saxladı. “Leyli və Məcnun” səhnə emosiyasını muğamın improvizasiya azadlığı ilə birləşdirərək yeni estetika doğurdu. “Koroğlu” simfonik dilin milli intonasiya ilə necə qovuşa biləcəyini göstərdi. Xor, marş və orkestr əsərlərində ritmik enerji, melodik yadda qalanlıq və funksional aydınlıq diqqəti cəlb edir. Elmi-nəzəri irs milli lad sisteminin yazıya alınmasına, pedaqoji fəaliyyət isə bu sistemin praktiki məktəbə çevrilməsinə şərait yaratdı. Müxtəlif kollektivlərdə yaşamağa davam edən partituralar yeni nəsil ifaçıların yaradıcılıq laboratoriyasına çevrilir. Beynəlxalq səhnədə əldə olunan uğurlar məhz melodiyanın universallığından və dramaturji fikrin dəqiqliyindən qaynaqlanır. Üzeyir Hacıbəylinin əsərləri mədəni irsin yalnız qorunası deyil, hər dəfə yenidən kəşf ediləsi qatlarını ehtiva edir. Bu yaradıcılıq xəzinəsi həm tarix, həm estetik meyar, həm də gələcək tədqiqatlar üçün dayaq nöqtəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ən tanınmış əsərlər sırasında “Leyli və Məcnun” (1908), “Koroğlu” (1937) operaları və “Arşın mal alan” (1913), “O olmasın, bu olsun” (1911), “Ər və arvad” (1909) operettaları yer alır. Bundan başqa “Əsli və Kərəm”, “Şah Abbas və Xurşid Banu”, “Rüstəm və Zöhrab”, “Şeyx Sənan” kimi səhnə əsərləri də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Orkestr üçün “Cəngi” pyesi və müxtəlif uverturalar, həmçinin çoxsaylı xalq mahnısı işləmələri repertuarda qalmaqdadır. “Azərbaycan marşı” isə milli dövlətçilik simvolu kimi ayrıca dəyərə malikdir.
Bu opera muğamın improvizasiya ruhunu klassik opera dramaturgiyası ilə birləşdirən ilk böyük nümunədir. Vokal partiyalar muğam şöbələrinə söykənir, orkestr isə həmin intonasiyaları rəng və ritmlə dəstəkləyir. Lirik səhnələrdə melodiyanın sərbəst nəfəsi qorunur, kor və ansambl hissələr dramaturji kulminasiyaları möhkəmləndirir. Nəticədə milli üslub və Avropa forması arasında üzvi sintez yaranır və janr yerli auditoriyada doğmalaşır.
“Koroğlu” monumental simfonik nəfəsə, parlaq uverturaya və güclü kütləvi səhnələrə malikdir. Mis nəfəsli və zərb qruplarının tembri qəhrəmanlıq ruhunu önə çıxarır, ritmik impuls səhnə hərəkətinə enerji verir. Leitmotiv sistemi obraz və konfliktlərin izlənməsini asanlaşdırır, ariya–ansambl–xor ardıcıllığı dramaturji balans yaradır. Milli ladların simfonik inkişafla birləşməsi əsəri həm yerli, həm də beynəlxalq səhnələrdə dəyərli edir.
Bəstəkar operettada melodik sadəliklə sosial-satirik məzmunu uğurla birləşdirdi. “Arşın mal alan”da yaddaqalan ariyalar və yüngül orkestr müşayiəti dinləyici ilə birbaşa ünsiyyət yaradır. Dioloq və musiqi nömrələri balanslı paylanır, rəqs epizodları səhnə tempini artırır. Bu yanaşma janrı kütləviləşdirdi və regionda geniş yayılmasına təkan verdi.
O, orijinal melodiyanın ruhunu qorumağı başlıca prinsip sayırdı. Harmonik işləmələrdə melodik xəttin aydınlığı saxlanır, vokal diapazonu ifaçı üçün rahat çərçivədə qurulurdu. Orkestrasiya melodiyanı kölgədə qoymadan rəng əlavə edir, ritmik struktur isə konsert şəraitinə uyğunlaşdırılır. Bu səbəbdən həmin işləmələr həm tədrisdə, həm də səhnədə geniş istifadə olundu.
“Azərbaycan marşı” dövlətçilik simvolu kimi mərasim xarakteri, fanfar quruluşları və aydın ritm üzərində qurulub. Melodik kontur kollektiv ifaya uyğundur və emosional yüksəliş yaradır. Orkestr yazısı zərb və mis nəfəsli qrupların dinamikasına söykənir, bu da marşın təsir gücünü artırır. Əsər həm rəsmi tədbirlərdə, həm də konsert proqramlarında identikliyi ifadə edir.
“Azərbaycan Xalq Musiqisinin Əsasları”nda milli lad–məqam sisteminin quruluşu, melodik inkişafın məntiqi və harmonik uyğunlaşma prinsipləri sistemləşdirilir. Muğam intonasiyasının peşəkar musiqi dilində ifadə yolları elmi şəkildə izah olunur. Bu əsər ifaçı və bəstəkarlar üçün metodoloji bələdçi rolunu oynayır. Nəticə etibarilə nəzəri baza ilə səhnə təcrübəsi arasında davamlı körpü yaradılır.
Xüsusilə “Arşın mal alan” müxtəlif dillərə uyğunlaşdırılaraq geniş coğrafiyada tamaşaya qoyulub. “Koroğlu” bir sıra teatrların repertuarında simfonik təravəti və milli üslubu ilə dəyər qazanıb. “Leyli və Məcnun” muğamın teatr dili kimi qəbuluna ciddi təsir göstərib. Melodiyanın universallığı və dramaturji dəqiqlik beynəlxalq rezonansın əsas səbəbləridir.
Uverturalar və pyeslərdə rəngli orkestrasiya, ritmik dinamika və tematik aydınlıq ön plandadır. Mis nəfəsli və zərb qruplarının istifadəsi qəhrəmanlıq ovqatını gücləndirir. Tematik materialın işlənməsində imitasiya, sekvensiya və kulminasiyaların məqsədyönlü qurulması müşahidə olunur. “Cəngi” kimi pyeslər enerji və bayram ovqatı ilə seçilir və konsert ədəbiyyatında yaşayır.
O, tədris proqramlarının hazırlanması, konservatoriyanın təşkili və kollektivlərin formalaşmasında aparıcı rol oynayıb. Nəzəri biliklə praktik ifaçılığı birləşdirməklə yeni nəsil musiqiçilərin yetişməsinə təkan verib. Repertuar siyasətinin qurulması və orkestr–xor məktəbinin inkişafı mühitin peşəkarlığını artırıb. Bu fəaliyyət yaradıcılıq irsinin davamlılığını təmin edən mühüm sütundur.
