Üsulilər, şiə islamı daxilində ən böyük məzhəb istiqamətlərindən birini təşkil edən və dinin fundamental prinsiplərinin anlaşılıb tətbiqində rasional-metodik (üsuli) yanaşmanı əsas tutan dini-siyasi cərəyan nümayəndələridir. Onlar İmamət, Quran, fiqh və dini elmlərin şərhində, həyat və hüquq məsələlərinin həllində əqlə (ağıla), ijtihada (dini təqliddən kənar şəri hökm çıxarma) və müasir elmi-metodik yanaşmalara önəm verirlər. Üsulilik şiəlikdə ictihadı və əqlin rolunu qəbul edən, elmi və fəlsəfi əsaslara söykənən modern dini düşüncə sistemidir.
Üsuliliyin yaranması və tarixi kökləri
Üsulilik məzhəbi VIII-IX əsrlərdə, ilk İslam dövründə, xüsusilə Abbasilər xilafəti zamanında dini və hüquqi fikir müxtəlifliyinin artdığı bir şəraitdə formalaşmağa başlamışdır. Bu dövrdə müsəlmanlar arasında Quran və hədislərin şərhində müxtəlif fikirlər ortaya çıxırdı. Şiəlik daxilində də dini hüquqi məsələlərdə, mənbələrin şərhində, həyatın yeni problemlərinin həllində müxtəlif yanaşmalar yaranmışdı. Rəvayətlərə və ənənəyə kor-koranə bağlanmağı (axbarilik) rədd edənlər, dini məsələlərdə ağlın və ictihadın vacibliyini müdafiə edənlər isə üsulilər adlandırıldı.
Üsuliliyin əsas prinsipləri və ideoloji təməli
Üsulilər öz təlimlərini dörd əsas prinsip üzərində qururlar: Quran, sünnə (Peyğəmbər və imamların hədisləri və davranışları), icma (bütün alimlərin razılığı) və əql (ağıl, məntiq). Onlara görə, dini məsələlərin həllində yalnız keçmiş alimlərin rəyləri və yazılı mənbələr deyil, həm də ağıllı düşüncə, məntiqi təhlil və şəri problemlərin zamana uyğun şəkildə izahı ön planda olmalıdır. Bu, üsuliləri digər şiə cərəyanlarından, xüsusilə axbarilikdən fərqləndirir. İctihad üsulilərdə ən mühüm dini borc hesab edilir və hər dövrün yeni problemləri müasir alimlərin fəqihlik və ijtihad yolu ilə həll olunmalıdır.
Üsulilər və axbarilər: əsas fərqlər
Şiəlikdə ikinci əsas istiqamət – axbarilərdir. Axbarilər yalnız Quran və səhih hədisləri dini hökm üçün əsas qəbul edir, ijtihadı və əqlin rolunu inkar edir, dini yeniləşməni qəbul etmirlər. Üsulilər isə dini məsələlərin həllində həm rəsmi mənbələrə, həm də ağla, ictihad və elmi araşdırmalara önəm verir. Bu səbəbdən tarixən axbarilərlə üsulilər arasında kəskin ideoloji və hüquqi mübarizə baş vermişdir. XVIII əsrin əvvəllərindən etibarən İran, Azərbaycan, İraq, Hindistan şiə elmi mərkəzlərində üsulilik axbarilik üzərində qələbə qazanaraq aparıcı məktəbə çevrildi.
Üsulilərin dini və hüquqi doktrinası
Üsulilik dini hüququn (fiqh) və əqidənin (kəlamın) inkişafında mühüm rol oynayıb. Onlar dini elmlərin, fiqh metodologiyasının (üsulu-fiqh), hüquqi interpretasiya və yeni dini qərarların qəbulunda sistemli və rasionallığa əsaslanan yanaşmanın vacibliyini müdafiə edirlər. Əqlin, ijtihadın və müasir elmi inkişafların şəriət məsələlərində nəzərə alınması üsulilərin əsas iddiasıdır. Beləliklə, dini mətnlərin məna və məqsədini zamanın və cəmiyyətin tələblərinə uyğun izah etmək imkanları genişlənir.
Üsulilərdə ictihad və müctəhidlik institutu
Üsulilikdə ictihad dini hüquqi qərarların verilməsində əsas prinsipdir. İctihad – dərin elmi hazırlığa, fiqh və kəlam elmlərinə, ərəb dilinin incəliklərinə və dini mənbələrin dərin təhlilinə əsaslanan, müstəqil dini hökm çıxarma qabiliyyətidir. İctihad hüququ yalnız xüsusi təhsil və elmi nüfuza malik alimlərə – müctəhidlərə verilir. Hər dövrdə şiə cəmiyyətinin dini rəhbərləri – ayətullahlar, müctəhidlər və fəqihlər üsuli məktəbinin əsasını təşkil ediblər. Müctəhidlər dini suallara şəriətə uyğun, məntiqə dayanan və zamana uyğun cavablar hazırlayırlar.
Üsulilik məktəbinin inkişafı və yayılması
XVIII-XIX əsrlərdə üsulilik İran, Azərbaycan, İraq, Orta Asiya və Hindistan müsəlmanlarının dini həyatında əsas istiqamətə çevrildi. Məşhəd, Nəcəf, Kərbəla, Təbriz, Qum kimi şəhərlər üsuli şiəliyin böyük elmi mərkəzlərinə çevrildi. Azərbaycan torpaqlarında da Tiflis, Şuşa, Gəncə, Naxçıvan, Təbriz və Bakıda üsuli mədrəsələr, alimlər və dini rəhbərlər fəaliyyət göstərirdi. XX əsrdə, xüsusilə İslam Respublikasının (İran) qurulmasından sonra üsulilik dövlət dini səviyyəsində aparıcı məktəb kimi tanındı.
Üsulilərin məşhur alimləri və təsiri
Üsuli şiəliyin ən görkəmli nümayəndələri arasında Şeyx Müfid, Allamə Hilli, Molla Sədra, Ayətullah Xomeyni, Şeyx Ənsari, Ayətullah Sistani, Ayətullah Xamenei və digərləri yer alır. Bu alimlər fiqh və kəlam elmlərinin inkişafında, dini terminologiyanın formalaşmasında və şiə hüququnun müasir dövrə adaptasiyasında böyük rol oynamışlar. Onların əsərləri təkcə dini mühitdə deyil, həm də fəlsəfi, ictimai və hüquqi diskursda geniş tətbiq edilir.
Üsuliliyin Azərbaycan dini-mədəni həyatında rolu
Azərbaycan tarixən şiəliyin və xüsusilə üsuliliyin yayılmasında və inkişafında mühüm rol oynayıb. XVII-XIX əsrlərdə Azərbaycan alimləri, şeyxləri, mollaları Nəcəf, Kərbəla və Qum kimi mərkəzlərdə təhsil alıb, sonradan ölkədə dini lider və müctəhid kimi fəaliyyət göstəriblər. Üsuli məktəbi milli kimliyin, hüquqi sistemin, məzhəbi birliyin və dini elmin inkişafına güclü təsir göstərib. Azərbaycanın dini elitası və məscidləri əsasən üsuli ənənələrə sadiqdir.
Üsuliliyin müasir dövrdə təsiri və problemləri
Müasir dövrdə üsulilik şiə cəmiyyətlərində əsas dini məktəb kimi fəaliyyətini davam etdirir. İran, Azərbaycan, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Hindistan, Bəhreyn, Livan və bir sıra ölkələrdə üsulilik əsas dini-siyasi və hüquqi platformadır. Lakin qloballaşma, sekulyarizm, elmi və texnoloji yeniliklər, gənc nəsillərin dünyagörüşündəki dəyişikliklər üsuliliyin sosial və ictimai nüfuzuna müəyyən təsir göstərir. Modern üsulilər ənənə ilə yeniliyin, dini mətnlər ilə müasir cəmiyyətin tələbləri arasında tarazlıq yaratmağa çalışır, ictimai problemlərə yeni cavablar axtarır.
Üsulilər və şiəlikdə başqa istiqamətlər
Şiəlikdə üsulilər əsas cərəyan olsa da, axbarilər, şeyxilər və digər azsaylı qruplar da mövcuddur. Bu cərəyanlar arasında dini prinsiplərin təfsiri, dini liderliyin statusu, ictihad və əqlin rolu, mənbələrin dəyərləndirilməsi kimi məsələlərdə fərqlər var. Bununla belə, müasir şiə dünyasında ən nüfuzlu və təsirli təriqət məhz üsulilikdir. Onların elmi və dini mirası İslam aləminin inkişafında mühüm yer tutur.
Üsulilər İslam aləmində, xüsusilə şiəlik daxilində elmi, hüquqi və fəlsəfi əsaslara söykənən ən geniş, nüfuzlu və müasir dini cərəyanı təmsil edir. Onlar dini biliklərin inkişafında, ictihadın, əqlin və modernizmin yayılmasında aparıcı mövqe tuturlar. Üsulilik həm İslamın tarixi-mədəni inkişafında, həm də Azərbaycan cəmiyyətində məzhəbi və hüquqi ənənələrin formalaşmasında böyük rol oynayıb. Bu gün də üsuli ənənə yeni nəsillər üçün maarifçi və elmi-nəzəri model rolunu oynamaqda davam edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Üsulilər şiə islamında dini prinsiplərin, hüququn və ictihadın əql və rasionallığa əsaslanaraq tətbiqini müdafiə edən dini-siyasi cərəyanın nümayəndələridir.
Onlar Quran, sünnə, icma və əql prinsiplərinə əsaslanır, dini məsələlərdə ağıla və müstəqil ictihada böyük önəm verirlər.
Üsulilik məzhəbi VIII-IX əsrlərdə Abbasilər dövründə dini fikir müxtəlifliyi fonunda, dini məsələlərin şərhində əqlin rolunu müdafiə edən alimlər tərəfindən formalaşıb.
Axbarilər yalnız Quran və hədislərə əsaslanır, ictihad və əqlin rolunu inkar edir. Üsulilər isə dini məsələlərdə ağıl və ictihada üstünlük verir.
İctihad – dini məsələlərin şəriətə və məntiqə uyğun müstəqil araşdırılmasıdır. Müctəhid isə bu ixtisasa malik olan, dini hökm verən alimdir.
Şeyx Müfid, Allamə Hilli, Şeyx Ənsari, Ayətullah Xomeyni, Ayətullah Sistani və başqaları üsuliliyin tanınmış simalarındandır.
Azərbaycan alimləri və dini rəhbərləri əsrlər boyu Nəcəf, Qum, Kərbəla kimi mərkəzlərdə təhsil alıb, ölkədə üsuliliyin yayılmasında mühüm rol oynayıb.
İran, Azərbaycan, İraq və bir sıra ölkələrdə üsulilik əsas dini-hüquqi və ictimai cərəyan kimi fəaliyyət göstərir, yeni problemlərə cavablar axtarır.
Onlar dini prinsiplərin şərhində əql və ictihada, başqaları isə ənənə və literal mənbələrə üstünlük verirlər.
Üsulilik İslamda hüquqi, elmi və fəlsəfi düşüncənin inkişafında, şiəliyin müasir istiqamətə çevrilməsində əsas rol oynayıb.
