Balıq : Bioloji Xüsusiyyətləri, Növləri, Yaşayış Mühiti

Balıq sualtı həyatın ən qədim və ən geniş yayılmış canlı orqanizmlərindən biridir. Balıqlar onurğalı heyvanların ən böyük sinifini təşkil edir və canlı aləmin təkamül pilləsində xüsusi yer tutur. Bioloji təsnifat baxımından balıqlar “Pisces” sinfinə daxildir və müxtəlif taksonomik qruplarda toplanırlar. Balıqlar əsasən sümükli (Osteichthyes) və qığırdaqlı (Chondrichthyes) balıqlar olmaqla iki əsas qrupa bölünür. Sümükli balıqların əksəriyyəti dəniz və şirin sularda yaşayır, qığırdaqlı balıqlar isə əsasən akulalar, skatlar və s. ilə təmsil olunur.

Təkamül prosesində balıqlar təqribən 500 milyon il əvvəl, yəni Ordovik dövründə meydana çıxmışdır. İlk balıqlar çox sadə quruluşa malik idi, lakin zaman keçdikcə müxtəlif morfoloji və fizioloji xüsusiyyətlər əldə edərək müasir dövrdə minlərlə növü ilə Yerin bütün su hövzələrində məskunlaşıb. Balıqlar, həmçinin, su mühitinə tam uyğunlaşmış ilk onurğalılar sayılır və onların bədən quruluşu, tənəffüs, hərəkət və hiss orqanları digər canlılarla müqayisədə fərqli və çoxcəhətli inkişaf edib.

Balıqların xarici və daxili quruluş xüsusiyyətləri

Balıqların bədən quruluşu, su mühitinə uyğunlaşma baxımından olduqca orijinaldır. Balıqların bədənləri adətən dartılmış, oval və ya yanlardan yastılaşmış olur. Onların üzgəcləri (quyruq, bel, qarın, döş və anal üzgəcləri) hərəkət və sabitlik üçün əvəzsizdir. Balıqların bədənində pulcuqlar olur ki, bu pulcuqlar onları zədələrdən, mexaniki təsirdən və infeksiyalardan qoruyur.

Daxili quruluşuna gəldikdə, balıqların tənəffüs orqanı qəlsəmələrdir. Qəlsəmələr vasitəsilə balıqlar suda həll olmuş oksigeni udur və karbon qazını xaric edir. Balıqların qan dövranı qapalıdır, ürəkləri əsasən iki kameradan ibarətdir. Həzm sistemi əsasən sadədir, bəzi növlərdə xüsusi həzm və ifrazat orqanları müşahidə olunur. Balıqların əksəriyyəti yumurta qoymaqla, bəziləri isə diri bala verməklə çoxalır.

Sinir sistemi və hiss orqanları balıqlarda yüksək inkişaf edib: yan xətt orqanı, xüsusi elektrik və mexaniki reseptorlar balıqların ətraf mühiti hiss etməsinə, qidalanmasına və təhlükədən qorunmasına kömək edir.

Balıq növləri və müxtəlifliyi

Dünyada təxminən 34 minə yaxın balıq növü qeydə alınıb. Bu növlər arasında ən böyük qrupu sümükli balıqlar təşkil edir. Akulalar, skatlar və digər qığırdaqlı balıqlar isə daha az saydadır, lakin onlar da ekologiyada və qida zəncirində mühüm rol oynayır. Balıqların növ müxtəlifliyi onların yaşadığı mühitə, iqlim şəraitinə, qidalanmasına və uyğunlaşma imkanlarına görə fərqlənir.

Ən məşhur balıq növləri arasında sazan, şamayi, levrek, karp, skumbriya, şəbək, şirin su və dəniz forelləri, losos, zander, kütüm, siyənək, qızılbalıq, tunets, skatlar, akulalar, mersin balıqları və bir çox digər növləri sadalamaq olar. Hər bir növün özünəməxsus morfoloji, bioloji və qida xüsusiyyətləri mövcuddur.

Balıqların yaşayış mühiti və ekoloji rolu

Balıqlar demək olar ki, Yerin bütün su hövzələrində – okean, dəniz, göl, çay, bataqlıq, bulaq və hətta ən sərt iqlimə malik olan su hövzələrində belə yaşayırlar. Balıqların yaşadığı mühit – duzlu və ya şirin su, isti və ya soyuq iqlim, axar və ya durğun sular onların bədən quruluşuna, rənginə, davranışına və bioloji dövrünə birbaşa təsir edir.

Balıqlar ekosistemdə zəncirin mühüm həlqəsidir: onlar həm digər heyvanlar üçün qida mənbəyidir, həm də su ekosisteminin bioloji tarazlığını təmin edirlər. Bir çox balıq növü plankton, bitki və həşəratlarla, bəziləri isə digər balıq və kiçik heyvanlarla qidalanır. Balıqların bəziləri bioloji filtr rolunu oynayır, suda zərərli maddələrin azalmasına səbəb olur.

Balıqların çoxalması və inkişafı

Balıqlar əsasən yumurta qoymaqla çoxalırlar. Dişi balıq suda yumurtalarını buraxır, erkək isə onları dölləyir. Bu proses bir sıra növlərdə çox sadə, digərlərində isə maraqlı mərasim və instinktiv davranışlarla müşayiət olunur. Bəzi balıqlar isə (məsələn, akulalar və bəzi tropik balıqlar) diri bala verir.

Yumurtadan çıxan balaca balıqlar (levreklər, lərvalar) əvvəlcə xüsusi qida kisəsi hesabına inkişaf edir, daha sonra özləri aktiv qidalanmağa başlayır. Balıqların inkişaf dövrü onların növündən, yaşadığı mühitdən və xarici amillərdən asılı olaraq dəyişir.

Balıqların insan həyatında yeri və əhəmiyyəti

Balıqlar min illərdir ki, insanların qida rasionunun əsas hissəsini təşkil edir. Balıq əti yüksək protein, Omeqa-3 yağ turşuları, vitamin və mikroelementlərlə zəngindir, asan həzm olunur və sağlamlıq üçün olduqca faydalıdır. Balıq məhsullarının müntəzəm qəbulu ürək-damar, sinir, immun sistemini gücləndirir, inkişaf etməkdə olan uşaqlar üçün əvəzsiz qidadır.

Balıqlar həm də balıqçılıq sənayesinin, akvakulturanın əsas obyektidir. Azərbaycanda və dünyada balıqçılıq əhalinin məşğulluğunda, kənd təsərrüfatında və sənaye istehsalında xüsusi rol oynayır. Dəniz və çay balıqları restoran, otel və ictimai iaşə sektorunda geniş istifadə olunur.

Balıqların mədəniyyət və folklorda yeri

Balıq obrazı Azərbaycan və dünya folklorunda, ədəbiyyatında, rəssamlıqda, dini və mifoloji təsəvvürlərdə xüsusi yer tutur. Qədim dövrlərdən balıq məhsuldarlıq, həyat, bərəkət, təmiz niyyət və rifah rəmzi olub. Türk, yunan, hind, xristian, Çin və bir çox başqa mədəniyyətlərdə balıq bərəkət, uzun ömür və ailə səadətinin simvolu kimi qəbul edilir.

Azərbaycan xalq nağıllarında, atalar sözlərində və klassik poeziyada balıq obrazına tez-tez rast gəlinir. “Balıq başdan iylənər”, “Böyük balıq balaca balığı yeyər” kimi ifadələr həm sosial, həm də ekoloji məna daşıyır.

Balıqların qorunması və ekoloji problemlər

XXI əsrdə balıq ehtiyatlarının azalması, su hövzələrinin çirklənməsi, sənaye balıqçılığı və həddindən artıq ov nəticəsində bir çox balıq növləri təhlükə altına düşüb. Qırmızı kitaba düşən balıq növləri (məsələn, mersin balıqları, bəzi forel növləri, bəzi şirin su balıqları) xüsusi dövlət və beynəlxalq proqramlarla qorunur.

Ekoloji tarazlığın saxlanılması, su hövzələrinin mühafizəsi və balıq ehtiyatlarının bərpası üçün həm dövlət, həm də ictimai təşəbbüslər həyata keçirilir. Balıqçılıqda kvotaların, mövsümi ov qadağalarının tətbiqi, süni balıq yetişdirilməsi və əhalinin maarifləndirilməsi bu sahədə əsas prioritetlərdir.

Balıqların bioloji və tibb sahəsində əhəmiyyəti

Balıqlar yalnız qida və sənaye baxımından deyil, həm də elmi-tədqiqat, genetika, farmakologiya və biotexnologiya sahələrində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bir çox balıq növü elmi eksperimentlərdə model orqanizm kimi istifadə olunur. Balıq orqanizmlərindən alınan bəzi fermentlər, hormonlar və digər bioloji aktiv maddələr tibb və sənayedə geniş tətbiq edilir.

Balıqlar akvariumlarda saxlanılmaqla həm estetik zövq, həm də stressin azaldılmasına kömək edir. Akvarium balıqları həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə məsuliyyət hissi, müşahidə və qayğı vərdişlərinin formalaşmasında xüsusi rol oynayır.

Balıqçılıq və akvakultura

Balıqçılıq – təbii su hövzələrindən balıq və digər su canlılarının ovlanması, akvakultura isə süni şəraitdə balıq və su heyvanlarının yetişdirilməsidir. Müasir dövrdə akvakultura dünya balıqçılığının mühüm hissəsini təşkil edir. Azərbaycanda Kür, Araz, Xəzər dənizi və bir sıra göl və çaylar balıqçılığın və akvakulturanın əsas obyektidir.

Akvakulturanın inkişafı balıq ehtiyatlarının bərpası, yüksək məhsuldarlıq və ekoloji təmizlik baxımından böyük üstünlüklər verir. Bu sahədə innovativ texnologiyaların tətbiqi, qidalanmanın optimallaşdırılması və balıq xəstəliklərinin profilaktikası əsas prioritetlərdəndir.

Balıq sualtı aləminin, canlılar dünyasının və insan həyatının ayrılmaz hissəsidir. O, ekosistemdə əsas həlqə olmaqla yanaşı, mədəniyyətimizdə, iqtisadiyyatımızda, qidalanmamızda, elmdə və gündəlik həyatda özünəməxsus rol oynayır. Balıqların qorunması, təbii ehtiyatların bərpası və ekoloji tarazlığın saxlanılması müasir dünyanın ən aktual problemlərindəndir. Hər bir insan, xüsusən Azərbaycanda yaşayanlar üçün balıq təkcə qida və ya iqtisadi resurs deyil, həm də milli mədəniyyətin, rifahın və təbiətə sevginin simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar