Akademik Bəkir Əhməd oğlu Nəbiyev Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının ikinci yarım əsrdə qazandığı elmi yüksəlişin əsas memarlarından sayılır. Ağdaş rayonunun Üçqovaq kəndində 1930-cu il avqustun iyirmi birində dünyaya göz açan gələcəyin alimi ailə ənənəsindəki kitab sevgisi ilə erkən yaşlarından seçildi. Orta məktəb partasındaca “Xəmsə”dən parçalar əzbər söyləyir, Cəlil Məmmədquluzadə nəsrinin incə istehzasını duyur, Məhəmməd Füzulinin qəzəl qatlarında obrazların şifrəsini çözməyə maraq göstərirdi. Bakı Dövlət Universitetinə qəbul ona təkcə paytaxtın elmi mühitini deyil, klassiklərdən miras qalan böyük məsuliyyəti də qazandırdı. Həmid Araslı seminarlarında mənbəşünaslığın sirlərini öyrənmək, Mir Cəlal masasında tənqidçi müşahidəçiliyi sınamaq gənc filoloqun metodoloji təməlini möhkəmləndirdi. Müəllim işlədiyi ilk illərdə kənd uşaqlarına Nizami yaradıcılığının qızıl gül düsturunu danışır, bədii nümunələri sinifdə səhnələşdirərək tədrisdə praktiki debat mühiti yaradırdı. Elə həmin illərdə “Azərbaycan” və “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc olunan ilk məqalələri elmi camiənin diqqətini cəlb etdi və onu universitet aspiranturasına aparan yolu açdı. Namizədlik dissertasiyasında Mirzə Cəlilin satira üslubunu tədqiq edən Nəbiyev faktı ideyaya, ideyanı bədii estetikaya bağlamaq bacarığı ilə tənqidçi imzasını möhkəmləndirdi. Doktorluq işində klassik şeirdə estetik kateqoriyaların sistemini təhlil edərək Azərbaycan filologiyasında yeni mərhələnin əsasını qoydu. Onun auditoriya mühazirələri gənc tədqiqatçıları yalnız fakt ovuna deyil, mətndən metod qurmağa səsləyirdi. Şəxsiyyəti, yazı üslubu, elmdə ehtiva etdiyi energia zamana qarşı dayanıqlı oldu və 2012-ci ilin martına qədər qələmini bir gün də özündən ayırmadı.
Erkən həyat və təhsildə ilkin bünövrə
Bəkir Nəbiyevin uşaqlıq dövrü kənd həyatının sadəliyi ilə yanaşı, ev kitabxanasının varlığı ilə də zəngin idi. Atası Əhməd müəllim kənd məktəbində dərs dediyi üçün evdə rus klassiklərinin tərcümələri, Şərq poeziyası nümunələri tapılırdı və balaca Bəkir asudə zamanını məhz bu kitablara həsr edirdi. Orta təhsili başa vurduğu il o, artıq aşıq dastanlarının süjet xəttini təhlil edə, türk eposunun struktur xüsusiyyətlərini sadə anlayışlarla izah edə bilirdi.
Universitet auditoriyasına daxil olduğu ilk semestrdə gənc tələbə ərəb əlifbası ilə yazılmış divan nüsxələrini oxumağı öyrənərək klassik poetika fənnində fərqləndi. Xarici poeziya kurslarında fransız romantiklərinin təsvir sistemini Füzuli qəzəllərinin intertekstuallığı ilə müqayisə edən seminar işi fakültədə müzakirə mövzusuna çevrildi. Bu dövrdə onun elmi marağı tənqidçi notu ilə zövq oxucusu mövqeyinin harmoniyasını formalaşdırmağa başladı.
İbtidai elmi fəaliyyət və namizədlik dönəmi
İlk təyinatını Ağdaş rayonunda müəllim kimi alan Nəbiyev dərs ilə paralel rayon qəzetində ədəbi oçerklər yazaraq mətndən kənar sosial konteksti də dəyərləndirdi. 1959-cu ildə “Mirzə Cəlil satirasında estetik paralellər” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərkən o, Azərbaycan tənqidşünaslığında ilk dəfə satirik mətnlərdə estetikanın fəlsəfi təməllərini ayrıca təsnif edirdi.
Monoqrafiya şəklində nəşr olunan bu tədqiqat klassik satira və maarifçi realizm əlaqələrini açaraq “Molla Nəsrəddin” məktəbinin sistem kimi anlaşılmasına yol açdı. Əldə etdiyi nəticələr həm metodoloji yenilik, həm də mətnə adaptiv yanaşma baxımından ingilisdilli nəşrlər üçün də maraqlı nümunə oldu.
Doktorluq işi və klassik poetikanın yeni modeli
Nəbiyev akademik zirvəyə aparan əsas pilləni 1970-ci ildə müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası ilə qalxdı; mövzu klassik Azərbaycan şeirində estetik kateqoriyaların genezisi və tipologiyasına həsr olunmuşdu. Əsərlə o, özündən əvvəlki tədqiqatlarda səpələnmiş faktları vahid nəzəri sxemə bağlayaraq poetik kateqoriya—reallıq—estetik dəyər üçbucağını sistemləşdirməyə nail oldu.
Tədqiqatda mənbəşünaslıq, tekstologiya və poetika sintez şəklində işlənmiş, daha sonra türk, rus və ingilis dillərində xülasələri yayımlanmışdır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığını beynəlxalq elmi dövriyyəyə daşıyan mühüm addım sayıldı.
Professorluq və elmi məktəbin formalaşması
1982-ci ildə professor elmi adına layiq görülən Bəkir Nəbiyev ədəbiyyat nəzəriyyəsi kafedrasının kollektivini məhz elmi məktəb prinsipi ilə bürokratik strukturun üzərinə qaldırdı. O, hər doktoranta bir mövzu tədqiq etməzdən əvvəl problemi metodoloji aspektdən dəqiqləşdirməyi tapşırır, seminar müzakirələrində tənqidçi etika tələbi qoyurdu.
Elmi məktəbdən çıxan dissertasiyalar “Füzuli və Qərb romantikləri arasında poetik analogiyalar”, “XX əsr satirik hekayəsində təsnifat problemləri”, “Aşıq sözündə ironiya strukturunun semantik təhlili” kimi mövzularla ədəbiyyatşünas düşüncəyə yeni nəfəs gətirdi. Sonrakı illərdə Türkiyə, İran, Özbəkistan universitetlərində çalışan məzunları onun ideyalarını regional tədqiqatlara tətbiq edərək “Nəbiyev məktəbi” anlayışını mədəni sərhədlərdən kənara çıxardılar.
Kafedra rəhbərliyi və pedaqoji irsi
Bəkir Nəbiyev kafedra müdiri vəzifəsində mühazirə sistemini mərhələli laboratoriyaya çevirdi: əvvəl nəzəri anlayış, sonra klassik nümunə, ardınca isə çağdaş ədəbiyyatdan praktiki müstəvidə tətbiq. Tələbələr hər mövzudan sonra konkret ədəbi faktı müqayisə edərək müəllimlə polemikaya girir, bu da seminarların debat formatında aparılmasına şərait yaradırdı.
Onun hazırladığı “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş” dərs vəsaiti 1994-cü ildən bəri universitet proqramının əsas kitabıdır. Vəsaitdə estetika, poetika və təhlil modelləri konkret Azərbaycan mətni üzərində izah olunmuş, terminoloji aparatı isə beynəlxalq terminlərlə sinxronlaşdırılmışdır. Bu kitab bir çox türk və rus universitetlərində də əlavə ədəbiyyat kimi istifadə olunur.
Əsərlərinin məzmun və təsnif mənzərəsi
Bəkir Nəbiyevin çapdan çıxan 26 monoqrafiyası, 600-dən artıq elmi məqaləsi mövzu baxımından geniş diapazonu əhatə edir. Sırf klassik irs tədqiqatları içində “Füzuli Poetikası”, “Qasım bəy Zakir və satirik şeir”, “Mirzə Ələkbər Sabirin estetikasında sosial motivlər” başlıqları seçilir.
Çağdaş ədəbi prosesin təhlili istiqamətində yazdığı “Müasir Azərbaycan şeirində romantik meyillər” və “Nəsrimizin yeni üfüqləri” adlı kitablar 1960-70-ci illərin gənc yazarlarını tənqidçi baxış altında sistemləşdirir. Araşdırmalar sırasında Nizami Gəncəvinin irfani şeiri ilə Dante poetikasının müqayisəsini ilk dəfə təqdim edən məqalə də onun imzasına məxsusdur.
Beynəlxalq əlaqələr və konfrans fəaliyyəti
1985-ci ildən etibarən alim UNESCO xətti ilə Nizamiyə həsr olunmuş konfranslarda Azərbaycan elmi mövqeyini təmsil etdi, Fars Körfəzi ölkələrindən Balkan universitetlərinə qədər geniş auditoriyada məruzələr oxudu. İstanbul Universitetində “Şərq renessansı” konfransındakı çıxışı klassik şeirin metafizik qatlarına dair yanaşma modeli ilə böyük maraq doğurdu.
Moskvada və Sankt-Peterburqda keçirilən türkoloji simpoziumlarda Füzuli divanının rus poeziyasına təsiri, Bakıda isə “Ədəbiyyat və sənət sinergiyası” konfransında Qara Qarayev musiqisində poetik obraz kategoriyaları mövzuları ilə çıxış edərək türkoloji tədqiqatların transdisiplinar xarakterini vurğuladı.
Bəkir Nəbiyevin seçilmiş əsərləri və nəşr illəri
| Əsərin adı | Nəşr ili | Əsas mövzu |
|---|---|---|
| Füzuli Poetikası | 1968 | Klassik lirikanın estetik kateqoriyaları |
| Qasım bəy Zakir | 1972 | Satirik şeirin genezisi |
| Mirzə Ələkbər Sabirin Estetik Dünyası | 1976 | Sosial satira və poetik forma |
| Füzuli və Qərb Romantikləri | 1981 | Müqayisəli ədəbiyyat |
| Azərbaycan Şeirində Romantizm | 1986 | XX əsr poetik meyilləri |
| Nizami İrfanı və Dante Poetikası | 1990 | Şərq və Qərb klassik motivlərinin paralelləri |
Vəfat və elmi irsin qorunması
Akademik 2012-ci ilin martında dünyasını dəyişdikdən sonra onun şəxsi arxiv fondu Azərbaycan Milli Kitabxanasına təhvil verildi. Əlyazmalar arasında Füzuli divanının tərcümə cədvəlləri, Sabirin satira lüğəti, Qasım bəy Zakir divanının variant müqayisə siyahıları, habelə əsərlərini oxucular üçün anlaşıqlı edən lüğətlər yer alır.
Bakı Dövlət Universitetində yaradılan “Nəbiyev Elmi Fondu” hər il klassik ədəbiyyat mövzusunda ən yaxşı magistr dissertasiyasına mükafat verir. 2021-ci ildən fondun təşəbbüsü ilə “Bəkir Nəbiyev oxuları” adlı beynəlxalq konfrans keçirilir və orada gənc tədqiqatçılar klassik poetika mövzusunda yeni yanaşmalar təqdim edirlər.
Akademik Bəkir Nəbiyevin elmi ömrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında klassik irsi müasir estetika işığında dəyərləndirən misilsiz nəsil yetişdirdi. O, satirik mətnlərin fəlsəfi qatlarını açdı, klassik şeirin semantik və ritmik kodlarını sistemləşdirdi, çağdaş poeziyanın metodoloji qiymətləndirilməsinə yeni meyarlar gətirdi. Pedaqoji fəaliyyətində tələbəyə fakt öyrətməklə kifayətlənməyib, ona düşünmə texnikası verdi. Konfrans və simpoziumlarda beynəlxalq elmi platformaya Azərbaycan elminin nümunəvi modelini çıxardı, milli irsin qlobal kontekstdə təqdimatına mühüm töhfə oldu. Nəbiyev məktəbi təkcə nəzəriyyə deyil, tətbiqi təhlil praktikasının da parlaq nümunəsidir; dissertasiyalarında və monoqrafiyalarında obyektivliklə subyektiv zövqün harmoniyası qurulur. Şəxsi arxivinin sistemli şəkildə tədqiqatçıların ixtiyarına verilməsi onun elmə göstərdiyi hörmətin davamı olaraq qiymətləndirilir. Gələcək tədqiqatçılar üçün həmin materiallar klassik mətnlərin yeni texnologiyalarla interpretasiyasına, müqayisəli ədəbiyyatın genişlənməsinə stimul yaradır. Bu gün Bəkir Nəbiyevin adı klassik ədəbiyyat tədqiqatlarında səmərəli metod, tənqidçi ədəbində etik məsuliyyət və Azərbaycan elminin beynəlxalq nüfuzunun parlaq göstəricisi kimi xatırlanır. Onun ən böyük mirası sözə, mətndəki ruha və ədəbi dəyərə sonsuz inamdır; elə bu inamla yeni nəsil tədqiqatçılar klassikdən çağdasa uzanan körpünü möhkəmləndirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bəkir Nəbiyev Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, görkəmli ədəbiyyatşünas, tənqidçi və pedaqoqdur. O, klassik irsin estetik təhlili və müasir ədəbi prosesin sistemləşdirilməsində mühüm rol oynayıb. Uzun illər Bakı Dövlət Universitetində professor və kafedra müdiri kimi fəaliyyət göstərib. 2012-ci ildə vəfat edib, elmi irsi bu gün də aktualdır.
Nəbiyev məktəbi tədqiqatçıya mətnin faktografiyasını deyil, poetik təşkilini və estetik dəyərlərini öyrənməyi tapşırır. Klassik və çağdaş ədəbiyyat arasında konseptual körpü qurulur, terminoloji aparat beynəlxalq ədəbiyyatşünaslıqla sinxronlaşdırılır. Dissertantlar konkret ədəbi faktı ümumi metodoloji modelə inteqrasiya edirlər. Bu yanaşma Azərbaycan filologiyasında metodoloji vahidlik formalaşdırıb.
“Füzuli Poetikası” monoqrafiyası həm dövrün, həm də müasir tədqiqatların təməl mənbələrindən biridir. Əsər klassik şeirin semantik qatlarını, estetik kateqoriyalarını sistemli şəkildə izah edir. Eyni zamanda Füzuli yaradıcılığının Şərq və Qərb poetikası ilə əlaqələrini göstərir. Monoqrafiya bir neçə xarici dilə çevrilib.
O, əsasən Füzuli, Nizami, Qasım bəy Zakir, Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə kimi klassiklərin irsini araşdırıb. Bununla yanaşı, Cənubi Azərbaycan şairlərinin poetik irsi və çağdaş 60-cı illər nəsli də diqqət mərkəzində olub. Araşdırmaları poetik kateqoriyalar və estetik sistem üzərində qurulub. Tədqiqatlar linqvistik, poetik və mənbəşünaslıq aspektlərində zəngindir.
Bəkir Nəbiyev Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına, “Şöhrət” ordeninə və bir sıra elmi-tarixi cəmiyyətlərin fəxri üzvlüyünə layiq görülüb. 2007-ci ildə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adı alıb. Beynəlxalq Türk Akademiyası tərəfindən “Türk dünyasına xidmət” diplomu ilə təltif edilib. Bu mükafatlar onun elmi nüfuzunu təsdiqləyir.
O, universitet auditoriyasını elmi laboratoriyaya çevirərək tələbələri faktı düşüncə modelinə, mənbəni metodoloji nümunəyə çevirməyə təşviq edib. “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş” dərsliyi illərdir filologiya tələbələrinin stolüstü kitabıdır. Pedaqoji fəaliyyəti sayəsində yüzlərlə magistr, doktorant yetişib. Onların bir çoxu hazırda ölkənin aparıcı universitetlərində çalışır.
Şəxsi arxivdə klassik divanların əlyazma variantları, poetik lüğətlər, elmi səyahət gündəlikləri, dissertasiya planları və zəngin foto-toplu mövcuddur. Xüsusilə Füzuli və Sabir irsi üzrə topladığı variant siyahıları tədqiqatçılar üçün unikaldır. Arxiv indi Milli Kitabxananın xüsusi fondunda saxlanılır. Alimlərin istifadəsi üçün rəqəmsallaşdırma prosesi aparılır.
Nəbiyev UNESCO və müxtəlif türkoloji qurumların təşkil etdiyi konfranslarda Azərbaycan ədəbiyyatını təmsil edib. Məruzələri İstanbul, Tehran, Moskva, Varşava universitetlərində yüksək maraqla qarşılanıb. Onun klassik poetikanı Qərb romantizmi ilə müqayisə edən çıxışları türkoloji diskussiyalar üçün yeni perspektivlər açıb. İndi də bir çox xarici tədqiqatçılar ona istinad edirlər.
Tənqidində obyektivlik, ədəbi fakta hörmət və elmi məsuliyyət əsas prinsip idi. O, müəllifin şəxsiyyəti ilə mətn arasında tarazlığı qoruyur, mətnin estetik dəyərini sosial-fəlsəfi kontekstdə dəyərləndirirdi. Emosional yanaşmadan qaçaraq analitik təhlilə üstünlük verirdi. Bu, onun tənqidçi nüfuzunun əsas səbəbidir.
Nəbiyev klassik ədəbiyyat mətnini çağdaş metodoloji yanaşmalarla təhlil etməyin nümunəsini təqdim edir. Mətnin semantik qatlarını açmaq üçün dillərarası, dövrlərarası və janrlararası müqayisəni vacib sayır. Onun elmi irsində fakt və ideyanın qarşılıqlı əlaqəsi, poetika və estetikanın birgə təhlili hələ də tədqiqatçılar üçün etibarlı istiqamətdir. Ən əsası, ədəbiyyata sevgi və elmi dürüstlük prinsiplərinə sadiqlikdir.
