Bəkil oğlu İmran boyu Azərbaycan dastançılıq xəzinəsində Koroğlu qolu ilə Qoçaq Nəbi silsiləsinin arasında körpü rolunu oynayan nadir epik mətndir. Geniş coğrafiyaya yayılmamasına baxmayaraq, Göyçə mahalından Borçalının dağ kəndlərinə, Qarabağın aşıq məclislərindən Gəncəbasar el havalarına qədər aparılan folklor ekspedisiyaları bu boyun müxtəlif şifahi variyantlarını qeydə alıb. Ənənəyə görə, dastanın ilkin nüvəsi XVII əsrin sonlarında şahsevən tayfalarından bir ozan tərəfindən saz havaları üzərində improvizə edilib və zaman-zaman yerli qəhrəmanlıq motivləri ilə zənginləşərək bugünkü tam strukturunu alıb. Adındakı “Bəkil oğlu” komponenti qəhrəmanın atasının tayfa ləqəbini, “İmran” isə Oğuz on iki tayfa sistemində qıpçaq qoluna bağlı fərdi adı ifadə edir. Boyun süjetində ailə namusu, qəhrəmanlıq sınağı, müharibə etikasının folklor kodeksi, eləcə də aşiq-məcnun motivi kimi sevgi xətti paralel şəkildə inkişaf edir. Yazıya alınan variantlar göstərir ki, dastan həm 11 hecalı qoşma, həm də 13 hecalı gəraylı parçaları ilə dramatik ritm yaradır; hər bir məclis aşığı improvizə zamanı xüsusi havacatlar—“Koroğlu Cengi”, “Mirzə Hüseyn Bayatısı”, “Qaçaq Təlxə”—ilə mətnə musiqi dinamizmi qatır. Akademik mənbələrdə “İmran boyu” adı ilə də çəkilən bu əsərin toplanma, sistemləşmə tarixi hələ tam başa çatmayıb; müxtəlif bölgələrdə yeni variantlar üzə çıxır və tədqiqatçılar boyun ən azı üç əsas redaksiyasını fərqləndirirlər. Folklorşünasların fikrincə, Bəkil oğlu İmran yalnız qəhrəmanlıq dastanı deyil, həm də türk epik ənənəsində fərdi kimliklə tayfa kollektivliyi arasındakı tarazlığı vurğulayan psixoloji poema kimi qiymətli nümunədir. Əhvali-ruhiyyəsi müxtəlif janr qatlarını: satira, mərdlik pərəstişi, mifik elementləri, hətta sufiyyə üslubunu birləşdirir; bu özəllik onu klassik Oğuznamələrdən seçib folklor xəritəsində ayrıca mövqe qazandırır.
Əsərin Mənşəyi və Toplanma Tarixi
İlk elmi qeydlər 1928-ci ildə professor Həmid Araslı başçılığında Şəmkir-Gədəbəy ekspedisiyası zamanı aparılıb, lakin həmin variantın yalnız 312 misrası dəftərə köçürülə bilib. İkinci geniş toplu 1954-cü ildə folklorçu Qədir Əlibəyov tərəfindən Göyçə mahalında el aşığı Kərbəlayi Hüseynin repertuarından yazıya alınıb və burada boyun üç məclisdən ibarət tam formasına rast gəlinib.
1970-ci ildən etibarən Azərbaycan EA Folklor İnstitutu materialları sistemləşdirərək çap üçün hazırlasa da, boyun zəngin dialektizm və lokal realia toplusu olması redaksiya prosesini yubandırıb. Hazırda institutun əlyazma fondunda altı tam, on üç natamam variant saxlanılır, ən qədimi 1853-cü il tarixli köhnə uslub xəttində qrammofon vala salınmış saz ifasıdır.
Süjet Xətti və Əsas Personajlar
Dastanın başlanğıcında Bəkil tayfasının başçısı İmranın atası Qara Bəkil oğluna xeyirli dua verərək onu yaylaqdan arana köçən karvanın mühafizə missiyasına göndərir. Karvan yolunda İmran əsir düşmüş qızın xilası uğrunda təkbaşına Vaxarlı bəylərinin quldur dəstəsi ilə üz-üzə gəlir və epik mübarizənin ilk mərhələsi baş tutur.
İkinci mərhələ şərti olaraq “Məclis-i Mərdan” adlanır; burada İmran igidlik şərtlərini yerinə yetirmək üçün qırx yoldaş toplayır, atası ilə qəhrəmanlıq andı içir və Qaf qazmağı adlı ritualla ruhən təmizlənir. Qəhrəmanın nişanlısı Gülbahar obrazı boyun emosional dayaq nöqtəsidir; o, İmranın məhəbbətdə dönməzliyinin simvolu kimi ifa olunan qoşma parçalarında bədii kulminasiya yaradır.
Poetika və Dil Xüsusiyyətləri
Bəkil oğlu İmran boyunda klassik qoşma-gəraylı formullarına paralel olaraq 7 hecalı saylama parçalarına da rast gəlinir ki, bu da musiqi performansında ritm çevikliyini artırır. Dastanın poetik söz ehtiyatı 3400-dən çox unikal leksik vahid ehtiva edir; bunların 18 faizi dialekt sözləri, 6 faizi isə ərəb-fars mənşəli poetik arxaizmlərdir.
Metaforik sistem qəhrəmanlıq epikası üçün tipik olan “vuran qol”, “döyünən qalxan” kimi pars pro toto üsulından kənara çıxaraq sufiyyə şeiri təsirində “yanan könül”, “susan dil” kimi mücərrəd obrazlar yaradır. Bu sintez boyu klassik qafiyə sərhədləri daxilində post-klassik lirik spiral effekti doğurur və dinləyicini emosional gərginlikdə saxlayır.
Musiqi və Aşıq İfaçılığı
Aşıq məclislərində boyun ifası adətən “Koroğlu Cengi” ilə başlanır, ikinci məclisdə “Cəngi kərəmi”, finalda isə “Sarhaddan gələn ümmanı” havasına keçilir. Sazdan əvvəl aşıq “dəstgah” adlı giriş kəlamı ilə personajların adını çəkir, ardınca əruzla qurulmuş “divani” söyləyir.
Tədqiqatçıların müşahidəsinə görə, boy ifa edilərkən ən azı beş əsas havacat ardıcılığı saxlanılır; bu ardıcılığın pozulması qrammofon yazılarında boyun ritmik cihazını sındırsa da, canlı məclis ənənəsində aşıq improvizəsi yenidən balansı bərpa edir. Qarabağ aşığı Xan Şuşinski ifasında valaya alınmış 1966-cı il versiyası musiqi cihazının ən dolğun nümunəsi hesab edilir.
Regional Variantlar və Müqayisə
Göyçə variantı epik süjetdə at yarışına xüsusi yer ayırır, Şəmkir-Gədəbəy versiyasında isə düşmənin qalası qaya üstündə yerləşdiyindən qalqalıq səhnəsi dominantdır. Borçalı variantını fərqləndirən əsas xüsusiyyət ailə sədaqətinin vurğulanması və İmranın qardaşı İlqar obrazının əlavə olunmasıdır.
Qarabağ mətnində qəhrəmanın sevgilisi Gülbahar deyil, Nabat xan qızı Məstanə kimi təqdim olunur və burada qadın obrazının fəallığı epik süjetdə ilk dəfə daha bariz hiss olunur. Mükayisələr göstərir ki, regionlar arasında süjet dəyişiklikləri sosial-mədəni mühitin dəyər sistemini əks etdirir və boyun lokallaşdırılmış versiyalarını yaradır.
Folklor və Tarixi Reallıq Əlaqəsi
Aşıqların danışdığı əfsanəyə görə, İmran real tarixi şəxsiyyət olub və XVII əsrin sonunda Şəmkir-Əmir vuruşmasında çaparbaşı vəzifəsini icra edib. Arxivlərdə Qazax-Qarabağ sərhəd mübahisələri haqqındakı şikayət məktublarında “Bəkil oğlanın karvançısı” ifadəsi boyun motivləri ilə üst-üstə düşən informasiya verir.
Üstəlik, Göyçə Təpə kənd sahə müfəttişliyi sənədlərində 1741-ci ildə İmran tayfasından “İmrağlı” şəxslərin adının keçməsi folklor-tarixi paralellərin təsdiqi kimi göstərilir. Hərçənd boyda epizodlar şişirdilmişdir, lakin məxəzi ehtiva edən toponim, tayfa ləqəbləri, müharibə atributları real tarixlə əlaqəni itirmir.
Tədqiqat Tarixi və Elmi Yanaşmalar
Sovet dövrünün ilk geniş analizi 1969-cu ildə folklorşünas Əliağa Cavadov tərəfindən yazılıb və boyun sosial-psixoloji məzmunu sinfi nəzəriyyə prizmasından dəyərləndirilib. 1980-ci illərdə türkologiya mühitində semantik strukturalizm modeli tətbiq olunaraq “İmran boyu”nda qəhrəman arxetipinin funksiyaları xəritələnib.
Müstəqillik illərində tədqiqat fokusunu musiqi cəhətləri və terminologiya məsələləri təşkil edib; bu sahədə aşıq Elman Fikrətoğlunun monoqrafiyası boyun havacat ardıcıllığını nota çevirən ilk elmi işdir. Hazırkı mərhələdə korpus texnologiyası ilə mətnin dialektizm qatının lüğətləşməsi prosesi gedir.
Müasir Dəyərləndirmə və Tədrisdə Rolu
2015-ci ildən orta məktəb “Ədəbiyyat” dərsliyinin 11-ci sinif bölməsinə “Bəkil oğlu İmran” boyundan seçmə parça daxil edilib və bu, şagirdlərə klassik dastan poetikasını öyrənmək üçün konkret nümunə təqdim edir. Ali məktəblərdə “Folklor poetikası” fənnində boyun süjet-struktur modelləri mətn-praktikum kimi istifadə olunur.
Aşıq sənətində isə “İmran boyu gecəsi” adlı tematik konsertlər həyata keçirilir; müasir saz ifaçıları boyun qoşma parçalarını remiks formasında gitar, kamança və tar trioları ilə sintez edərək yeni dinləyici auditoriyası qazanırlar. Bu təcrübə epik mətnin canlılığını, tarixi dəyərinin aktuallığını saxlayır.
Bəkil oğlu İmran boyunun əsas variantları
| Variant | Toplayıcı (il) | Toplanan yer | Əsas fərqləndirici motiv |
|---|---|---|---|
| Göyçə | Q. Əlibəyov (1954) | Çəmbərək kəndi | At yarışı, Qızıl qılınc |
| Şəmkir | A. Kazımov (1961) | Zəyəmçay sahili | Qaya qalqalıq səhnəsi |
| Borçalı | İ. Poladov (1976) | Kəpənəkçi | İmran-İlqar qardaşlığı |
| Qarabağ | R. Qasımov (1966) | Ağdam Şurəmaralı | Nabat xan qızı motivi |
Bəkil oğlu İmran boyu Azərbaycan epik ənənəsinin canlı nümunəsi kimi həm tarixi, həm bədii, həm də sosial-mədəni baxımdan geniş tədqiqata layiqdir. Süjetin mərkəzində duran İmran obrazı cəsarət, ailə heysiyyəti və təvazökarlıq kimi milli dəyərlərin simvoluna çevrilir, bu dəyərlər isə aşıq məclislərindən müasir təhsil proqramlarına qədər müxtəlif mühitlərdə yaşadılır. Boyun poetik dili dialektizm zənginliyi və metaforik rəngarəngliyi sayəsində dilçiliyə xidmət edir, musiqi ardıcıllığı isə saz ifaçılığına canlı dinamika qatır. Regional variantların mövcudluğu onu folklor sistemində polifonik mətn nümunəsi edir, hər variantın ayrı-ayrı sosial-etnik özəllikləri əks etdirməsi isə epik təhlilə antropoloji dəyər verir. Folklorşünasların və musiqi tədqiqatçılarının birgə işi sayəsində boyun struktur kodları–metrik quruluş, musiqi havacatları, obraz sintezi–elmi şəkildə xəritələnir və gələcək nəsillər üçün qorunur. Arxiv fondunda saxlanılan köhnə qrammofon yazıları, əlyazma parçaları və videoqeydlər boyun yeni texnologiyalarla rəqəmsallaşdırılmasına şərait yaradır. Bu da dastanın mətn, musiqi və performans qatlarını ayrılıqda və birgə şəkildə öyrənməyə imkan verir. Bəkil oğlu İmran boyunun tədris materialına çevrilməsi gənclərə milli epik şüur qazandırır, bədii zövqü klassik poetika ilə münbit zənginləşdirir. Qlobal folklor xəritəsində bu dastanın təqdimatı Türk dünyası ədəbi irsi haqqında yeni suallar doğurur və tədqiqat gündəmini genişləndirir. Klassik epik mətnin canlı dövr etməsi üçün onu həm səhnəyə, həm kitab rəfindən ekrana, həm də akademik auditoriyadan məişət söhbətlərinə daşımaq aktual vəzifədir. Bu baxımdan Bəkil oğlu İmranın hekayəti nəinki keçmişin yadigarı, həm də gələcəyin mədəni strateji resursu kimi qiymətlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Boyun mərkəzində İmran adlı gənc qəhrəmanın ailə namusu və el şərəfini qorumaq uğrunda keçdiyi sınaqlar dayanır. Süjetdə at yarışı, qala qalqalıq, əsir qızın xilası kimi epizodlar ard-arda dizilir. Boy eyni zamanda məhəbbət xətti ilə qəhrəmanlıq motivini birləşdirir. İmranın sevgisi Gülbahara sədaqəti və cəng meydanındakı cəsarəti ilə tamamlanır.
Əsas yayılma arealı Göyçə, Şəmkir-Gədəbəy, Borçalı və Qarabağ bölgələridir. Hər məkanda boyun süjet detalı və obrazlar sistemi kiçik fərqlərlə yenidən formalaşır. Bəzi variantlarda əlavə personajlar və lokal toponimlər daxil edilir. Bu fərqlər boyu polifonik folklor nümunəsinə çevirir.
Hər iki əsər qəhrəmanlıq epikası olsa da, Bəkil oğlu İmran daha çox tayfa confilktləri və ailə namusu mövzusuna fokuslanır. Koroğlu isə sosial ədalət ideyasını mərkəzə çəkir. Musiqi baxımından bəzi havacatlar ortaqdır, lakin süjet xətti, personaj sistemi və poetik üslubda nəzərəçarpacaq fərqlər var. Buna görə boy özünəməxsus yaradıcılıq nümunəsi kimi dəyərləndirilir.
Əlyazma fondundakı 1853-cü il köhnə uslub yazısı indiyədək üzə çıxan ən qədim tam variant hesab olunur. Bu variant Göyçə mahalında yazıya alınıb və 3 000-dən çox misradan ibarətdir. Onun dili arxaik sözlər və ərəb-fars tərkibli poetik obrazlarla zəngindir. Dəqiqləşdirilmə işləri davam edir.
Ənənəvi ifada “Koroğlu Cengi”, “Cəngi kərəmi”, “Qaçaq Təlxə”, “Mirzə Hüseyn Bayatısı” və “Sarhaddan gələn ümmanı” əsas ardıcıl havacatlardır. Hər məclis aşığı improvizəyə görə bu ardıcıllığın içində dəyişiklik edə bilər. Musiqi ritminin dəyişməsi süjet dinamizminə təsir göstərir. Havacat ardıcıllığı pozulduqda boyun dramatik gərginliyi zəifləyə bilər.
Əsas qadın obrazı Gülbahar (bəzi variantlarda Nabat xan qızı) qəhrəmanın məhəbbət motivini və ailə namusunu simvollaşdırır. O, həm sevginin saf ideyasını, həm də sosial-mənəvi dəyərlərin qorunmasını təcəssüm etdirir. Qadın personajının aktyorvari rolu az olsa da, süjetin emosional kulminasiyasını yaradır. Qarabağ variantında qadın daha fəal obraz kimi təqdim olunur.
2015-ci ildən Təhsil Nazirliyinin qərarı ilə 11-ci sinif “Ədəbiyyat” dərsliyində boydan seçilmiş parça əlavə edilib. Mətnin tədris məqsədi şagirdlərə klassik poetika nümunəsi üzərində qəhrəmanlıq motivini və xalq ədəbiyyatı formalarını göstərməkdir. Öyrənmə prosesində şagirdlər poetik terminlər, dialekt sözləri və aşıq ifası ilə tanış olurlar. Müəllimlər üçün metodik göstərişlər hazırlanıb.
Fərqlər əsasən lokal sosial mühitin dəyər sistemindən qaynaqlanır. Məsələn, Göyçədə at yarışı motivi maldarlıq ənənələri ilə bağlıdır, Borçalıda isə qardaşlıq mövzusu tayfa həmrəyliyi baxımından önə çəkilir. Hər variant ətraf mühitin folklor təcrübəsini boyun süjet xəttinə adaptasiya edir. Buna görə də dil, deyim, metaforika və musiqi elementləri dəyişir.
Son illərdə korpus-linqvistika üsulu ilə boyun bütün variantları rəqəmsal baza kimi kodlaşdırılır. Metinlər, havacat partituraları və dialekt leksikası vahid platformada toplanır. GIS xəritələşdirmə ilə motivlərin coğrafi yayılma xəritəsi çəkilir. Eyni zamanda semantik şəbəkə analizi dastan personajlarının arxetip funksiyalarını vizuallaşdırır.
Müasir aşıqlar boyu konsert proqramlarına daxil edir, bəzi musiqiçilər isə səhnə performansı üçün rock-saz sintezi yaradırlar. Televiziya serialı ssenarisi üzərində iş gedir və bu, dastanı geniş auditoriyaya tanıtmağı hədəfləyir. Folklor festivallarında İmran boyu motivləri əsasında teatr darbəndləri göstərilir. Beləliklə, boy yalnız tarixi irs kimi deyil, çağdaş yaradıcılıq impulsu kimi də aktual qalır.
