“Ürfan” İfadəsi: Etimoloji Təhlili, Konsepsiya

Ürfan sözü Azərbaycan dilində zahiri biliklə daxili dərk arasındakı körpünü təsvir etmək üçün istifadə olunan ən köhnə və bütünlüklü anlayışlardan biridir. Ərəbcə “ʿirfān” kökündən gələn termin “tanıma”, “anlama”, “idrak yolu ilə həqiqətə varma” mənalarını ehtiva edir və klassik mənbələrdə bəzən “mərifət”, “kəşf” sözləri ilə yanaşı işlədilir. Tarix boyu o, sadə savad səviyyəsindən yuxarıda yerləşən, ruhi-mənəvi baxış bucağını formalaşdıran dərin biliyi ifadə edib. Orta əsr şərq alimləri “ürfan” kəlməsini insanın öz daxilindəki ilahi qığılcıma çatma prosesinin adı kimi şərh ediblər; bu proses məzhəbi ritualları mənəvi hissə, fəlsəfi sualları batini təcrübəyə bağlayırdı. Müxtəlif dövrlərdə türk tayfalarının İslam düşüncə sistemi ilə tanışlığı da məhz ürfani istiqamət üzərindən baş verib, çünki sözün özü insanı rəsmi şəriət çərçivəsindən kənara çıxmadan geniş düşünməyə çağırırdı. Ədəbiyyatda, xüsusilə Nəsimi, Füzuli, Seyid Əzim Şirvani şeirlərində ürfani motivlər imanla yanaşı, eşq, təvazökarlıq və kosmik harmoniyanı axtarış kimi görünür; bu baxış qəzəllərin metaforik sərvətini, məsnəvilərin fəlsəfi axıcılığını bəzəyir. XIX–XX əsrlərdə maarifçi ziyalılar sözün mənasını rasional elm ilə mənəvi idrak arasında sintez yaratmaq cəhdi kimi təqdim etdilər, sovet dövrü repressiyasında isə “mistik” damğası ilə sıxışdırılsa da gizli mövzularda yaşadı. Müstəqillik illərində ürfani ədəbiyyat və musiqi yenidən populyarlaşıb, gənc nəslin sufi poeziyasına marağını artırıb. Beləcə, termin öz semantik şaxələri ilə yalnız dini-tarixi kontekstdə qalmayıb, fəlsəfə, psixologiya, incəsənət və hətta pop-kultura təriflərinə keçərək canlı dilin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Ürfan sözünün etimoloji təhlili

Ürfan ərəbcə “ərəfə” feilindən törəyib; bu fel “bilmək”, “tanımaq”, “qoxusundan hiss etmək” çalarları ilə idraki qəbul formalarının zənginliyini vurğulayır. Türk dillərinə keçərkən söz fonetik uyğunlaşma nəticəsində “ürfan” təhlilində “i” samitinin yuvarlaq “ü” səsinə doğru transformasiya göstərib, bu da Azərbaycan fonologiyasında harmonik səslənməni təmin edib.
Dil tarixçiləri qeyd edirlər ki, ən qədim əlyazmalarda “irfan” yazılışı üst-üstə düşür, lakin ustad aşıqların şifahi performansında “ürfan” tələffüzü üstünlük qazanıb. Belə fonetik adaptasiya sözün həm elmi, həm xalq mədəniyyətinə sığmasına imkan verib, çünki “ü” səsi eyni anda yumşaqlıq və daxili harmoniya çağırışını daşıyır.

Klassik sufi mənbələrində ürfani konsepsiya

X əsrdən başlayaraq Bağdad, Nişapur, Buxara təriqət məktəbləri ürfan terminini həqiqətə aparan mərifət zənciri kimi təsvir edirdilər. Allaha yaxınlaşmanın yalnız zahiri ibadət deyil, batini şüur genişlənməsi ilə mümkün olduğu fikri Şibli, Bəhlul Danəndə və Hallac Mənsur kimi fiqurların traktatlarında əsas yer tutur.
Sufi praktikasında “sevgi yolu” ilə “ürfan yolu” bəzən sinonim qismində işlənib: qəlbin coşqusunu təfəkkürün işığı ilə nizamlayan kamil insan modeli hədəfə çevrilib. Azərbaycan ərazisində Xəlvətilik və Nəqşbəndiyə dərgahlarında bu anlayış dərəcəsindən asılı olaraq “ürfan pillələri” şəklində tədris xəritəsinə daxil edilib.

Ədəbiyyatda ürfan motivlərinin bədii təzahürü

Füzuli qəzəllərində “ürfan bağçası”, “ürfan şərabı” kimi obrazlar biliyin dad və qoxu ilə duyulan kosmik elementlərini poetikləşdirir. Nəsimi divanında “ürfani gövhər” insan ruhunun ayrılmaz hissəsi olan fitri bilik rəmzinə çevrilir, bu bilik bədəni yandırıb tozu ilə kainat düzənində itihada aparır.
XIX əsr klassiklərindən Mirzə Ələkbər Sabir mistik komponenti satirik prizmada yenidən işləyərək “ürfan əhli”ni cəhalətə qarşı elmi maarifin himayədarı kimi göstərir. Beləliklə, termin milli ədəbiyyatın müxtəlif janr qatlarında dəyişkən funksiyaya malik olsa da, mənəvi dəyər çərçivəsini qoruyur.

Ürfan və şəriət: dialektik harmoniya

İslam elm xəritəsində şəriət zahiri qaydalar, ürfan isə batini hikmət mənbəyi kimi sıralanır; bu ikiliyin armoniyası “tərəzinin iki gözü” prinsipi ilə nəzərdə tutulur. Şəriət əməllərin düzgünlüyünü, ürfan məqsədin səmimiliyini təmin edir, beləliklə din yalnız rituallar toplusu deyil, həyat fəlsəfəsi olur.
Orta əsr alimləri şəriətdən kənar ürfani cəhdin anarxiyaya, ürfansız şəriətin isə quru formalizmə sürükləndiyini vurğulayıblar. Bu baxış bucağı Azərbaycan mədrəsə dərsliklərində “elm-i şəriət, elm-i ürfan” bölmələrinə ayrılmış suallarla tədris predmeti kimi kodlaşdırılmışdır.

Müasir psixologiyada ürfani idrakın yeri

Koqnitiv elmlər transpersonal psixologiya istiqamətində insanın ali şüur təriqibinə varma təcrübəsini “peyotif bilik” kimi təsnif edir ki, bu anlayış klassik ürfani mərifətə uyğun gəlir. Tədqiqatlar göstərir ki, meditasiya, zikr və nəfəs praktikasına əsaslanan təlimlər beyində alfa-dalğa aktivliyini artıraraq daxili harmoniya və yaradıcı təfəkkür gücləndirir.
Azərbaycanın psixoloji mərkəzlərində idrak-terapiya proqramlarına “ürfan modulu” əlavə edilib; burada pasiyent dini və sərhədsiz kosmik düşüncəni bir yerdə təsəvvür edərək öz mənəvi sərhədlərini genişləndirir. Kliniki nəticələr göstərir ki, belə metod psixosomatik stress göstəricilərini azaltdığı üçün termin yalnız metafizik, deyil, eyni zamanda praktik əhəmiyyət kəsb edir.

Populyar mədəniyyətdə ürfan izləri

Son illər musiqi sahəsində “ürfani caz”, “sufi elektro” kimi istiqamətlər formalaşaraq klassik qəzəl mətnlərini modern aranjimanla təqdim edir. Bu layihələrdə söz seçimi məhz ürfan motivli qəzəllərdən götürülür, auditoriya isə köhnə məzmunu yeni səs atmosferində qəbul edir.
Kinematoqrafiyada da termin ehtiva edən ssenarilər vizual təcrübəyə çevrilir: qəhrəman daxili səyahət prosesində “ürfani qapı”dan keçir və metaforik kadrlarda sıravi baxış açısını dəyişən ruhi transformasiya yaşayır. Belə nümunələr sözün mədəni məhsuldarlığını sübut edir.

Termin kimi ürfanın leksikoloji perspektivləri

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yeni onlayn lüğət platformasında “ürfan” maddəsi dörd altməna və on dörd frazeoloji birləşmə ilə verilib. Lüğətçilər sözün canlı terminoloji dövriyyəsini qorumaq üçün yeni məqalələrdə kontekst nümunələrini toplayır, semantik şəbəkəni genişləndirirlər.
Dilçi alimlər gələcəkdə psixologiya, neuroestetika, menecerlik sahəsində bu termini metaforik yeniliyə açıq hesab edir; çünki “daxili bilik” modeli idarəetmə kurslarında intuisiya təlimi kimi təqdim oluna bilər. Beləcə ürfan sözünün semantik həyatı təkcə filoloji, deyil, interdisiplinar istiqamətlərdə də davam edir.

Ürfanla bağlı ən çox işlənən deyimlər və semantik analoqlar

Xalq dilində “ürfan sahibi” deyimi kamil, genişqəlb insanı təqdir etmək üçün işlənir; “ürfan qoxusu gəlir” cümləsi bilikli sözün, hikmətli danışığın tərifidir. İspan dilindəki “gnosis” və yunan mənşəli “sofya” anlayışları semantik analoq kimi göstərilir, lakin onların mədəni konteksti fərqli olsa da, biliyin dərin etirazlı təbiətini əks etdirir.
Bu paralellər dil tarixində analoji konseptlərin bənzər yollarla inkişaf etdiyini göstərir, eyni zamanda lokal koloritin necə universal məfhum yarada biləcəyini sübut edir. Azərbaycan terminologiyasında “mərifət”, “məqam”, “kəşf” sözləri ilə sinonimlik qismən üst-üstə düşsə də, “ürfan” laqeyd qoyula bilməyən daxili idrak çalarını qorumaqdadır.

Ürfan sözünün semantik səyahəti bizi dəniz tək dərin, şaxəli bir idrak xəritəsinə aparır və göstərir ki, dil yalnız məna ötürücüsü deyil, həm də ruhi-əqli təcrübələrin saxlayıcısıdır. Bu termin ərəb leksikasının türk coğrafiyasında qazandığı yeni fonetik cizgi ilə harmoniyaya girərək yenilənən mədəni kontekstlərdə yaşamağa davam edir. Tarixi sufi mənbələrindən müasir psixoterapiya modellərinə qədər fərqli elm və sənət sahələri ürfanı öz nəzəri çərçivəsinə uyğunlaşdıraraq ruhi-mənəvi, psixoloji, estetik ehtiyaclarını ifadə edir. Bəlli olur ki, bilik təkcə fakt toplusu deyil, həm də insanın daxilində cücərən dərin idrak toxumudur və ürfan bu toxumu çiçəkləndirən metaforik günəşdir. Şəriət–ürfan balansı saf dini ritualları batini səmimiyyətlə tamamlayaraq mənəvi bütövlüyü təmin edir, elm-ürfan sintezi isə rasional biliyə yaradıcı dərinlik bəxş edir. Populyar mədəniyyət terminə yeni səslər, rənglər və vizual estetikalar əlavə edərək onu gənc nəsillərin ünsiyyət koduna çevirir. Dilçilik perspektivi terminologiyada polisemik maddə kimi üzvi inkişaf şansını göstərir, çünki yeni elmi sahələrə metaforik resurs kimi inteqrasiya olunmağa hazırdır. Bütün bunlar “ürfan” kəlməsinin yalnız leksik vahid kimi yox, mədəni ekosistemin mühərriki kimi yaşamağa davam etdiyini sübut edir. İnsan öyrəndikcə və düşüncə sərhədlərini aşdıqca, söz də genişlənir; bu genişlənmə nəticəsində ürfan dəyərlərdən suvarılan, həqiqət işığı ilə boyanan, zamanla güclənən bir anlayış olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar