İnsan düşüncəsinin və mənəvi aləminin incə qatlarını ifadə edən bir sıra söz və anlayışlar var ki, onların əsl mahiyyətini yalnız dərin araşdırma və təfəkkür yolu ilə anlamaq mümkündür. “Bəsirət” sözü də məhz bu cür anlayışlardan biridir. Bu söz təkcə lüğəvi və ensiklopedik mənada deyil, həm də fəlsəfi, dini, psixoloji və sosial baxımdan çoxölçülü və zəngin məzmun kəsb edir. Azərbaycan dilinin incəliklərində, klassik ədəbiyyatda, gündəlik həyatda bəsirət anlayışına tez-tez rast gəlinir və bu söz şəxsiyyətin, düşüncənin, idrakın, intuisiyanın və mənəvi aydınlığın rəmzi kimi çıxış edir. Bəsirətin sirri təkcə görmək deyil, görünənin arxasında olanı, dərin məqamları, həqiqəti hiss etmək, düzgün qiymətləndirmək və həyatda ən doğru yolu seçmək bacarığıdır.
Bəsirət sözünün etimologiyası və mənşəyi
“Bəsirət” sözü ərəb dilindən gəlir. Ərəb dilində “basar” kökü “baxmaq, görmək, idrak etmək” deməkdir. “Bəsirət” isə “daxili görmə”, “görmə qabiliyyəti”, “mənəvi göz”, “aydın düşüncə”, “fəhm” kimi mənaları ifadə edir. Azərbaycan dilində bu söz yalnız fiziki baxış deyil, daha çox mənəvi və intellektual baxımdan hadisə və varlığın dərinliyini, mahiyyətini, kökünü görə bilmək bacarığını bildirir. Bəsirətli insan dedikdə, zəkası, düşüncə qabiliyyəti, hadisələri qabaqcadan sezə bilmək məharəti ilə seçilən şəxs nəzərdə tutulur.
Bəsirətin lüğəvi və terminoloji izahı
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində “bəsirət” belə tərif edilir: “daxili gözlə görmək, dərin idrak və zəkaya malik olmaq, insan və hadisələrə dərindən nüfuz etmək bacarığı”. Bəsirət sözünün sinonimləri arasında “ağıl, dərin düşüncə, intuisya, ayıqlıq, zəkavilik, idrak” kimi anlayışlar yer alır. Əks mənalı söz kimi isə “qafillik, korluq, bəsirətsizlik, səthi baxış” işlədilir.
Bəsirət çox vaxt qavrayış, dərk etmə, təfəkkür, mənəvi aydınlıqla eyni sırada göstərilir. Bir çox klassik mənbələrdə “bəsirət” ilə “fərasət” arasında yaxınlıq olsa da, bəsirət daha çox idraki və intuisiya gücünü, fərasət isə tez reaksiya verməyi, praktiki biliyi və tədbiri bildirir.
Dini və mistik ənənədə bəsirət
İslam və Şərq mistik ənənəsində bəsirət xüsusi yer tutur. Qurani-Kərimdə və dini mənbələrdə “bəsirət” – Allaha, haqq və batilə, həqiqət və yalan arasında fərq qoymaq, dərin mənəvi baxış əldə etmək bacarığı kimi qiymətləndirilir. Sufi irfanında bəsirət insanın “daxili gözü”nün açılması, əşyanın və dünyanın gizli qatlarının idrakı, qəlbin nur və aydınlığı kimi təqdim edilir.
Dini mətnlərdə “bəsirətli insan” o kəsdir ki, zahirdə görünən hadisələrə qane olmur, onların arxasında ilahi hikmət, ibrət və sirlər axtarır. Bəsirət ibadət, təfəkkür, təmizlik və mənəvi inkişaf yolu ilə qazanılır və ən böyük nemətlərdən sayılır. Məşhur təsəvvüf şairlərinin, sufi alimlərinin şeirlərində və risalələrində bəsirət daim ilahi hidayət, nurlu yol, mənəvi görmə qabiliyyəti kimi təsvir edilir.
Bəsirət və müdriklik: klassik ədəbiyyatda
Azərbaycan klassik poeziyasında, xalq hekayələrində, atalar sözlərində bəsirətə sahib olmaq insanın ən yüksək keyfiyyəti kimi qiymətləndirilir. Nizami Gəncəvi, Füzuli, Nəsimi, Xaqani, M.Ə.Sabir kimi söz ustadlarının yaradıcılığında bəsirət anlayışı müdriklik, uzaqgörənlik, zahir və batin biliklərinin harmoniyası ilə sıx bağlıdır. Xalq hikmətində “Bəsirətli baxan az yanılar”, “Bəsirətli insan iki dəfə düşünər”, “Bəsirət gözü kor olmaz” kimi deyimlər var.
Klassik mənbələrdə bəsirət zahiri gözün deyil, qəlbin və zehnin görmə qabiliyyəti, yəni “ağıl gözü”nün açılması ilə əlaqələndirilir. Şairlər tez-tez bəsirəti axtarış, kamillik və həqiqət yolunun yeganə çırağı kimi təqdim edirlər.
Psixologiya və bəsirət
Müasir psixoloji ədəbiyyatda bəsirət – insanın situasiyanı dərindən, kompleks şəkildə təhlil etmək, gizli əlaqələri və ehtimalları əvvəlcədən hiss etmək qabiliyyəti kimi şərh olunur. Bəsirətli insan müşahidəçi, analizçi, uzaqgörən, intuisiya və ağıl balansına malik olur.
Bəsirət psixologiyada aşağıdakı mərhələlər üzrə özünü göstərir:
- Müşahidə – insan hadisələri və insanları səthi yox, dərin müşahidə edir.
- Analiz – əldə olunan informasiyanı çoxşaxəli təhlil edir.
- Sezgi – bilavasitə faktlar olmadan belə, reallığı dərk etməyə qadirdir.
- Qərar – bəsirətli insan tez, lakin düzgün qərar vermək qabiliyyəti göstərir.
Bəsirət emosional zəkanın bir hissəsi, mənəvi yetkinliyin əsas göstəricisidir. Psixoloji baxımdan bu xüsusiyyət irsi, tərbiyə və təcrübə nəticəsində formalaşa bilər.
Bəsirət və sosial həyat
Bəsirət yalnız fərdi keyfiyyət deyil, həm də ictimai münasibətlərdə vacib rol oynayır. Bəsirətli lider, müəllim, valideyn, dost və ya dövlət xadimi cəmiyyətdə nüfuz və etimad qazanır. O, sosial prosesləri dərindən dərk edir, qarşısına çıxan maneələri qabaqcadan görüb, cəmiyyətin inkişafı üçün doğru yol seçir.
Tarixdə və müasir dövrdə bir çox lider və ziyalı məhz bəsirəti sayəsində çətin dövrlərdə düzgün qərar verməyi, insanları arxasınca aparmağı bacarmışdır.
Bəsirət və fərdi inkişafda rolu
Şəxsi inkişafın əsas sütunlarından biri də bəsirətdir. İnsan bəsirətə nail olmaq üçün:
- Özünü müşahidə və tənqid etməyi,
- Daima öyrənməyi və təhlil etməyi,
- Təcrübədən nəticə çıxarmağı,
- Daxili səslə – intuisiya ilə həmahəng olmağı,
- Zamanın tələblərinə cavab verməyi öyrənməlidir.
Bəsirət insanın öz daxili imkanlarını, potensialını və zəifliklərini doğru dəyərləndirməsini təmin edir.
Bəsirət və onun digər anlayışlarla müqayisəsi
| Anlayış | Açıqlama |
|---|---|
| Bəsirət | Daxili görmə, dərin idrak, mənəvi aydınlıq |
| Fərasət | Praktik ağıllılıq, tez reaksiya və tədbir |
| Ağıl | Məntiqi düşüncə, bilik və təcrübənin sintezi |
| Sezgi | Faktlara əsaslanmadan hiss və intuisiyaya arxalanma |
| Qavrayış | Hadisə və obyektləri dərindən anlama qabiliyyəti |
| Zəkavilik | Yüksək analiz və yaradıcı düşüncə gücü |
Bəsirətin həyatdakı təzahürləri və nümunələr
Bəsirətin real həyatda təzahürləri çoxdur. Məsələn:
- Təcrübəli həkimin xəstəni baxışdan düzgün diaqnoz qoyması,
- Müəllimin şagirdin potensialını tez görməsi,
- Liderin böhran vəziyyətində düzgün yol seçməsi,
- Valideynin uşağının gizli hisslərini sezə bilməsi,
- Tədqiqatçının yeni həqiqətləri üzə çıxarması.
Bu nümunələr bəsirətin həyatın müxtəlif sahələrində uğurun və inkişafın açarı olduğunu göstərir.
Bəsirət və gündəlik danışıqda istifadəsi
Bəsirət sözü gündəlik nitqimizdə tez-tez işlədilir. “Bəsirətli adam”, “bəsirətlə baxmaq”, “bəsirət gözü” ifadələri insanlar arasında zəkası, dərin düşüncəsi və uzaqgörənliyi ilə seçilənlər üçün deyilir. Bəzən bu söz hətta ironik çalarda da işlədilə bilər, lakin əksər hallarda bəsirət yüksək qiymətləndirilir.
Bəsirət Azərbaycan dilində və düşüncəsində ən yüksək dəyərlərdən, mənəvi və intellektual kamilliyin rəmzlərindəndir. Bu söz yalnız bir qabiliyyət deyil, bütöv bir dünyagörüşü, insanın həyat yolu və mənəvi inkişafının ən ali mərhələsidir. Bəsirət həqiqət axtarışında, həyatın sınaqlarında, cəmiyyət və fərd münasibətlərində insanın ən güclü silahıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Bəsirət — insanın hadisə və insanlara zahirdən yox, dərinlikdən baxmaq, gizli mənanı, həqiqəti, mahiyyəti, daxili qatları görmək və düzgün qiymətləndirmək bacarığıdır.
Bəsirət sözü ərəb dilindən gəlir və “görmə”, “daxili göz”, “aydın düşüncə”, “mənəvi idrak” kimi mənaları bildirir. Köklü mənası dərin və aydın baxış deməkdir.
Bəsirət daha çox dərin idrak və daxili görmə qabiliyyəti, fərasət isə situasiyanı tez dəyərləndirmək və düzgün qərar vermək bacarığıdır. Fərasət praktik tədbir, bəsirət isə mənəvi aydınlıqdır.
Bəsirət təcrübə, müşahidə, dərin düşüncə, həyat dərsi, mənəvi inkişaf və təfəkkür nəticəsində formalaşır. İnsan həm oxumaq, həm də özünü müşahidə və təhlil edərək bəsirətini inkişaf etdirə bilər.
Dini mənbələrdə bəsirət Allahın insana verdiyi ən böyük nemətlərdən sayılır. O, yalnız dünyəvi deyil, həm də ilahi həqiqətləri görmək və haqq ilə batili ayırd etmək gücüdür.
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında bəsirət əsasən müdriklik, ağıl, uzaqgörənlik və qəlbin gözəlliyi kimi təsvir olunur. Şairlər bəsirətə sahib olmağı kamillik və həqiqət yolunun əsas şərti kimi qiymətləndirir.
Psixologiyada bəsirət insanın kompleks hadisə və münasibətləri dərindən təhlil edib, gizli əlaqələri və ehtimalları əvvəlcədən hiss etmək, düzgün nəticəyə gəlmək qabiliyyətidir.
Bəsirət gündəlik həyatda insanlara, hadisələrə və problemlərə səthi yox, dərinlikdən baxmaq, uzunmüddətli və düzgün nəticələr çıxarmaq, daha az səhv etmək kimi özünü göstərir.
Gündəlik danışıqda “bəsirətli adam”, “bəsirətlə baxmaq”, “bəsirət gözü” kimi ifadələr insana və hadisəyə dərin, ağıllı və uzaqgörən münasibəti ifadə etmək üçün işlədilir.
Bəsirətli olmaq üçün insan öz üzərində daim işləməli, düşüncə və müşahidə qabiliyyətini inkişaf etdirməli, təcrübədən dərs götürməli və mənəvi aydınlıq əldə etməyə çalışmalıdır.
