Bərpa Olunmayan Enerji Mənbələri : Əsas Növləri, Problemləri, Ekoloji Riskləri

İnsan cəmiyyətinin inkişafı tarix boyu enerji ehtiyatlarının mövcudluğu ilə birbaşa əlaqəli olub. Sənaye inqilabından başlayaraq enerji mənbələrinin rolu iqtisadiyyat, texnologiya və gündəlik həyat üçün əvəzolunmazdır. Hazırda dünya əhalisinin artması, sənayeləşmənin genişlənməsi və urbanizasiyanın sürətlənməsi səbəbindən enerji ehtiyacları getdikcə artır. Enerji mənbələri əsas iki böyük qrupa bölünür: bərpa olunan və bərpa olunmayan mənbələr. Əksər ölkələr, o cümlədən Azərbaycan, enerji təminatının əsas hissəsini hələ də bərpa olunmayan mənbələr hesabına ödəyir.

Bərpa olunmayan enerji mənbələri nədir?

Bərpa olunmayan enerji mənbələri təbiətdə məhdud ehtiyatlara malik olan və bir dəfə istifadə edildikdən sonra təkrar formalaşması minilliklər tələb edən enerji resurslarıdır. Bu mənbələr əsasən fosil yanacaqlar – neft, təbii qaz, kömür və müəyyən hallarda nüvə yanacağı kimi materiallardan ibarətdir. Onların əsas xüsusiyyəti, istehlak sürətinin təbiətdə təkrar yaranma sürətindən xeyli çox olmasıdır. Yəni istifadə olunduqda yerin dərin qatlarında min illər boyu formalaşan ehtiyatlar sürətlə tükənir və onların bərpası insan ömrü üçün əlçatmazdır.

Bərpa olunmayan enerji mənbələrinin əsas növləri

Neft

Neft müasir iqtisadiyyatın əsas təməl sütunlarından biridir. Qara qızıl adlandırılan bu mənbə həm yanacaq, həm də minlərlə sənaye məhsulunun istehsalı üçün xammal kimi istifadə olunur. Neftin əsas üstünlüyü yüksək enerji tutumu və müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq imkanlarıdır. Lakin neftin çıxarılması, daşınması və emalı ekoloji risklər və təbiətə ziyan vurma təhlükəsi daşıyır. Eyni zamanda neft ehtiyatları sürətlə azalır və qiymət dalğalanmaları qlobal iqtisadiyyatda böyük qeyri-sabitlik yaradır.

Təbii qaz

Təbii qaz günümüzdə ən təmiz yanan fosil yanacaq hesab olunur. Əsasən istilik elektrik stansiyalarında, sənaye müəssisələrində, həmçinin məişətdə geniş tətbiq edilir. Təbii qaz yüksək istilikvermə qabiliyyətinə malikdir, karbon qazı emissiyası neft və kömürlə müqayisədə azdır. Lakin qaz yataqlarının işlənməsi, boru kəmərlərinin çəkilməsi və qazın mayeləşdirilməsi prosesi ekoloji və iqtisadi problemlər doğurur. Təbii qaz da bərpa olunmayan mənbədir və onun ehtiyatları getdikcə azalır.

Kömür

Kömür sənaye inqilabının əsas enerji mənbəyi olub və bu gün də bir çox ölkədə elektrik enerjisinin istehsalında əsas rol oynayır. Kömür asan əldə olunan və nisbətən ucuz yanacaqdır. Lakin kömürün yandırılması zamanı atmosferə çoxlu miqdarda karbon qazı, kükürd oksidi və digər zərərli maddələr buraxılır. Bu isə iqlim dəyişikliyi, hava çirkliliyi, turşu yağışları və insan sağlamlığı üçün ciddi risklər yaradır. Hazırda bir çox ölkələr kömürdən istifadənin azaldılması istiqamətində proqramlar həyata keçirirlər.

Nüvə enerjisi

Nüvə enerjisi uran, plutonium və digər radioaktiv maddələrin parçalanması nəticəsində əldə olunan yüksək güclü enerjidir. Atom elektrik stansiyalarında tətbiq edilir və böyük miqyasda, fasiləsiz enerji təmin edir. Nüvə enerjisinin əsas üstünlüyü havaya tullantıların demək olar ki, olmamasıdır. Lakin nüvə yanacağının hasilatı və işlənməsi zamanı radioaktiv tullantıların yaranması, təhlükəsizliyin təmin olunması, qəza riskləri və tullantıların uzunmüddətli saxlanması ciddi problemlər yaradır. Çernobıl, Fukuşima kimi nüvə qəzası nümunələri bu mənbənin risklərini bir daha göstərib.

Bərpa olunmayan enerji mənbələrinin üstünlükləri

• Yüksək enerji tutumu – Neft, qaz, kömür və nüvə yanacağı böyük miqdarda enerji saxlaya bilir və az həcmlə böyük güc hasil edilir.
• İnfrastrukturun mövcudluğu – Əksər ölkələrdə mövcud enerji infrastrukturu məhz bu mənbələr üzərində qurulub və uzun illərdir istifadə olunur.
• Sabit enerji axını – Bu mənbələr fasiləsiz və kəsintisiz enerji təminatına imkan verir.
• Sənaye və iqtisadiyyat üçün əlverişlilik – Ağır sənaye, nəqliyyat, kimya, energetika kimi sahələrdə əsas enerji mənbəyi rolunda çıxış edir.

Bərpa olunmayan enerji mənbələrinin problemləri və ekoloji riskləri

• Tükənmə təhlükəsi – Bu resurslar təbiətdə milyonlarla il ərzində formalaşır, ancaq insan tərəfindən sürətlə tükədilir.
• Karbon emissiyası və iqlim dəyişikliyi – Fosil yanacaqların istifadəsi nəticəsində atmosferə çoxlu miqdarda istixana qazları buraxılır, bu isə qlobal istiləşmənin əsas səbəblərindən biridir.
• Ekoloji fəsadlar – Neft və qazın hasilatı, daşınması, dəniz və quru yataqlarında partlayışlar, sızmalar, mədənlərin fəaliyyəti torpağın, suyun və havanın çirklənməsinə səbəb olur.
• Sağlamlıq riskləri – Hava çirkliliyi, radioaktiv tullantılar və sənaye zəhərləri insanların sağlamlığı üçün təhlükə yaradır.
• Qiymət volatilliyi və siyasi risklər – Bərpa olunmayan enerji mənbələri bazarında qiymət kəskin dəyişkənlik göstərə bilər, enerji təhlükəsizliyi və siyasi risklər arta bilər.

Bərpa olunmayan enerji mənbələrinin iqtisadi və sosial təsiri

Bərpa olunmayan mənbələr iqtisadiyyatın inkişafında uzun illər əsas rol oynayıb. Onların hesabına minlərlə yeni iş yeri yaradılıb, sənaye inkişaf edib, ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlıq və ticarət genişlənib. Lakin qlobal enerji bazarında baş verən dəyişikliklər, alternativ mənbələrin artan rolu və ekoloji problemlər bərpa olunmayan enerji sektorunun gələcəyini sual altına salır. Bir çox ölkələr artıq iqtisadiyyatlarını diversifikasiya etmək, alternativ enerji sektoruna investisiya yatırmaq üçün proqramlar qəbul edir.

Azərbaycan və bərpa olunmayan enerji mənbələri

Azərbaycan bərpa olunmayan enerji mənbələri baxımından zəngin olan ölkələrdəndir. Xəzər hövzəsində yerləşən böyük neft və qaz ehtiyatları respublikanın enerji təhlükəsizliyini təmin edir və iqtisadiyyatın əsas dayaq nöqtələrindən biridir. “Azəri-Çıraq-Günəşli”, “Şahdəniz” kimi nəhəng yataqlar ölkənin enerji ixrac potensialını artırır, valyuta daxilolmalarının və strateji ehtiyatların formalaşmasına şərait yaradır. Azərbaycan həm daxili tələbatı, həm də xarici bazarlara enerji satışı ilə regional enerji bazarında önəmli mövqe tutur. Lakin hökumət ekoloji riskləri və gələcək tükənmə təhlükəsini nəzərə alaraq bərpa olunan enerji layihələrinə də xüsusi diqqət ayırır.

Bərpa olunmayan enerji mənbələrinin gələcəyi

Dünyada alternativ enerji texnologiyalarının inkişafı, enerji effektivliyi və ekoloji tələblərin sərtləşməsi nəticəsində bərpa olunmayan enerji mənbələrinin gələcəyi getdikcə daha çox sual altına düşür. Beynəlxalq enerji təşkilatları, Paris İqlim Sazişi kimi qlobal təşəbbüslər bərpa olunmayan enerji ehtiyatlarından istifadənin azaldılması, alternativ mənbələrə keçidin sürətləndirilməsi istiqamətində çağırışlar edir. Ancaq yaxın illərdə fosil yanacaqlar hələ də qlobal enerji balansında mühüm yer tutacaq, çünki keçid üçün infrastruktur və iqtisadi mexanizmlər tam formalaşmayıb.

Enerji effektivliyi və keçid dövrü

Bərpa olunmayan mənbələrdən alternativ enerjiyə keçid bir sıra mərhələlər tələb edir:

• Mövcud infrastrukturun yenilənməsi;
• Alternativ enerji texnologiyalarının geniş tətbiqi;
• İctimaiyyətin maarifləndirilməsi və istehlakçı vərdişlərinin dəyişdirilməsi;
• Qanunvericilik və investisiya təşviqləri;
• Enerji səmərəliliyi tədbirlərinin həyata keçirilməsi.

Bu dövrdə bərpa olunmayan enerji mənbələri bir növ körpü rolunu oynayır və yeni texnologiyaların tətbiqinə qədər əsas enerji mənbəyi kimi qalır.

Bərpa olunmayan enerji mənbələri insan sivilizasiyasının inkişafında əvəzolunmaz rol oynamışdır. Lakin onların məhdudluğu, ekoloji təhlükələri və tükənmə riski gələcəyin əsas çağırışlarındandır. Azərbaycan üçün də bu mənbələr hələlik iqtisadi inkişaf və enerji təhlükəsizliyi baxımından vacib olsa da, alternativ enerjiyə keçid və enerji effektivliyi istiqamətində atılan addımlar gələcək üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Qlobal çağırışlara cavab vermək, ətraf mühiti qorumaq və enerji asılılığını azaltmaq üçün hər bir ölkə və cəmiyyət məsuliyyət daşıyır.

Ən Çox Verilən Suallar