Bığlı Balıqlar : Növləri, Bioloji Xüsusiyyətlər

Bığlı balıq ifadəsi Azərbaycan xalqının lüğətində həm elmi, həm də məişət anlamında maraqlı və qədim bir anlayışdır. Balıqlar aləmi zənginliyi və rəngarəngliyi ilə seçilir, lakin bəzi növlər xarici görkəmləri ilə dərhal seçilir və adlarını da məhz bu xüsusiyyətlərdən alırlar. “Bığlı balıq” da məhz bu cür adlardandır. Bığlı balıq deyəndə, ağla ilk gələn som (somiq) balığı olur. Bığa bənzər çıxıntıları olan digər balıq növləri də bu ad altında birləşdirilə bilər.

Bığlı Balıq Nədir? Ümumi Anlayış

Bığlı balıq — bioloji termin kimi, adətən üst və ya alt dodaqlarında bığa bənzər çıxıntılar (bığcıqlar) olan balıq növlərinə deyilir. Bu bığcıqlar toxunuş və dad bilmə funksiyası daşıyır, balıq suyun dibində yem axtararkən ətrafı hiss etməyə kömək edir. Xalq arasında isə bığlı balıq deyildikdə əsasən Kür, Araz, Kuraçay, Mingəçevir su anbarı kimi çay və göllərdə yaşayan som balığı başa düşülür.

Bığlı Balıq Növləri

Som və Somiyabənzər Balıqlar

Ən məşhur bığlı balıq növü somiq (latınca Silurus glanis) sayılır. Som balığı dünyanın bir çox ölkəsində olduğu kimi, Azərbaycanda da məşhurdur. Onun bığcıqları çox uzundur, əsasən alt dodağından çıxır və yem axtarışında balığa kömək edir. Som balığı iri ölçüləri, güclü əzələ quruluşu və uzunömürlülüyü ilə tanınır.

Sazan və Digər Balıqlar

Kür, Araz və digər su hövzələrimizdə rast gəlinən sazan (latınca Cyprinus carpio) balığında da bığcıq olur. Onun bığcıqları som balığı qədər uzun olmasa da, müəyyən qədər fərqləndirici əlamətdir.

Qeyd

Elmi ədəbiyyatda bığlı balıqlar termini əsasən Siluridae, Cyprinidae və bəzi digər ailələrin nümayəndələrinə aiddir. Amma məişətdə bu, daha çox som və sazan balığı ilə assosiasiya olunur.

Bioloji və Morfoloji Xüsusiyyətlər

Bığlı balıqlar ümumiyyətlə aşağıdakı xarakterik əlamətlərlə fərqlənir:

• Bığcıqlar: Yuxarı və ya aşağı dodaqlardan çıxan, həssas, elastik çıxıntılar.
• Görünüş: Som balığı uzun, bir qədər silindrik bədən quruluşuna malikdir. Qanadları geniş, quyruğu güclüdür.
• Qidalanma: Əsasən yırtıcı həyat tərzi keçirir, suyun dibində müxtəlif balıq, xərçəngkimilər, ilbiz və həşəratlarla qidalanır.
• Uzun ömür və böyük ölçü: Som balığı 2-3 metrə qədər böyüyə, çəkisi isə 200 kiloqramdan artıq ola bilər.

Ekologiyası və Yaşayış Mühiti

Bığlı balıqlar əsasən şirin sularda — çaylarda, göllərdə, su anbarlarında yaşayır. Som balığı dayaz və dərin sulu yerlərdə, əsasən dibdə, palçıqlı və ya qumlu sahələrdə gizlənir. Su temperaturu, oksigen səviyyəsi və ekoloji şərait onların populyasiyasına təsir edən əsas amillərdir. Sazan isə həm dayaz, həm də dərin yerlərdə, su bitkiləri arasında olur.

Azərbaycanın Su Hövzələrində Bığlı Balıqlar

Azərbaycanın su hövzələrində ən çox rast gəlinən bığlı balıq növləri:

• Som balığı (Silurus glanis)
• Sazan balığı (Cyprinus carpio)
• Bəzən digər karp və şirin su növləri də daxil edilir

Bu balıqlar Kür, Araz, Mingəçevir, Şəmkir, Varvara su anbarlarında, Salyan, Neftçala, Sabirabad, Zərdab, Beyləqan və digər rayonların sularında tapılır.

İqtisadi və Qida Əhəmiyyəti

Bığlı balıqlar — xüsusilə som — Azərbaycanda və dünyada dəyərli qida mənbəyidir. Onun əti yağlı, zülal və vitaminlərlə zəngindir. Ənənəvi balıq yeməklərinin (məsələn, balıq kababı, balıq plovu və s.) hazırlanmasında geniş istifadə olunur. Eyni zamanda, bığlı balıqlar sənaye balıqçılığında da önəmli yer tutur.

Bığlı Balıq Folklorda və Ədəbiyyatda

Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, atalar sözlərində və uşaq nağıllarında bığlı balıqlar maraqlı obraz kimi çıxış edir. “Bığlı balıq tutmaq” ifadəsi şans, uğur və ya çətin əldə olunan nəsnə anlamında işlədilir. Bir çox folklor nümunələrində bığlı balıq ağıllı, ehtiyatlı, gizlənə bilən obraz kimi təqdim edilir.

Bığlı Balıqların Qorunması və Problemləri

Son illərdə su hövzələrində ekoloji problemlər, çirklənmə, nəzarətsiz ov və suyun səviyyəsinin aşağı düşməsi bığlı balıqların sayında azalma yaradıb. Buna görə də, Azərbaycan Respublikasında su bioresurslarının qorunması məqsədilə müəyyən qanunvericilik aktları qəbul edilib. İcazəsiz balıq ovu qadağandır, müəyyən dövrlərdə balıqların artımı üçün moratorium tətbiq olunur.

Bığlı Balıqların Maraqlı Faktları

• Som balığı Avropa və Asiyanın ən iri şirin su balığı sayılır.
• Bığları o qədər həssasdır ki, balıq gecə vaxtı belə yem tapa bilir.
• Bəzi balıqlarda bığcıq həm qoxu, həm də dad bilmə üçün istifadə edilir.
• Bığlı balıqlar suda azalan oksigenə daha davamlıdır.

Bığlı Balıq Yetişdirməsi

Azərbaycanda son illər bığlı balıq, xüsusilə som yetişdirilməsi ilə bağlı xüsusi balıqçılıq təsərrüfatları qurulub. Bu təsərrüfatlarda balıq sürfələri laborator şəraitdə yetişdirilir və daha sonra açıq su hövzələrinə buraxılır.

Bığlı Balıqların İnsan Sağlamlığında Rolu

Bığlı balıqların əti amin turşuları, omega-3 yağ turşuları, B vitaminləri ilə zəngindir, ürək-damar və sinir sistemi üçün faydalıdır. Balıq yağı insan orqanizmi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Lakin bəzi xəstəliklərdə (məsələn, allergiya və ya bəzi maddələrə həssaslıq) həkimlə məsləhətləşmək lazımdır.

Bığlı balıq anlayışı təkcə zooloji və elmi termin deyil, həm də Azərbaycan xalqının mətbəxində, dilində, ədəbiyyatında, ənənələrində xüsusi yer tutan canlıdır. Özünəməxsus görünüşü, böyük bığları, ağıllı və ehtiyatlı davranışı, həm də qida dəyəri bu balıqları həm elmi, həm də məişət səviyyəsində maraqlı və vacib edir. Hazırda ekoloji vəziyyətə diqqət yetirilməsi və qanunlara əməl olunması, bığlı balıqların gələcək nəsillərə də qalmasını təmin edə bilər.

Ən Çox Verilən Suallar