Dil yaddaşına köçən hər arxaik söz tarix, mədəniyyət və psixologiya xəzinəmizin açarıdır. Bimürvət ibarəsi də həmin unudulmaq üzrə olan mirasdan biridir: mənasında qədirbilməzlik, mərhəmət yoxluğu, insafsızlıq və hətta bəxtsizlik çalarları gizlənir. Söz iki hissədən ibarətdir: fars–ərəb mənşəli “bi-” inkar prefiksi və “mürvət” kökü. Mürvət klassik mənbələrdə mərdlik, səxavət, insanpərvərlik, yəni ali əxlaqi keyfiyyətlər toplusu sayılır. Prefiks onun mənasını inkar etdiyinə görə bimürvət şəxs ictimai yaddaşda mərhəmətdən uzaq, qədir bilməyən, cəmiyyətə fayda gətirməyən obraz kimi canlanır. Azərbaycan ədəbiyyatında ifadə bir neçə semantik qatla işlənib: Nəsiminin intibah ruhlu kəlamlarında bimürvət zülmkar hökmdarı damğalayan leksik vahiddir, Cəlil Məmmədquluzadənin satiralarında isə savadsız, dünyagörüşü dar insanı göstərən obrazlaşdırıcı epitetdir. Xalq dilində bu söz söyüş və ya nisbətən yumşaq məzəmmət formasında işlənərək xəbərdarlıq missiyası daşıyıb: “bimürvət olma, halal yol seç”. Ədəbi lüğətlər bimürvət nitq hissəsini “sifət” kimi qruplaşdırır, lakin danışıqda zərf və ünvan nitqi kimi də rast gəlinir. Eyni zamanda söz mənfi qiymət bildirdiyindən, tərbiyəvi məqsədli atalar sözlərində antitez kimi çıxış edir: “Mürvətə dünya dar olmaz, bimürvətə yer tapılmaz”. Günümüzdə belə arxaik sözləri öyrənmək yalnız filoloji maraq doğurmur; Türkiyədə, İranda və Orta Asiyada paralel formaların semantik çevrilməsini izləmək həm də regionun mədəni inteqrasiyası üçün ipucları verir. Buna görə bimürvət təkcə arxaizm deyil, mənəvi dəyərlər kodunun çəkdiyi qırmızı xəttdir: müsbət davranışa keçməyən insanın üzərindəki damğadır.
Etymoloji quruluş və lingvistik mənşə
Farsca “mürvət” kəlməsi ərəb “muruə” (mərdlik, ləyaqət) sözünün fonetik uyğunlaşmasıdır; “bi-” prefiksi isə eyni dillərdə “yox, məhrum” anlamını verir. Birləşərək mənfi qiymətli sifət yaradır. Filoloqlar bu inkar modelini “biyaban”, “bivəfa” kimi digər sözlərdən də tanıyırlar.
Azərbaycan türkcəsinə keçəndə fonetik asimilyasiya nəticəsində “mürvət” kökündəki q throat səsi yumuşalaraq rəvan “mərvət” kimi də tələffüz olunub. Orta əsr lüğətlərində “bimərvət” variantı qeyd olunur; lakin XVIII əsrdən etibarən “bimürvət” forması sabitləşib, çünki ədəbi mühit fars üslubuna daha yaxın olub.
Klassik ədəbiyyatda bimürvət personaj tipi
Divan şeirində bimürvət sifəti məhəbbətini itirən sevgiliyə və ya zülmkar sultana yönələn ittihamdır; məna dərinliyi həm şəxsi, həm ictimai hüzn yaradır. Füzuli “bimürvət günəş” deyib günahkar hökmü simvollaşdırır, işıq verən ulduzun belə mərhəmət etmədiyini göstərir.
Nəsimi isə sufi metafizikası fonunda bimürvəti ilahi eşqə qapısı bağlı qalan qəlb kimi rəsmedir. Qəddar dünya nemətinə aldanan insan bu epitetlə titul alır, şair ona mərdlik yolunu xatırladır. Beləliklə, söz həm sosial, həm metafizik tənqid alətinə çevrilir.
Xalq dilində semantik genişlənmə
Folklorda bimürvət daha praktik çalar alıb: qonaqpərvər olmayan, əməyi qiymətləndirməyən adama “bimürvət” deyirlər. Məsələn, kənd toyunda payından imtina edən və ya ortaq yeri hesablamayan şəxs bu sözlə tənbeh olunur. Qədim nizamnamələrdə “bimürvət tacir” terminindən istifadə edilir; yəni alıcını aldadan.
Deyimlərdə bimürvət həm də bəxti gətirməyən insan cizgisi daşıyır: “Bimürvət quş qarnında yumurta qoya bilməz” misalı övladı olmayan qadın haqqındadır. Burada mənfi taleyə də işarə var, çünki mərhəmət qazanmayan insanın öz ulduzu da parlamır.
Semantik antonimlər və sinonimlər
Bimürvətin antonimi “mürvətli”dir, yəni səxavətli, mərd. Dolayı antonim kimi “xeyirxah”, “insaflı” işlənir. Sinonimlər isə “bivəfa”, “biinsaf”, “bikərəf” kimi prefiksli sifətlərdir. Hər biri mənfi mənada insanın sosial-mənəvi borcunu yerinə yetirmədiyini vurğulayır.
Mürvət – səxavət – mərdlik triosu tarixi lüğətlərdə bir-birini tamamlayır. Bu əlaqə arxaik sözdə semantik şəbəkə yaradır: “bimürvət” insan həm insafsız, həm qeyri-səxavət, həm namərd kimi kompleks portret alır.
Müasir mediada istifadəsi və stilistik dərəcə
Bugünkü kütləvi informasiya vasitələrində bimürvət nadir hallarda rast gəlinir, lakin satirik yazılarda və yumor şoularında hələ də effektli kəskin söz kimi işlədilir. Qəzet rubrikalarında korrupsioneri “bimürvət məmur” adlandırmaq ictimai qınağı ikiqat gücləndirir: həm retro dil effektinə görə, həm də məzmunun dərinliyi sayəsində.
Sosial şəbəkə şərhlərində söz bəzən ironik məsafə ilə danışıq dilinə düşür. Gənc nəsil yeni slengdə “bimürvət mod” deyərək eqoist davranışı müəyyənləşdirir. Beləliklə, arxaizm parodiya və sarkazm elementi kimi aktual qalır.
Lexikoloji təsnifat və qrammatik funksiya
Nitq hissəsi baxımından bimürvət sifət olsa da, ünvan nitqi kimi “Ey bimürvət!” nida quruluşunda işlənə bilir. Bəzən zərf funksiyasında da çıxış edir: “bimürvət yaşadı” cümləsində “qədirbilməz casına” məna qazanır.
Söz kökünün prefiksli inkar mexanizmi Azərbaycan dilində bitişik yazılır; tələffüzdə vurğu ikinci hecaya düşür: bi-MÜR-vət. Təngnəfəs cümlələrdə ikiqat təkrarlama stilistik güc qatır: “Bimürvət, ay bimürvət”.
Bimürvətin psixoloji portreti və sosioloji mənzərəsi
Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, cəmiyyət mənfi davranışları damğalamaqda köhnə sözlərdən istifadə etməyi psixoloji cəza mexanizmi kimi qəbul edir. Bimürvət konsepti şəxsə “mənsizsən” mesajı verir, bu da ictimai rəddetmə qorxusunu doğurur.
Psixologiyada mərhəmət hissinin deficitini göstərən insanı “callous” adlandırırlar; bimürvət bu anlayışın dilimizdəki tarixi ekvivalentidir. Dərsliklərdə emosional intellekt mövzusunda bu terminologiyanın tarixi versiyası nümunə kimi göstərilə bilər.
Arxaizmdən terminə: akademik leksikada yer tutması
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası nəşrlərində bimürvət sosial-psixoloji termin kimi işlənmişdir: məsələn, “Azərbaycan klassik poeziyasında bimürvət obrazının semantikasına dair” tədqiqatı. Bu, sözün sırf ədəbi arxaizm deyil, həm də məcazi termin kimi mövqeyini sübut edir.
Filoloji lüğətlərdə anotasiya “beyhude xeyir gözlənilməyən, insafsız, mərhəmətsiz adam” kimi təqdim olunur, rusca “бессовестный”, ingiliscə “uncharitable” ekvivalentləri verilir. Deməli, beynəlxalq tərcümə üçün də uyğun konteks köprüsü qurulub.
| Kontekst | Mənfi çalar | Tətbiq nümunəsi |
|---|---|---|
| Klassik şeir | Zülmkar sultan | “Bimürvət şah” |
| Xalq danışığı | Qədirbilməz qohum | “Bimürvət dayı” |
| Satirik media | Korrupsioner məmur | “Bimürvət icra başçısı” |
| Psixologiya | Empatiya defisiti | “Bimürvət xarakter” |
| Sleng | Eqolu davranış | “Bimürvət mod aktiv” |
Bimürvət həm tarixi leksik dəyərə, həm də çağdaş semantik dinamikaya malik incə, lakin zərbəli sözdür. Onun leksik bədii gücü “mürvət” kimi ali dəyəri inkar etməsindən doğur və insaf, mərdlik, səxavət bağlarını qırmış insanı damğalayır. Etimoloji quruluşundan folklor söyləmələrinə, klassik poeziyanın metaforalarından sosial media ironiyasına qədər bimürvət konseptual cəhətdən tənqid, xəbərdarlıq və hədəf göstəricisidir. Sinonim və antonim şəbəkəsinin zənginliyi, qrammatik elastikliyi və yüksək stilistik reytinqi bu sözü müasir tədris mövzularına daşımağa əsas verir. Mədəniyyətşünaslıq, sosiologiya və psixologiya kimi fənlərdə bimürvət insan davranışının mənəvi boşluğunu təhlil etmək üçün qədim, lakin aktuallığını itirməyən nümunədir. O, dilin axarında mənəvi kompas rolunu oynayır, çünki mənfi prefiks “bi” yaxşılığı xatırladan “mürvət”dən hər an ayrılmaq təhlükəsini göstərir. Bu xatırlatma həyat boyu əxlaqi kursu düz saxlamaq üçün lazımlı işarə kimi qalır; insanı bimürvət olmamağa, əksinə mürvətli olmağa yönəldir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bimürvət insafsız, mərhəmətdən məhrum, qədirbilməz şəxsə deyilir. Söz kökündəki “bi-” inkar, “mürvət” isə mərdlik və səxavət anlamını daşıyır. Bir araya gəldikdə mənfi qiymətli sifət alınır. Adətən əxlaqı və xeyirxahlığı olmayan adamı xarakterizə edir.
Sinonimlərə “biinsaf”, “bivəfa”, “bikərəf”, “namərd” və “qədirbilməz” sözləri daxil edilir. Hər biri insanın sosial və ya əxlaqi borcunu yerinə yetirmədiyini bildirir. Kontekstə görə ton fərqli ola bilər; məsələn, bivəfa daha çox sədaqətsizlik çaları daşıyır, bimürvət isə mərhəmət əskikliyini vurğulayır.
Müasir ədəbiyyatda və ya publisistik mətnlərdə işlədilməsi üslub baxımından mümkündür, lakin arxaik çalar daşıdığını nəzərə almaq lazımdır. Satirik və bədii nümunələrdə daha effektli səslənir. Elmi və rəsmi sənədlərdə sinonim modern söz seçmək daha məqsədəuyğundur. Yəni auditoriyaya uyğun mühitdə işlədilməlidir.
Söz bitişik yazılır və vurğu ikinci hecaya düşür: bi-MÜR-vət. Latın qrafikasında “bimürvət”, kirildə isə “бимүрвәт”. Prefiks və kök arasında defis işlənmir. Əgər köhnə variantla “bimərvət” görsəniz, bu tarixi formadır, amma müasir orfoqrafiya “bimürvət” hesab edir.
Klassik poeziyada zülmkar hökmdarı, sədaqətsiz sevgilini və ya mənəviyyatsız şəxsi damğalamaq üçün işlənib. Şairlər rəmzi yolla zalıma qarşı çıxış edərkən “bimürvət” deyə xitab ediblər. Söz semantik yüklü olduğu üçün tənqidi qüvvələndirir, həm də dinləyicidə estetik təsir yaradır.
Osmanlı türkcəsində sözün ikinci semantik qatı olub: övladı olmayan və ya bəxti gətirməyən insanı da ifadə edib. Azərbaycan ədəbi dilində əsas diqqət mərhəmət yoxluğu üzərində qurulub. Lakin bəzi bölgə dialektlərində “bəxti açılmayan” mənasında işlənməsinə rast gəlinir.
Dil zənginliyini artırmaq və dəyərlər sistemini izah etmək üçün arxaik sözlər əhəmiyyətlidir. Bimürvət nümunəsi ilə prefiks inkar mexanizmini praktik göstərmək olar. Lakin söz mənfi mənada olduğundan, uşaqlara əxlaq dərsi çərçivəsində, tənqid mədəniyyəti kontekstində təqdim edilməsi məqsədəuyğundur.
Fonetika baxımından iki qalın, bir incə hecadan ibarətdir: [bi-mür-vət]. “ü” səsi ön plandadır, “vət” hecası qısa tələffüz edilir. Diksiyada vurğunun orta hecaya düşməsi ritmik axını təmin edir.
Qazax, Borçalı və Qarabağ dialektlərində “bimərvət” forması yayılıb. Lənkəran zonasında “bəmurvəd” tələffüzü qeydə alınıb. Gəncəbasar bölgəsində isə sinonim kimi “bəqədirbilməz” işlənir. Bütün variantlarda mənfi semantika dəyişmir, sadəcə fonetik adaptasiya gedir.
Sosiologiya və psixologiyada empatiya defisiti, callousness, antisocial trait kimi anlayışlar var. Azərbaycan dilində bu termini bədii-stilistika səviyyəsində istifadə edib çağdaş elmi terminologiya ilə əlaqələndirmək mümkündür. Lakin elmi məqalədə standartlaşdırılmış terminə əlavə olaraq izahat verilməlidir.
