Azərbaycan türkcəsində ahəng qanunu söz içindəki və sözlə şəkilçi arasındakı səs harmoniyasını qoruyur. Lakin iki sait səslə üz-üzə gələn struktur bu harmoniyanı pozur, tələffüzü ağırlaşdırır və söz axıcılığını əngəlləyir. Tarixən dillər bu problemi “bitişdirici samit” adlanan tampon səslərlə həll edib; söz kökü ilə şəkilçi arasında keçid körpüsü yaradan bu samitlər həm fonetik rahatlıq, həm də morfoloji şəffaflıq təmin edir. Müasir ədəbi dildə ən aktiv bitişdiricilər y, n, s, ş, mfonemləridir və onların seçimi kökün fonoloji quruluşu, aid olduğu söz qrupu, eləcə də tarixi inkişaf faktoru ilə şərtlənir. Məsələn, “ana-y-a”, “ev-i-n-i”, “dəniz-s-ə” nümunələri təkcə səslərin yan-yana rahat səslənməsini deyil, həm də şəkilçinin kökdən aydın ayrılmasını təmin edir. Bu mexanizm dilin həm danışıq psixologiyası, həm də ortoepiya sistemi üçün strateji əhəmiyyət daşıyır: danışan ağız boşluğunda fasiləsiz hava axını saxlayır, dinləyən isə morfoloji sərhədi asanlıqla sezib məna qatlarını açır. Əgər bitişdirici samitlər olmasaydı, ard-arda gələn iki açıq saiti uzunlaşdırmaq və ya biri uğrunda digərini qurban vermək lazım gələrdi ki, bu da dilin fonotaktik sabitliyini pozar, ahəng qanununu zədələyərdi. Türk dillərinin geniş coğrafiyasında eyni funksiya müxtəlif fonemlərlə yerinə yetirilsə də, Azərbaycan türkcəsi öz bitişdirici sistemini sintaktik sinxronluqla birləşdirib yüksək ritmik nitq nümunəsi yaradır. Bu məqalə bitişdirici samit fenomenini fonetika, morfologiya, tarixi dialektologiya və tətbiqi dilçilik bucağından araşdıraraq, həm öyrətmə metodikasına, həm yazı praktikasına dəyərli töhfə verməyi hədəfləyir.
Bitişdirici samitlərin tarixi-müqayisəli mənzərəsi
Oğuz qrupu dillərinin ən əvvəlki abidələrində iki sait toqquşmasının nadir müşahinə rast gəlinir, çünki qədim dövrdə söz sonu samitləri hələ itirilməmişdi. Zamanla son samitlərin düşməsi nəticəsində sait-sait qovşaqları yarandı və keçid səsi ehtiyacı doğdu. Burada y fonemi ön plana çıxdı, çünki yarımsait xasiyyəti ilə həm vokal traktını tam bağlamır, həm də səs axınını qırmır. İlk yazılı nümunələrdə “ayaq+y+a” kimi formalar Gülüstan abidəsində qeyd edilir; bu fakt bitişdirici sistemin ən azı XIV əsrdən bəri işlək olduğunu göstərir.
Digər türk dillərində, məsələn, qıpçaq qrupunda ğ və v bitişdirici rol oynayır: qazax dilində “suu-ğ-a” (suyuna), tatar dilində “em-v-ey” (əmiyə) kimi. Müqayisə aparanda Azərbaycan türkcəsinin y, n, s üçlüyü ilə ən uyğun paralel Türkiyə türkcəsidir, lakin onlar ş bitişdiricini işlətmir. Bu fərq fonoloji inkişafın regional istiqamət fərqlərini sübut edir.
Fonetik motivasiya və artikulyasiya mexanizmi
İki açıq sait (a, e, ə, ı, o, ö, u, ü) ard-arda gəldikdə hava axını eyni rezonator mövqesində qalır və səs axını monolit bir zəncir kimi uzanır. Bu vəziyyətdə dinləyici üçün morfem sərhədi bəlli olmur, artikulyasiya aparatı isə ikinci saitin timbrinə keçərkən əlavə əzələ çəkisinə məruz qalır.
Bitişdirici samit hava axınının önünü qısa müddətlik kəsir, rezonator mövqeyini dəyişməyə fasilə yaradır və ikinci sait üçün təzə başlanğıc hazırlayır. Y dilin ön orta hissəsinin sərt damağa yaxınlaşması ilə yarımqapanıq mövqedə hava yoluna nazik deşik buraxır; bu da nə səsin tam kəsilməsi, nə də tam axın deməkdir. N və m burun keçidini açaraq rezonans dəyişdirir, s, ş sürtünməli səsə görə morfem sərhədini ən aydın bildirən fonemlərdir.
Morfoloji sinifləşdirmə və bitişdiricilərin paylanması
Azərbaycan türkcəsində leksik-morfoloji baxımdan bağlayıcı fonemlərin paylanması bir neçə qayda ilə sistemləşir. Birincisi, isim kökündən sonra saitlə başlayan hallıq və yönlük şəkilçilərində ən çox y işləndiyi müşahidə olunur: “dərə-y-e”, “göz-y-ə”. İkincisi, iyəlik şəkilçisinin təkinci şəxslərində n universaldır: “qələm-i-n-i”, “şəhər-i-n-in”.
Üçüncüsü, sifət düzəldən “-s-” birləşdiricisi qədim kozmopoetik formuldan gəlsə də, “yaxşı-s-ı”, “qara-s-ı” konstruksiyalarında hələ də activdir. “Ş” bitişdiricisi əsasən dialektik “paltar-ş-a” formalarında qorunub. Bu morfoloji sinifləşdirmə dilin tarixi qatlarını lazımsız sərt qanunlarla deyil, təbii ahənglə təmsil edir.
Yazı normaları və orfoqrafiya praktikasında rolu
Rəsmi Azərbaycan əlifbasında bitişdirici samitlərin yazılışı “Orfoqrafiya lüğəti”nin 2023-cü il nəşrində dəqiqləşdirilmişdir. Qayda birmənalıdır: kök saitlə bitir, şəkilçi saitlə başlayırsa, tələffüzdə işlənən bitişdirici mütləq yazılır. “Ana-y-a” nümunəsi qayda maddəsi (12.3) ilə rəsmiləşdirilib.
Yazının sistemləşdirilməsi mətbuat və təhsil mühitində vahid standart yaradır; şagirdlərin tez-tez buraxdığı “ev-i-ə” kimi səhvlərin qarşısı alınır. Genişləndirilmiş on-line lüğətlərdə bitişdirici olan nümunələr xüsusi qırmızı rənglə qeyd olunaraq istifadəçiyə vizual siqnal kimi təqdim edilir.
Dialektoloji fərqlər və fonoloji variasiya
Şəkidə y bitişdiricisi bəzi vəziyyətlərdə düşür: “səpin-i-a” kimi formalar tələffüzdə [səpina] yə dönür. Qarabağdakı danışıqda isə n yerinə burun rezonansı zəifləmiş [ŋ] səsi eşidilir, bu, türkmən dilinə fonetik paralel yaradır.
Şimal-qərb dialektində s bitişdiricisi, xüsusən türk tayfalarının köç yolları boyunca, daha sıx istifadə edilir: “hara-s-ın-a”, “dərək-s-i-n-i”. Bu variasiya fonoloji sistemin dialekt sərvətini göstərsə də, ədəbi norma həmin formaları standartlaşdırmayıb.
Tədris metodikası və lingvodidaktik yanaşmalar
Ədəbiyyat dərsliklərində bitişdirici samit mövzusu çox vaxt tərif və tapşırıq ilə yanaşı təqdim olunur: “boşluğu doldur” tipli mexaniki məşqlər. Modern metodika isə fonoloji motivasiyanı izah etməklə başlanır; şagird qulaq telefonu ilə iki sait ardıcıllığını oxuyor, sonra bitişdiricili formanı dinləyib fərqi hiss edir.
Dil-oyun resurslarında “konduktor samit” personajı yaradılır; o, iki qatarda (saitdə) səs sərnişinlərini doğru vaqona ötürür. Bu yanaşma uşağın fonetik mexanizmi vizuallaşdıraraq qaydanı daxilən mənimsəməsinə kömək edir. Onlayn “drag & drop” məşqləri fərdi sürətdə irəliləməyə imkan verir.
Bitişdirici samitlərin kompyuter leksikoqrafiyasında işlənməsi
Türkcə morfoloji analiz proqramları (e.g., Zemberek) bitişdirici samitləri ayrıca token kimi tanıyır. “Ev+y+ə” formatında segmentləşdirmə axtarış motorunun kök+suffiks ayrımını dəqiq edir, mahiyyətinə uyğun lemmatizasiya və transliterasiya mümkün olur.
SpellChecker sistemləri isə yanlış bitişdiricini (məsələn, “evinə” yerinə “evinə”) avtomatik təkliflə yamalayır. Bu, tədrisdə yazı bacarığını yüksəldir. Süni intellekt modelləri yeni mətn generasiyasında düzgün morfologiyaya nail olmaq üçün bitişdirici samitlər bazasını xüsusi morfoqraf modulu vasitəsilə daxil edir.
Bitişdirici samitlər və şeir ritmində funksiyası
Azərbaycan aşıq şeirində heca ölçüsünün korlanmaması üçün y bitişdiricisi bəzən atılır; “ana-a” forması qoşmada heca artıqlığını önləyir. Lakin qəzəl üslubunda aruz vəznində kalibrasiya başqa cür həll olunur: “dilbəri-n-in” nümunəsində nheca yaradır və beyt qəlibinə oturur.
Müasir poeziyada fonetik oyun naminə bəzi şairlər əksinə, bitişdirici samiti artıraraq assonans qururlar: “göz-y-ə” sözündəki [y] səsi qoşa assonans yaradır. Bu poetik funksiya dilin yaşayan musiqisini önə çıxarır, fonotaktik sərhədlərlə oynamaq imkanı verir.
| Bitişdirici | İşlənmə sahəsi | Qayda nümunəsi | Dialekt variantı |
|---|---|---|---|
| y | Sait+sait arasında universal | ana-y-a | [ ] düşmə (Şəki) |
| n | İyəlik və təyini söz birləşmələri | ev-i-n-i | [ŋ] Qarabağ |
| s | Sifət düzəldici, sual şəkilçisi | qara-s-ı | sıx (Şimal-qərb) |
| ş | Köhnə coğrafi adlar | paltar-ş-a | Məsafəli |
| m | Emosional ədat (+im) | ala-m-ı | Orta dialekt |
Bitişdirici samitlər Azərbaycan türkcəsinin fonetikasında böyük, lakin çox vaxt gözəgözə gəlməyən funksiyanı daşıyır: onlar səs axınının rahatlığını təmin edir, morfoloji sərhədləri aydınlaşdırır və dilin ahəng qanununu qoruyur. Tarixi inkişaf onlara əvvəlcə ehtiyac, sonra sistem rolu aşıladı; düşən son samitlərin açdığı boşluğu bu körpü səslər doldurdu. Y, n, s, ş, m fonemləri hər biri öz sahəsində kollektiv fonetik əmək bölüşməsi qurdu; biri iyəlikdə, biri sifətdə, biri hallıqdakı səs toqquşmasını aradan qaldırdı. Yazı normalarındakı sabitləşmə, dialektoloji rəngarənglik və tədris metodikasındakı oyunlaşdırma elementləri bitişdirici samitləri canlı dil təcrübəsinin sakini etdi. Kompyuter leksikoqrafiyasında onların kodlaşdırılması maşın tərcüməsi və avtomatik korrektoru gücləndirdi, şeir ritmində isə səs musiqisinin gizli notuna çevrildi. Beləliklə, bitişdirici samit konsepti yalnız bir fonetik tampon deyil, dilin morfoloji memarlığında vacib bağ layıdır; düzgün işlədildikdə nitqin axıcılığı, yazının normativliyi və şeirin melodiyası eyni anda qorunur. Qrammatikanın bu incə mexanizmini tanımaq dilşünas üçün analitik alət, müəllim üçün metodik resurs, şair üçün səs boyası, texnoloq üçün kod etiketi rolunu oynayır. Yadda saxlayın ki, dilin gözəgörünməz qəhrəmanları təmələ qulluq edəndə söz binaları möhkəm, ritmik və anlaşıqlı qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Bitişdirici samit iki saitin birləşməsində tələffüzü asanlaşdırır, morfoloji sərhədi aydınlaşdırır və ahəng qanununu saxlayır. Bu fonem havanın fasiləsiz axınını qısa müddətliyə kəsir, yeni saitə keçid körpüsü yaradır. İstifadə olunmasa, söz ya uzunlaşdırılmış vokal ilə ağırlaşar, ya da bir sait düşər.
Ədəbi dildə bitişdirici samit yazılırsa, mütləq oxunur. Bəzi dialektlərdə “evinə” sözündəki *n* düşə bilir, lakin ədəbi norma bunu qəbul etmir. Media və rəsmi nitq standartlarında bitişdiricini udmaq fonetik səhv sayılır.
*S* əsasən sifət düzəldən və sual şəkilçisi ilə bağlı birləşmələrdə işlənir: “qara-s-ı”, “hardasa-s-ı”. İsim kökündə hallıq və yönlük şəkilçilərində isə *y* üstünlük təşkil edir. Qayda kökün strukturuna görə dəyişmir, şəkilçinin növünə bağlıdır.
Düşmə səsin tam aradan qalxmasıdır, bitişdirici isə əlavə səsdir. “De + ir” birləşib “deyir” forması yaradırsa, burada *y* bitişdirici deyil, fonetik dəyişmədir. Bitişdirici yalnız morfem sərhədində kənardan əlavə olunan səslərdir.
Ədəbi normada beş əsas bitişdirici var. Fonoloji sistem xeyli stabildir, lakin dil dəyişdikcə yeni keçid səsləri ehtimalı nəzəri olaraq mövcuddur. Texnoloji neologizmlər və xarici söz adaptasiyasında bəzən *v* arayış bitişdirici kimi görünə bilər, lakin hələ normaya düşməyib.
Bitişdirici samit yalnız kök və şəkilçi arasında işlənir; söz sonunda şəkilçi olmadığından funksiyası ortadan qalxır. “Deyə” sözündəki *y* bitişdirici sayılmır, çünki burada “de + yə” morfem birləşməsi yoxdur, bütünlükdə kök dəyişib.
Orfoqrafiya lüğətində bəzən tarixi şəkildə dondurulan sözlər var: “ailəsinə” forması *y* bitişdiricisi almır, çünki “ailə” sözündə sondakı [ə] düşməyə meyllidir. Lakin ümumi qayda istisnasız işləyir: iki açıq sait arasında bitişdirici yazılır.
Morfoloji analiz alqoritmlərində söz kökü və şəkilçi üçün leksikon bazası qurulur. Bitişdirici səs kökdən və şəkilçidən ayrı token kimi etiketlenir, beləliklə proqram onu həm yazıda, həm səsləndiricidə düzgün tanıyır.
Dialekt mətnləri elmi transkripsiya ilə verilirsə, faktiki tələffüz əks olunur və bitişdirici düşməsi qeyd edilir. Ədəbi hədəfli mətnlərdə isə dialektal düşmə hələlik norma sayılmır. Şair dialekt havası yaratmaq üçün bu varianta müraciət edə bilər.
Bitişdirici samitlərin dəyişikliyi ahəng qanununun özünə təsir etməz, çünki ahəng saitlərin uyumudur. Lakin keçid səsləri düzgün seçilməsə, iki sait arasında təzyiq yaradaraq ahəngin akustik mükəmməlliyini poza və qavrama çətinliyi yarada bilər.
