Biət etmək ifadəsi, Azərbaycan dili və mədəniyyətində əsrlərdən bəri işlənən, dərin mənəvi və ictimai yükə malik bir anlayışdır. Biət termini öz köklərini qədim Şərq və İslam sivilizasiyasından götürərək, liderə və ya rəhbərə, həmçinin hər hansı bir ideyaya sadiqlik, bağlılıq və sədaqət andı kimi cəmiyyət şüurunda yer alıb. Biət aktı, təkcə dini sferada deyil, siyasi, hüquqi, sosial və hətta ədəbi müstəvidə də mühüm rol oynayıb. Ərəbcədən gələn bu söz zamanla Türk-İslam dövlətlərində, eləcə də Azərbaycan dövlətçilik tarixində xüsusi bir rəmz halını alıb. İcma və fərdlər öz iradələri ilə bir liderə sədaqət göstərəndə, bunu açıq şəkildə ictimaiyyət qarşısında bəyan edəndə bu, təkcə bir formalizm və ya adət deyil, həm də mənəvi-mədəni bir borc kimi qəbul olunub. Ən maraqlısı isə odur ki, biət aktı tarixi proseslərdə fərqli şəkillərdə ortaya çıxıb və həmişə aktuallığını qoruyub. İslam tarixi, Azərbaycan xanlıqları və müasir cəmiyyətin simvolik şüurunda bu anlayışın rolu həmişə böyük olub. Məqalənin davamında biət sözünün etimologiyasından, tarixi köklərindən, ictimai və dini aspektlərindən, həmçinin müasir cəmiyyətdə işlənmə formasından ətraflı bəhs edilir. Həmçinin sual-cavab blokunda ən çox rast gəlinən, praktiki və maraq doğuran məqamlar ətrafında izahlı cavablar təqdim olunur.
Biət sözünün mənşəyi və mənası
Biət sözü ərəb dilindəki “bəya” felindən yaranıb. Ərəb dilində bu fel “alış-veriş etmək”, “razılaşmaq”, “bir müqavilə bağlamaq” anlamını verir. Sonradan dini və siyasi leksikona daxil olaraq liderə və ya dövlət başçısına sadiqlik andı, bağlılıq və sədaqət göstərmək mənasında işlədilib. Əsas məna etibarilə biət – könüllü şəkildə, tam iradə və inamla bir rəhbərə və ya təşkilata sadiqlik nümayiş etdirmək, onun iradəsini qəbul etmək deməkdir. Türk və Azərbaycan tarixində biət anlayışı həm siyasi, həm də mənəvi rəmz olaraq işlədilib.
Biət aktının tarixi kökləri
Biətin tarixi, İslamdan da əvvələ – qədim Şərq icmalarına gedib çıxır. Qədim dövrlərdə qəbilə və tayfa üzvləri yeni seçilən başçıya, xaqana və ya hərbi rəhbərə sədaqət və itaət andı içirdi. Bu mərasim sadəcə rəsmi formalıq yox, həm də icmanın, tayfanın və dövlətin birliyini təmin edən mühüm ictimai hadisə sayılırdı. İslam dövründə isə biət aktı xüsusilə önəmli oldu. Müsəlmanlar peyğəmbərə, sonrakı xəlifələrə və imamlar üzərində sədaqət göstərmək üçün rəsmi biət mərasimləri keçirirdilər. Xüsusilə “Rizvan biəti” və “Əqəbə biəti” hadisələri bu aktın dini və ictimai əhəmiyyətini gücləndirdi.
Biət aktının dini və hüquqi aspektləri
Biət aktı İslamda təkcə dini yox, həm də hüquqi anlam daşıyırdı. Qurani-Kərimdə birbaşa “biət” sözü işlənməsə də, peyğəmbər və sonrakı dini rəhbərlərin ətrafındakı insanlardan sədaqət andı aldığı hadisələrə işarələr var. Biət aktı hər iki tərəf üçün – həm lider, həm də biət edən üçün hüquqi və mənəvi öhdəlik yaradırdı. Rəhbərə qarşı sədaqət göstərmək, onun əmrlərinə tabe olmaq, cəmiyyətin birliyini və sabitliyini qorumaq əsas prinsiplər idi. Sədaqətsizlik isə ictimai rəyə və hüquqa zidd hesab edilirdi.
Azərbaycan tarixində biət ənənələri
Azərbaycan dövlətçilik və icma tarixində biət aktı mühüm yer tutub. Səfəvilər, Qacarlar və digər xanlıqlar dövründə yeni hökmdar taxta çıxanda, zadəganlar və icma nümayəndələri ona biət edir, sadiq olacaqlarına and içirdilər. Bu, dövlətin legitimliyinin və ictimai sabitliyin təmin olunmasında vacib mərasim hesab olunurdu. Biət aktı həm də dövlətin siyasi strukturunda, xüsusən dini liderlərin təsdiqi prosesində geniş tətbiq olunurdu.
Ədəbiyyatda və folklorda biət motivi
Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda biət etmək ideyası, liderə, vətənə, Allaha və ideyalara sədaqət rəmzi kimi tez-tez istifadə olunub. Dastan və rəvayətlərdə, klassik şeirlərdə biət həm şəxsi, həm də ictimai inamın, qarşılıqlı güvənin ifadəsidir. Biət motivi həm romantik qəhrəmanlıq, həm də ümummilli birlik rəmzi kimi təqdim edilib. Məşhur dastanlarda – “Koroğlu”, “Kitabi Dədə Qorqud”da bu motiv açıq-aydın görünür.
Biət aktının müasir dövrdə işlənməsi
Hazırkı dövrdə “biət etmək” əsasən metaforik və simvolik mənada istifadə edilir. Cəmiyyətin hər hansı bir ideyaya, liderə, partiyaya, hərəkat və ya təşkilata sədaqət və inamla bağlanması kimi işlədilir. Mətbuatda, publisistikada, gündəlik danışıqda biət sözü daha çox sədaqət, bağlılıq, inam və tərəfdarlıq anlamında səslənir. Dövlət idarəçiliyində və orduda isə bu anlayış rəsmi andiçmə, and və sədaqət andı formalizmində yer alır.
Biət aktının psixoloji və ictimai əhəmiyyəti
Biət aktı psixoloji baxımdan insana aid olma, güvən, sosial dəstək, təhlükəsizlik və mənsubluq hissi verir. Liderə, ideyaya və ya icmaya sadiqlik andı həm fərdi, həm də kollektiv şüurda birliyi, inamı və sosial sabitliyi təmin edir. Bu motiv həmçinin sosial və siyasi dəyişikliklərdə, dövlət və icma quruculuğunda əvəzsiz rol oynayır.
Biət etmək və müasir Azərbaycan cəmiyyəti
Müasir Azərbaycan cəmiyyətində biət aktı əsasən dəyərlər, prinsiplər və milli birliyə sadiqlik, dövlətçilik ideyalarına və vətənə bağlılıq kimi işlədilir. Siyasi və ictimai həyatın bir çox sahələrində – parlamentdə, orduda, hüquq-mühafizə orqanlarında, müxtəlif ictimai təşkilatlarda sədaqət və bağlılıq andı, biət aktının yeni, rəmzi formasında mövcuddur.
Biət etmək və dilimizdə işlənmə forması
Azərbaycan dilində biət etmək ifadəsi, təkcə dini və siyasi anlamla məhdudlaşmır. Şəxsiyyətə, ideyaya, prinsiplərə sədaqət, inam, vəfa kimi mənalarda da işlədilir. Ədəbi dildə, publisistikada və gündəlik danışıqda bu anlayış həm köhnə, həm də yeni mənada öz aktuallığını saxlayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Biət etmək bir şəxs və ya icmanın liderə, dövlət başçısına və ya dini rəhbərə sadiqlik və bağlılıq andı içməsidir. Bu akt könüllü sədaqətin, rəsmi itaət və bağlılığın rəmzidir.
Biət sözü ərəb dilindən gəlir və əsasən ‘alış-veriş’, ‘razılaşmaq’, ‘müqavilə bağlamaq’ mənalarını ifadə edir. İslam mədəniyyətində və tarixində isə liderə sadiqlik andı kimi işlədilib.
Biət aktı İslamdan əvvəl ərəb tayfalarında və İslam dövründə – peyğəmbər, xəlifə və imamlar zamanında vacib ictimai və dini hadisə sayılıb. Sonradan türkdilli dövlətlərdə də geniş yayılıb.
Azərbaycan dövlətçilik tarixində, xüsusilə Səfəvi və Qacarlar dövründə, yeni hökmdar və xan taxta çıxanda, ictimai və siyasi sabitliyin təmin olunması üçün biət mərasimləri keçirilirdi.
Hüquqi baxımdan biət bir növ müqavilə, dini baxımdan isə Allah, peyğəmbər və dini rəhbərlə sadiqlik andıdır. Biət pozulanda, bu həm hüquqi, həm də dini məsuliyyət yaradır.
Müasir dövrdə biət etmək əsasən rəmzi və metaforik formada – ideyaya, dövlətə, liderə, prinsiplərə sadiqlik kimi işlədilir. Dövlət qurumlarında bu akt andiçmə formasında öz əksini tapır.
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı və xalq dastanlarında biət motivi qəhrəmanlıq, sədaqət, birlik və inam rəmzi kimi işlədilir. Bu motiv bir çox epik və lirik əsərlərdə yer alıb.
Biət aktı fərd və cəmiyyət üçün güvən, aidiyyət, nizam və birliyin, qarşılıqlı inam və etimadın təminatıdır. Bu, kollektiv şüurun formalaşmasında əsas rol oynayır.
Biət aktı könüllü və rəsmi sədaqət, hüquqi və dini öhdəlik, ictimai və psixoloji inam, birliyə və liderə bağlanmaq kimi fərqləndirici xüsusiyyətlərə malikdir.
Biət etmək ifadəsi Azərbaycan dilində sədaqət, vəfa, bağlılıq və ideyaya sadiqlik mənasında ədəbi və publisistik dildə, gündəlik ünsiyyətdə də işlədilir.
