CəmiyyətSağlamlıqSosial

Bihuş : Mənası, Səbəbləri, İlk yardım tədbirləri

Azərbaycan dilinin zəngin və dərin kökləri olan sözlərindən biri də “bihuş” ifadəsidir. Bu söz, qədimdən günümüzə qədər dilimizdə həm məcazi, həm də tibbi və ədəbi mənalarda işlədilib. Bihuş anlayışı insan psixologiyası, tibbi diaqnostika, ədəbiyyat, gündəlik nitq və məişət mədəniyyəti içində xüsusi yer tutub. Bu sözün kökləri yalnız Azərbaycan dilində deyil, həmçinin fars, ərəb, türk dillərində də izlərinə rast gəlinir. Təsadüfi deyil ki, “bihuş” sözü bir çox klassik və müasir ədəbiyyat nümunələrində insanın şüur halı, qeyri-adi vəziyyəti, bəzən isə hisslərin fövqəladə ifadəsi kimi işlədilib. Həyatımızda huş və şüur, onların itməsinin və ya dəyişməsinin sosial, psixoloji və bioloji nəticələri geniş tədqiq olunur. Bu baxımdan, bihuş sözünün mənşəyi, işlənmə sahələri, tarixçəsi, ədəbi və tibbi kontekstdə istifadəsi, eyni zamanda, onun sosial və mədəni anlamı barədə doğru, təsdiqli və elmi biliklərə sahib olmaq vacibdir. İnsan şüurunun müvəqqəti və ya qəfil itirilməsi, yaxud qəribə duyğularla dolu bihuş vəziyyəti yalnız bir sağlamlıq göstəricisi deyil, bəzən insanın ruhi halının, yaşadığı sarsıntının, duyğusal gərginliyin də əksidir. Bihuş sözünün izahı və köklərinin geniş şəkildə təhlil edilməsi həm dilin inkişafı, həm də cəmiyyətin bu tip anlayışlara münasibətini anlamaq baxımından maraq doğurur.

Bihuş Sözünün Etimologiyası və Tarixi

“Bihuş” sözü qədim Şərq dillərindən, əsasən də fars və ərəb mənşəli leksik qatdan Azərbaycan dilinə daxil olub. Sözün kökü “huş” – yəni şüur, özündə olmaq, ayıqlıq deməkdir. “Bi” isə inkar və ya yoxluq bildirən prefiksdir. Beləliklə, “bihuş” – “huşsuz”, “şüursuz”, “özündən getmiş” deməkdir. Bu termin bir çox qədim mənbələrdə insanın qəfil özündən getməsi, hissiyyatını itirməsi, huşunu itirməsi, qısamüddətli və ya uzunmüddətli şüur pozuntusu kimi təqdim olunur. Klassik ədəbiyyatımızda, xüsusən də Nizami, Füzuli, Nəsimi, Sədi, Hafiz kimi söz ustadlarının yaradıcılığında bihuş sözü həm fiziki, həm də emosional, poetik vəziyyət kimi təsvir edilib.

Reklam

turkiyede tehsil

Tarix boyu bihuş halı bəzən ilahi bir təzahür, bəzən xəstəlik, bəzən də böyük bir sevgiyə və ya həyəcan dalğasına məruz qalmaq kimi şərh olunub. Fars və ərəb tibb ədəbiyyatında bihuşluq diaqnozları, huşsuzluğun səbəbləri və müalicəsi geniş tədqiqata məruz qalıb. Azərbaycanda isə həm xalq təbabətində, həm də rəsmi tibbi terminologiyada bihuşluq hadisələri əksər hallarda həyəcan, qorxu, xəstəlik və ya ağır fiziki zədə zamanı insanın qısa və ya uzunmüddətli şüur itkisi ilə əlaqələndirilib.

Bihuşluğun Tibbi Mənası və Klinik Görünüşü

Bihuş, tibbdə qısa və ya uzunmüddətli şüur itkisi, insanın xarici aləmlə əlaqəsinin pozulması, bəzən tam, bəzən isə natamam ayıqlıq itkisi kimi xarakterizə olunur. Bu hal bir neçə saniyədən bir neçə saat və ya daha artıq müddətə davam edə bilər. Bihuşluğun əsas əlamətləri arasında insanın ətrafa reaksiya verməməsi, suallara cavab verməməsi, bədəninin boşluq hiss etməsi, bəzən isə gözlərin bağlanması və ya donuq baxışla bir nöqtəyə zillənməsi var. Bu halın səbəbləri çox müxtəlif ola bilər – ürək-damar xəstəlikləri, kəllə-beyin travmaları, psixoloji gərginlik, qanda şəkərin qəfil düşməsi (hipoqlikemiya), epileptik tutmalar, bəzi dərman və maddə təsirləri, hətta güclü qorxu və ya həyəcan nəticəsində də insan bihuş vəziyyətə düşə bilər.

Bihuş halının klinik təsnifatı və diaqnostikası üçün həkimlər xəstənin yaşını, ümumi vəziyyətini, halın müddətini, yaranma şəraitini, əlavə simptomları və xəstənin əvvəlki tibbi tarixini nəzərə alırlar. Bihuşluq həm yüngül, həm də ağır formalarda ola bilər. Yüngül bihuşluq tez-tez huşun bir neçə saniyəlik itməsindən ibarətdir və insan ayıldıqdan sonra bəzən heç bir fəsad vermir. Ağır bihuşluq isə çox zaman dərhal tibbi müdaxilə tələb edir.

Reklam

turkiyede tehsil

Bihuş Sözünün Ədəbi və Məcazi İstifadəsi

Azərbaycan ədəbiyyatında bihuş sözü təkcə tibbi anlamda yox, eyni zamanda poetik və emosional çalarlarla zəngindir. Klassik şeirlərdə “bihuş” aşiqin sevgidən özündən getməsi, hiss və həyəcanının fövqəladə həddə çatması, ruhunun və bədəninin ayrı düşməsi kimi təsvir olunur. Füzuli “bihuş” halını aşiqin məcnunluq məqamı, Nizami isə ilahi aşqın feyzindən doğan şüur dalğalanması kimi təqdim edib. Həm də bu söz bədii dilimizdə insanın sevinc, kədər, həsrət və ya qorxudan özündən getməsi, həyatın fövqəladə anlarında hisslərin bütünlüklə bürüdüyü vəziyyətlər üçün işlədilib.

Müasir publisistik və gündəlik dildə də bihuş sözü çox zaman metaforik məna kəsb edir. Məsələn, “onun gözəlliyindən bihuş oldum”, “bu xəbər məni bihuş etdi” və s. ifadələrdə həm emosional şok, həm də psixoloji təsir ön plana çıxır.

Bihuşluğun Səbəbləri və Növləri

Bihuşluq yaranmasına səbəb olan faktorlar bir neçə böyük qrupa ayrılır:

Fizioloji səbəblər:

  • Qəfil qan təzyiqinin enməsi (hipotoniya)
  • Qanda şəkər səviyyəsinin sürətlə düşməsi (hipoqlikemiya)
  • Kəskin qan itkisi və ya susuzlaşma
  • Beyin qan dövranının pozulması

Psixoloji və emosional səbəblər:

  • Kəskin qorxu və ya şok
  • Dərin depressiya və ya ağır stress
  • Ani həyəcan dalğası və ya güclü sevinc

Patoloji səbəblər:

  • Kəllə-beyin travması və ya beyin zədələri
  • Ürək-damar xəstəlikləri
  • Epileptik tutmalar və digər nevroloji pozuntular
  • Zəhərlənmə, dərman və narkotik maddə təsiri

Ətraf mühit və təsadüfi faktorlar:

  • Qapalı, havasız mühitdə uzun müddət qalmaq
  • Zərərli qazların təsiri
  • İstilik və ya soyuq şoku

Beləliklə, bihuşluq müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər və hər bir halda tibbi qiymətləndirmə vacibdir.

Bihuşluq Halının Klinik Müayinəsi və Təxirəsalınmaz Yardım

Bihuş vəziyyəti ilə qarşılaşdıqda ilk növbədə zərərçəkənin təhlükəsizliyini təmin etmək və nəfəs yollarını yoxlamaq lazımdır. Bihuş insan tez bir zamanda uzadılmalı, başı yan tərəfə çevrilməli, bədəni boşluqda rahat saxlanmalıdır. Əgər nəfəs almırsa, təcili olaraq süni tənəffüs və ürək masajı kimi ilkin tibbi tədbirlər aparılmalıdır.

Klinik müayinə zamanı həkimlər zərərçəkənin nəbzini, təzyiqini, tənəffüsünü, göz bəbəklərinin reaksiyasını, dəri rəngini və digər həyati göstəriciləri yoxlayır. Təcili hallarda damar daxilinə maye və dərman preparatlarının vurulması, oksigen maskası ilə dəstək, bəzən isə reanimasiya tədbirləri tələb oluna bilər. Bihuş halının səbəbi müəyyənləşdikdən sonra isə əsas xəstəlik və ya problem üzrə spesifik müalicə tətbiq olunur.

Bihuşluq zamanı ilkin yardımın mərhələləri

MərhələTədbirƏsas məqsəd
1Zərərçəkəni uzadınQan dövranını bərpa etmək
2Nəfəs yollarını açıq saxlayınNəfəsin bərpası
3Su, qida verməyinQusmanın qarşısını almaq
4Təcili tibbi yardım çağırınPeşəkar müdaxilə
5Səbəbi aydınlaşdırmaqMüvafiq müalicə seçimi

Bu qaydalara əməl edilmədikdə bihuşluq həyati təhlükəyə çevrilə bilər.

Bihuşluğun Sosial və Mədəni Kontekstdə İzahı

Azərbaycan xalq mədəniyyətində bihuşluq yalnız xəstəlik və tibbi hal kimi deyil, eyni zamanda insanın dərin və böyük hisslərinin, ruhi gərginliklərinin simvoludur. Folklor nümunələrində aşiqin sevdasından bihuş düşməsi, qəhrəmanların qorxudan və ya qəfil xəbərlərdən bihuş olması, bu anlayışın gündəlik həyatdakı psixoloji təsirlərini əks etdirir. Məişət nitqində də insanlar bihuşluq vəziyyətini həm gerçək, həm də məcazi anlamda dilə gətirirlər. “Ağrının bihuş etdiyi insan”, “sevgisindən bihuş düşən aşiq” kimi ifadələr milli psixologiyamızda bu halın nə qədər geniş yayılmış və obrazlı bir termin olduğunu göstərir.

Bihuş Sözünün Sinonimləri və Əlavə İfadə Forması

Dilimizdə bihuş sözünün sinonimləri və eyni anlamda işlənən digər ifadələr də mövcuddur. Onlar aşağıdakı kimidir:

  • Özündən getmək
  • Huşunu itirmək
  • Şüursuz qalmaq
  • Ayılmamaq
  • Bayılmaq
  • Halı dəyişmək
  • Nəfəsi kəsilmək
  • Heç nə hiss etməmək
  • Ruhunun bədənini tərk etməsi (ədəbi)
  • Hisslərini itirmək

Bəzi hallarda bihuşluq dedikdə yalnız şüur itkisi deyil, həm də hiss və duyğuların güclü təsiri ilə halın dəyişməsi nəzərdə tutulur. Bu cür ifadələr dildə obrazlılıq və emosional güc yaradır.

Müasir Tibb və Anesteziyada Bihuşluq

Müasir tibbdə bihuşluq, xüsusilə cərrahi əməliyyatlar zamanı, süni şəkildə – anesteziya vasitəsilə yaradılır. Anestezioloq pasiyentin orqanizmini təhlükəsiz şəkildə bihuş vəziyyətinə salaraq, ağrısız və rahat əməliyyat şəraiti təmin edir. Anesteziyanın növləri – ümumi və lokal (yerli) bihuşluq – müxtəlif hallarda tətbiq olunur. Ümumi bihuşluq zamanı insan tamamilə şüursuz olur, əməliyyatdan heç nə hiss etmir və heç nə xatırlamır. Lokal bihuşluqda isə yalnız əməliyyat sahəsi hissizləşdirilir.

Bihuşluq prosesində istifadə olunan dərmanlar və onların təsiri həkimin təyin etdiyi dozadan, xəstənin sağlamlıq durumundan və əməliyyatın ağırlığından asılıdır. Anesteziyanın uğurlu olması üçün tibbi personal xüsusi hazırlıq keçir, pasiyentin həyati göstəriciləri dəqiq izlənir.

Bihuş Sözünün Qloballaşan Dillərdə Qəbul Forması

Bihuş sözü yalnız Azərbaycan dilində deyil, həm də türk, fars, ərəb və bir sıra Qafqaz dillərində də işlədilir. Fars dilində “bihush”, ərəbcədə “bila-shuur”, türkcədə isə “bayılma”, “kendinden geçme” kimi tərcümə olunur. Qloballaşan cəmiyyətlərdə bu söz tibbi lüğətlərə, gündəlik nitqə, həmçinin psixologiya və sənət sahələrinə inteqrasiya olunub.

Bihuş sözü Azərbaycan dilinin ən dərin, mənalı və çoxqatlı ifadələrindən biridir. Onun kökləri tarix, ədəbiyyat, tibb, məişət və psixologiyada birləşir. İnsan həyatında bihuşluq, istər real tibbi vəziyyət, istərsə də hiss və duyğuların fövqəladə bir anı kimi qəbul edilir. Müasir tibb bu anlayışı elmi dəyərləndirmə və müalicə vasitəsinə çevirib. Ədəbi nümunələrdə və gündəlik danışıqda isə bihuşluq insan hisslərinin, ruhi çalarlardan ibarət həyatının parlaq simvolu olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar

1. Bihuş sözünün əsas mənası nədir?

Bihuş sözü insanın ani və ya müvəqqəti şəkildə huşunu itirməsi, yəni şüursuz vəziyyətə düşməsi anlamını daşıyır. Sözün kökü fars dilində ‘huş’ (şüur), ‘bi’ (yox) – birləşərək huşsuz, şüursuz deməkdir.

2. Bihuş halı tibbi baxımdan necə izah olunur?

Tibbdə bihuş vəziyyəti insanın qəfil huşunu itirməsi, ətraf mühitə reaksiya verməməsi, bəzən qısa, bəzən uzun müddətli şüur itkisi kimi dəyərləndirilir. Bu, müxtəlif səbəblərlə (ürək, sinir sistemi, psixoloji, zəhərlənmə və s.) baş verə bilər.

3. Bihuşluğun yaranma səbəbləri hansılardır?

Bihuşluq qəfil qorxu, şok, ürək xəstəlikləri, qan təzyiqinin enməsi, travma, qanda şəkərin düşməsi, psixoloji gərginlik, dərman və maddə təsiri və s. səbəblərlə baş verə bilər.

4. Bihuş sözünün ədəbi və məcazi işlənməsi nəyi ifadə edir?

Ədəbiyyatda və gündəlik dildə bihuş sözü insanın sevgidən, həyəcan və ya kədərdən sarsılıb özündən getməsi, şüursuzluq və ya hisslərdən tamam tutulması mənasında metaforik işlədilir.

5. Bihuşluq zamanı ilkin yardım necə olmalıdır?

İlkin yardım zamanı zərərçəkəni rahat, düz səthə uzatmaq, başını yan tərəfə çevirmək, nəfəs və nəbzi yoxlamaq, lazım gələrsə təcili tibbi yardıma müraciət etmək vacibdir.

6. Bihuşluğun sinonimləri hansılardır?

Özündən getmək, bayılmaq, huşunu itirmək, şüursuz qalmaq, ayılmamaq və ‘trans’ halında olmaq bihuş sözünün sinonimləri kimi işlədilir.

7. Anesteziya və bihuşluq arasında fərq nədir?

Anesteziya tibbdə məqsədli olaraq, cərrahi və digər tibbi müdaxilələr üçün süni yaradılan bihuşluq halıdır. Bihuşluq isə istər tibbi, istər emosional və ya qəfil təsir nəticəsində yarana bilər.

8. Bihuş sözünün etimoloji mənşəyi nəyə dayanır?

Söz farsca ‘bi’ (yox, olmamaq) və ‘huş’ (şüur) sözlərinin birləşməsindən yaranıb və ‘şüursuz’, ‘özündən getmiş’ mənası daşıyır.

9. Bihuşluq halları daha çox kimlərdə rast gəlinir?

Bihuşluq uşaqlarda, yaşlılarda, xroniki xəstəlikləri, psixoloji gərginlik və ya ürək-damar problemləri olan insanlarda daha tez-tez müşahidə oluna bilər.

10. Bihuşluğun qarşısını almaq üçün nə etmək lazımdır?

Daimi sağlam həyat tərzi, stressin azaldılması, düzgün qidalanma, su qəbuluna nəzarət, vaxtında tibbi müayinələr və riskli vəziyyətlərdə həkim tövsiyəsinə əməl etmək bihuşluğun qarşısını almağa kömək edir.

Bir cavab yazın

Sizin e-poçt ünvanınız dərc edilməyəcəkdir. Gərəkli sahələr * ilə işarələnmişdir

Back to top button