Dövlət maliyyəsinin sağlamlığı sosial rifah, makroiqtisadi sabitlik və uzunmüddətli inkişaf baxımından həlledici amildir. Gəlir və xərclər arasındakı tarazlıq pozulduqda hökumət büdcə kəsiri ilə üzləşir və bu fərq təsadüfi rəqəmlər deyil, idarəetmənin, vergi inzibatçılığının və xərcləmə siyasətinin səmərəliliyi haqqında mühüm göstəricidir. Kəsir iqtisadi tsiklin nəticəsi kimi yarana və ya məqsədli fiskal stimul aləti kimi tətbiq oluna bilər, lakin istənilən halda borclanma, pul bazası və vergi yükünə dair qərarlar tələb edir. İri həcmli kəsir faiz dərəcələrini yüksəldir, özəl investisiyanı sıxışdırır və borc dayanıqlığını zəiflədir. Eyni zamanda mülayim kəsir resessiya dövründə tələb çatışmazlığını kompensasiya edərək iqtisadi canlanmaya dəstək verə bilər. Qısamüddətli fiskal ekspansiyanı orta müddətli konsolidasiya strategiyası müşayiət etmədikdə inflyasiya riski və valyuta təzyiqi artır. Beynəlxalq reytinq agentlikləri ölkənin kredit portretini dəyərləndirərkən məhz büdcə kəsirinin ÜDM-ə nisbətini, ilkin kəsiri və struktur kəsiri təhlil edir. İnkişaf etmiş ölkələr institusional qaydalarla, inkişaf etməkdə olan ölkələr isə sərt fiskal çərçivə və donor monitorinqi vasitəsilə kəsiri nəzərdə tutulan hədlərdə saxlamağa çalışır. Azərbaycanın fiskal siyasətində neft gəlirlərinin dəyişkənliyi, sosial xərclərin artımı və qeyri-neft sektorunun gücləndirilməsi strategiyası büdcə kəsirinin idarə olunmasında xüsusi rol oynayır. Səmərəli vergi islahatları, xərclərin prioritetləşdirilməsi və Orta Müddətli Xərc Çərçivəsi kəsiri rasionallaşdırmaq üçün tətbiq edilən əsas alətlərdir.
Büdcə Kəsiri Anlayışı və Hesablanması
Büdcə kəsiri dövlətin müəyyən fiskal ildəki xərclərinin həmin dövrdə topladığı büdcə gəlirlərini üstələməsi halını ifadə edir. Praktikada kəsir nominal məbləğlə ifadə olunsa da, beynəlxalq müqayisələr üçün ÜDM-ə nisbət daha əlverişli göstəricidir, çünki ölkənin iqtisadi ölçüsünü nəzərə alaraq risk profilini dəqiq əks etdirir. İlkin kəsir göstəricisi faiz xərclərini çıxmaqla hesablanır və dövlətin əsas fiskal mövqeyini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur.
Hesablama prosesi vahid büdcə təsnifatı üzrə aparılır: gəlir hissəsinə vergi, rüsum, dividendlər, qeyri-vergi daxilolmaları, xərclər hissəsinə isə cari xərclər, əsaslı qoyuluşlar, transfertlər və borc xidmətləri daxil edilir. Müvəqqəti kəsir iqtisadi tsikldən asılı dəyişiklikləri, struktur kəsir isə potensial ÜDM nəzərə alınmaqla formalaşan dayanıqlı defisiti əks etdirir. Struktur kəsir fiskal siyasətin uzunmüddətli dayanıqlığını qiymətləndirmək üçün əsas meyardır.
Büdcə Kəsirinin Əsas Səbəbləri
Büdcə kəsiri çox zaman iqtisadi resessiya, vergi bazasının daralması və ya vergi inzibatçılığının zəifliyindən qaynaqlanır. İqtisadi fəaliyyətdə azalma vergi daxilolmalarını azaldır, sosial müavinət xərclərini isə artırır və beləliklə fiskal boşluq meydana çıxır. İnfrastruktur layihələrinin intensiv maliyyələşməsi, subsidiya siyasəti və təbii fəlakət xərcləri də kəsiri böyüdən amillərdir.
Struktur səbəblər arasında dövlət aparatının həddən artıq böyüməsi, sosial öhdəliklərin demoqrafik səbəblərlə artması, enerji qiymətlərinin kəskin dalğalanması və dövlət şirkətlərinin itkilərinin büdcəyə transferi qeyd olunur. İnflyasiya ilə mübarizə məqsədilə tətbiq edilən vergi güzəştləri də gəlir bazasını məhdudlaşdıraraq defisiti dərinləşdirə bilər.
Büdcə Kəsirinin Maliyyələşdirilməsi
Kəsirin maliyyələşdirilməsinin əsas üsulları daxili borclanma, xarici borclanma, mərkəzi bankın birbaşa pul emissiyası və ya mövcud ehtiyat fondlarının istifadəsidir. Daxili borclanma milli bank sektoruna istiqraz emissiyası ilə həyata keçirilir, bu, maliyyə bazarında faiz dərəcələrini yüksəldə və özəl sektorun kreditə çıxışını məhdudlaşdıra bilər. Xarici borclanma valyuta likvidliyini artırsa da, borc yükünü valyuta məzənnəsi riskinə həssas edir.
Pul bazası yolu ilə maliyyələşdirmə inflyasiyanı sürətləndirə, əmanətçilərin etimadını zəiflədə bilər. Suveren fondlardan transfertlər və dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi daha balanslı mexanizmlər olsa da, bu resurslar məhduddur. Optimal strategiya adətən borclanma, fond transfertləri və struktur islahatların kombinasiyasına əsaslanır.
Kəsirin Makroiqtisadi Təsirləri
Yüksək kəsir dövlət borcunun sürətlə artmasına, faiz yükünün qeyri-sabitləşməsinə və valyuta ehtiyatlarının təzyiq altında qalmasına səbəb olur. Borcun xidmət xərclərinin büdcədə payı yüksəldikcə sosial proqramlara və investisiyalara ayrılan vəsait azalır. İnflyasiya riskinin yüksəlməsi pul-kredit siyasətini sərtləşdirməyə vadar edir, bu isə özəl investisiyaları cilovlaya bilir.
Eyni zamanda, iqtisadi tənəzzül şərtlərində məhdud vaxt üçün planlaşdırılmış kəsirli büdcə dövlət investisiyaları və sosial xərclər vasitəsilə ümumi tələbi dəstəkləyə bilər. Effektiv iqtisadi stimullaşdırma uzunmüddətli vergi bazasını genişləndirərsə, kəsir gələcək illərdə azalır və fiskal mövqe normallaşır.
Fiskal Qaydalar və Kəsirin İdarə Olunması
Fiskal qaydalar borc–ÜDM nisbəti, kəsir limitləri, xərcləmə tavanları və gəlir bazası hədəflərini müəyyən etməklə maliyyə intizamını gücləndirir. Avropa Birliyinin borc və kəsir həddi, Norveçin xərcləmə qaydası, Cənubi Koreyanın orta müddətli xərcləmə çərçivəsi praktik nümunələrdir.
Azərbaycanda Orta Müddətli Xərc Çərçivəsi və borc üzrə limitlər dövlət sektorunun xərcləmə planlarını real gəlir perspektivləri ilə uyğunlaşdırır. Müstəqil fiskal institutlar kəsir hədəflərinə nəzarət edir və şəffaflığı artırır. Qaydalara riayət uzunmüddətli investor etimadını möhkəmləndirir.
Beynəlxalq Təcrübə Müqayisəsi
ABŞ və Yaponiya kimi böyük iqtisadiyyatlar yüksək nominal kəsirlərin öhdəsindən geniş bazar likvidliyi və möhkəm institusional çərçivə sayəsində gəlirlər. Almaniya borc tormozu adlanan qayda ilə kəsiri ÜDM-in 0,35 faizindən yuxarı çıxarmağa icazə vermir və artıq xərcləri orta müddətdə kompensasiya etməyi öhdəsinə götürür.
Skandinaviya ölkələri enerji fondları və sərt xərcləmə mekanizmləri ilə fiskal tampon yaradır. IMF və Dünya Bankı proqramında olan ölkələr üçün kəsirin idarəetməsi borc dayanıqlığı analizi və prioritet xərcləmə auditi vasitəsilə aparılır. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, institusional şəffaflıq və güclü vergi bazası kəsirin həcmindən daha önəmlidir.
Azərbaycanın Büdcə Kəsiri Dinamikası
Azərbaycanın büdcə kəsirinin həcmi neft bazarındakı qiymət dalğalanmaları və qeyri-neft sektorunun inkişaf tempi ilə sıx bağlıdır. 2016-2017-ci illərin neft şokundan sonra fiskal konsolidasiya tədbirləri defisiti məhdudlaşdırdı, Dövlət Neft Fondu transfertləri isə strategiyanın dəstək sütununa çevrildi. 2020-ci ildə pandemiya və neft qiymətlərinin enişi kəsiri müvəqqəti artırsada, sürətli bərpa və vergi islahatları sayəsində göstərici stabililəşib.
İcbari tibbi sığorta, sosial müavinət paketi və infrastruktur layihələrinin genişlənməsi yaxın illərdə xərcləri artırsa da, rəqəmsal vergi inzibatçılığı və qeyri-neft ixracının artımı gəlirləri gücləndirməyi hədəfləyir. Orta müddətli borc strategiyası borc/ÜDM nisbətini 30 faizdən aşağı səviyyədə saxlamağı nəzərdə tutur.
Ölkələr üzrə Büdcə Kəsiri Göstəriciləri
| Ölkə | Kəsir/ÜDM (%) | Borc/ÜDM (%) | Maliyyələşmə Aləti | Fiskal Qayda |
|---|---|---|---|---|
| Azərbaycan | 1,6 | 25 | Neft fondu transfertləri, daxili borc | Var |
| Türkiyə | 5,4 | 41 | Daxili istiqraz, xarici sindikatlaşmış kredit | Var |
| Almaniya | 2,0 | 62 | Bund istiqrazları | Borc tormozu |
| ABŞ | 6,5 | 120 | T-notes, T-bills | Borc limiti |
| Norveç | 0,3 | 37 | Neft Gəlirləri Fondu | Xərcləmə qaydası |
Büdcə kəsiri dövlətin fiskal siyasətinin strateji ölçü vahididir və iqtisadi sabitlik, sosial rifah, investor etimadı kimi parametrlərin hamısına birbaşa təsir göstərir. Gəlir bazasının genişləndirilməsi, xərclərin prioritetləşdirilməsi və institusional şəffaflıq kəsirin idarəedilməsində başlıca şərtlərdir. Orta və uzunmüddətli fiskal qaydalar, icbari hesabatlar və müstəqil audit mexanizmləri kəsirin nəzarətdə saxlanmasına kömək edir. Mülayim kəsirli büdcə resessiya zamanı makroiqtisadi stabilizator rolunu oynaya bilər, lakin yüksək və davamlı kəsir borc yükünü ağırlaşdıraraq maliyyə dayanıqlığını riskə atır. Azərbaycanın təcrübəsi göstərir ki, neft gəlirlərinin rasional yönləndirilməsi və qeyri-neft sektorunun inkişafının sürətləndirilməsi defisitin minimumlaşdırılmasında həlledici amildir. Beynəlxalq təcrübə isə institusional keyfiyyətin nominal kəsir hədəflərindən daha əhəmiyyətli olduğunu sübut edir. Mərkəzləşdirilmiş rəqəmsal vergi sistemləri, xərclərin qiymət–keyfiyyət auditi və borclanma risklərinin diversifikasiyası kəsiri idarə etməyin müasir alətlərindəndir. İqtisadi siyasətin çevikliyi və cəmiyyətlə açıq kommunikasiyası fiskal qərarların uğurla həyata keçirilməsinə şərait yaradır. Dövlətin məqsədi hər bir əlavə xərci sabit gəlir mənbəyi ilə dəstəkləmək və gələcək nəsillərin borc yükünü artırmamaqdır. Uzunmüddətli fiskal dayanıqlıq üçün səmərəli kəsir idarəçiliyi iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətini möhkəmləndirməyə xidmət edəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Büdcə kəsiri hökumətin müəyyən fiskal dövrdəki xərclərinin həmin dövrdə topladığı büdcə gəlirlərini üstələməsi vəziyyətini ifadə edir. Bu göstərici dövlətin xərcləmə və gəlir toplama siyasətinin nə dərəcədə balanslı olduğunu göstərir. Kəsir nominal məbləğlə və ya ÜDM-ə nisbətlə ölçülür.
Kəsir büdcə xərclərindən büdcə gəlirlərinin çıxılması ilə hesablanır. İlkin kəsir faiz xərclərini nəzərə almadan müəyyən edilir ki, borc xidmətinin büdcəyə təsiri ayrı qiymətləndirilsin. Beynəlxalq müqayisə üçün kəsirin ÜDM-ə nisbəti əsas göstəricidir.
Resessiya, vergi bazasının daralması, sosial öhdəliklərin artması, iri infrastruktur xərcləri, təbii fəlakətlər və institusional şəffaflıq çatışmazlığı kəsirin əsas səbəblərindəndir. Struktur problemlər həll edilməzsə, kəsir davamlı xarakter alır.
Əsas maliyyələşdirmə üsulları daxili borclanma, xarici borclanma, pul emissiyası və ehtiyat fondlarının istifadəsidir. Hər metodun özünün faiz, valyuta və inflyasiya riski var. Optimal yanaşma metodların kombinasiyasından ibarətdir.
Mərkəzi bankın pul emissiyası ilə maliyyələşdirilən kəsir pul kütləsini artıraraq inflyasiya təzyiqi yaradır. Borclanma yolu ilə maliyyələşdirilən kəsir isə kredit bazarına olan tələbi artırıb faiz dərəcələrini yüksəldə bilər, nəticədə qiymət artımı sürətlənə bilər.
Fiskal qayda hökumətin borc, kəsir və xərcləmə üzrə sərt limitlərini göstərən hüquqi normadır. Qayda kəsirin idarəolunan həddə saxlanmasını və borcun uzunmüddətli dayanıqlığını hədəfləyir. Qaydalara riayət investorlara və vətəndaşlara fiskal intizam siqnalı verir.
İlkin kəsir faiz xərclərini çıxmaqla hesablandığından dövlətin cari fiskal mövqeyini daha aydın göstərir. Borcun xidmət xərcləri fiskal təsirin keçmiş qərarların nəticəsi olduğunu göstərərkən, ilkin kəsir mövcud siyasətin dayanıqlığını əks etdirir.
Yüksək dövlət borclanması maliyyə bazarlarında likvidliyi soraraq faiz dərəcələrini artırır və özəl sektorun kreditə çıxışını çətinləşdirir. Bundan əlavə, vergi artımı riskini yüksəldir və investorların gözləntilərini pisləşdirə bilər.
Struktur kəsir iqtisadi tsikldən və müvəqqəti şoklardan təmizlənmiş büdcə kəsiridir. O, uzunmüddətli fiskal tarazlığı ölçmək üçün istifadə olunur və siyasət dəyişikliklərinin dayanıqlı təsirini qiymətləndirməyə kömək edir.
Vergi bazasının genişləndirilməsi, kölgə iqtisadiyyatının azaldılması, xərclərin prioritetləşdirilməsi, dövlət şirkətlərinin islahatı, borc xidmətinin optimallaşdırılması və orta müddətli fiskal planlama kəsirin azaldılmasında effektiv üsullardır. Rəqəmsal vergi inzibatçılığı gəlir artımını, qiymət–keyfiyyət auditi isə xərclərin səmərəsini yüksəldir.
